МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 САЙРАМ – ӨГЕМ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ САЯБАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК МҮМКІНШІЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ
1.1 Ерекше қорғалатын аймақтардың қазіргі заманғы даму тенденциялары
1.2 Сайрам – Өгем ұлттық табиғи саябағының жалпы сипаттамасы
1.3 Сайрам – Өгем ұлттық табиғи саябағының табиғи ерекшеліктері
2 САЙРАМ – ӨГЕМ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ САЯБАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК РЕСУРСТАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Сайрам – Өгем ұлттық саябағанда туризмнің даму жағдайы
2.2
2.3
3 САЙРАМ – ӨГЕМ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ САЯБАҒЫ ТУРИСТТІК МАРШРУТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Сайрам – Өгем ұлттық табиғи саябағының экологиялық және танымдық маршруттары
3.2 Сайрам – Өгем ұлттық табиғи саябағы аймағында демалыс күнгі турлары
3.3
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда туристік қызметті реттеу және халықтың тарихи және мәдени мұрасының қайта туындауы үшін негіз қаланды. Туризмнің жылдам және қарқынды дамуын, оның қоршаған ортаға, экономиканың барлық сектроларына және қоғамның әл-ауқатына деген күшті әсерін ескере отырып, Үкімет Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді жоспарында туризмді приоритетті сала деп таныды.
Туристік-рекреациялық қызмет Іле-Алатауы тауы етегінде қарқынды дамыған, онда таулы рекреациялардың барлық түрлері бар. Дәл сол жерде санаториялық-курорттық емдеу, демалуға және туризмге арналған рекреациялық потенциалдың барлығы жинақталған. Осылайша, Іле-Алатауы тауларының етегі мемлекеттің перспективті аумақтардың бірі болып табылады, өйткені демалыс және туризм индустриясының дамуына арналған қолайлы жағдайларға ие. Сайрам - Өгем мемлекеттік табиғи саябағы орналасқан Іле-Алатауының солтүстік баурайы туристік-рекреациялық қызметі үшін үлкен мүмкіншіліктері бар. Саябақтың рекреациялық потенциалы табиғи ресурстардың үйлесімі болып табылады, ол түрлі рекреациялық шұғылдануларды таңдауды қамтамасыз етеді, игерудің тарихи жағдайларын, сонымен қатар мемлекеттің тұрғылықты бөлімі, яғни 1,5 млн. халықпен Алматы қаласы үшін ресурстары жақсы тиесілі. Іле-Алатауы мемлекеттік ұлттық табиғи паркі аумағында демалысты ұйымдастыру туристік саланың дамуының өзекті мақсаты және біздің елге туристтерді тартудың анықтауыш факторы болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты - Сайрам - Өгем ұлттық табиғи саябағының туристік-рекреациялық мүмкіншіліктерін зерттеуін өткізу және демалысты ұйымдастыру үшін туристтердің сұраныстарын ескере отырып, маршруттарды жасау болып табылады. Мақсаттан шыға отырып, дипломдық жұмыста төмендегідей мәселелер қойылады және шешіледі:
Сайрам - Өгем ұлттық саябағына жалпы анықтама беру.
Сайрам - Өгем ұлттық саябағының туристік мүмкіншіліктерін зерттеу.
– Сайрам - Өгем ұлттық саябағының туристік қызметін тұтынушы-кәсіпорындарының сұраныстарын анықтау үшін маректингтік зерттеулер өткізу.
Сайрам - Өгем ұлттық саябағы туристік потенциалының дамуы үшін маршруттар жасау.
Зерттеу объектісі – туристік-рекреациялық ресурстарымен бірге Сайрам - Өгем ұлттық табиғи саябағы.
Зерттеудің пәні Сайрам - Өгем ұлттық саябағының туристік өнімін талдау болып табылады.
Талдау өткізу кезінде жалпылау, бақылау және мәліметтер жинақтап, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ақпараттық қоры Қазақстан Республикасы Агентствосының статистика бойынша мәліметтері, туристтік мекемелердің есептері, маркетингтік зерттеулердің нәтижелері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. САЙРАМ–ӨГЕМ ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ САЯБАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК МҮМКІНШІЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ
1.1. Ерекше қорғалатын аумақтардың қазіргі заманғы даму тенденциялары.
Ерекше қорғалатын аймақтарға мемлекеттік қорықтар, мемлекеттік тапсырыс берушілер, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтары, мемлекеттік табиғи ескерткіштері және мемлекеттік табиғи орман резерваты жатады.
Қазақстандағы ерекше қорғалатын табиғи аймақтардың тарихы өткен ғасырдың 20-шы жылдары, яғни 1924 жылы Қаратау тауларында табиғаттың алғашқы ескерткіші – палеонтологиялық қор: мезазой эрасы юра кезеніндегі табылған көл ұйымдастырылуынан және 1926 жылы Орта Азиядағы алғашқы Ақсу-Жабағлы қорының ашылуынан басталды.
2009 жылы Қазақстан Республикасында 25 ерекше қорғалатын табиғи аймақтар саналды. Бұл табиғи қорғалатын мекемелер мемлекеттің меншігінде. Олар алып жатқан жалпы аймақ 2978,9 мың. га құрады, оның ішінде орманды аймақ 23,0% (686,5 мың. га) құрады, сулы аймақтарының аймағы - 10,4% (310,4 мың. га). Сонымен қатар Қазақстандағы ерекше қорғалатын аймақтың бөлігі мемлекеттің барлық территориясының 1% ғана құрайды, ол ТМД мемлекеттерінің және әлемнің басқа мемлекеттерімен салыстырғанда анағұрлым аз, онда 10% дейін көрсеткішке дейін жетеді. Ең көп аймақты (831,8 мың. га) Алматы облысында орналасқан қорықтар мен табиғи ұлттық саябақтар алып жатыр.
Ақырғы жылдардағы мемлекеттік табиғи қорықтар мен ұлттық саябақтардың санының өсу динамикасы және жоспарланып отырған саны 1 суретте көрсетілген.
1 сурет Мемлекеттік табиғи қорықтар және ұлттық саябақтардың өсу динамикасы
Кесте «Мемлекеттік табиғи-қорықтық фондының даму мәселелері және перспективалары» үкіметтік отырысы материалдарынан алынды. – Астана, 2009. Кестеде 1991 – 2009 жылдар аралығында ұлттық саябақтар және қорықтардың саны көбейіп келе жатқаны көрініп тұр.
Бұл, ең алдымен, туризмді ұйымдастыру шеңберінде әдемі, қол жеткізерлік және игерілген территориялар сияқты мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар (МҰТС) және мемлекеттік табиғи қорықтар бөліп көрсетілетін туризмнің даму Концепциясымен байланысты. Осыған байланысты ақырғы екі жылы ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды жалпы қаржыландыру өсті. Ол биоәртүрлілігін сақтау мәселелеріне мемлекеттің көңіл аударуының өскендігін көрсетеді (2 сурет).
Қаржыландыру көлемі, млн тенге
2 сурет
2000-2009 Ж.Ж. Аралығында ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды қаржыландыру
Қазақстан қорықтарының және табиғи ұлттық саябақтардың жануар және өсімдік әлемі бай және әртүрлі. Жиі кездеспейтін және жоғалып бара жатқан түрлерден архарлар, құландар, үстірт муфлондар, қоңыр тянь-шань аюлар, қар барстары, қарақалдар, түркістандық ілбістер сақталды. Жабайы жануарлардың негізгі және сирек кездесетіндердің ең көп саны Ақмола (20,1 мың бас немесе 33,1%) және Алматы (14,2 мың бас немесе жалпы санының 23,4%) облыстарындағы қорықтарда және табиғи ұлттық парктерде саналды. Осы қорықтар мен табиғи ұлттық саябақтар аймағында кездесетін сүтқоректілердің көптеген түрлері Қызыл кітапқа енгізілді, ал әйгілі қарлы барс немесе ирбис Халықаралық Қызыл кітапқа енгізілді. Қазақстаннның қорықтары және табиғи саябақтары фаунасының негізгі дәулеті аймақта мекендейтін құстардың әр түрлілігімен ерекшеленеді. Республиканың ерекше қорғалатын аймақтарында негізгі және сирек кздесетін құстардың 215,1 мыңға жуық бас ұя салып жатыр. Үйректердің (89,6 мың бас), қоқиқаздың (18,7 мың бас), құрдың (15,8 мың бас), ақмаңдайлы қаздың (13,9 мың бас) үлкен суқұзғынның (10,0 мың бас), қырғауылдың (2,9 мың бас), сонымен қатар ұлардың, бұйра бірқазанның, саңырау құрдың және құстардың басқа да түрлерінің ұяшықтары бар.
Республиканың қорықтары және табиғи қорғалатын аймақтарында ұйымдастырылған туризмнің түрлі формалары дамып келе жатыр. Туризм сияқты саладан түсетін ақша түсімі қорықтардың және табиғи саябақтардың негізгі қызметін қолдауға айтарлықтай көмегін тигізеді. Өткен жылда табиғи қорғалатын мекемелер қызметкерлерінің тізімдік саны 2108 адамнан тұрды, соның ішінде туристік топтар үшін экскурсиялар ұйымдастыруымен айналысатын – 100 адам. Олармен 792 экскурсиялар өткізілді, онда 238,8 мың туристтер қатысты. Турситтік топтардың қатысуынан түскен табыс 15215,7 мың теңгені құрады. Туристік топтар үшін экскурсиялар ұйымдастыруда қатысқан жұмысшалар еңбегін төлеуге кеткен шығын 6513,1 мың теңгені құрады[2].
Мемлекеттер мен халықтардың арасындағы айырмашылықтарға қарамастан, қазіргі кезде адамзат жалпы қоршаған бір ортада өмір сүретінін түсінді. Адамдар қандай да ландшафтта тұрмасын, олардың барлығы өлі және тірі табиғаттың қалпына тәуелді.
Шектеулі табиғи ресурстарымен салыстырмалы кіші территорияда қатар өмір сүру ащы тәжірибесіне сүйене отырып, Еуропа бірінші болып экологоиялық проблемалар туындауының глобалды сипатын ұғынды. Қазіргі кезде Еуропалық аумақ географиялық тұрғыдан ғана емес, саяси масштабта қарастырылуда. Оған еуропалық мемлекеттерден басқа бұрынғы СССР-дің республикалары, АҚШ, Канада және Израиль кірді. Бұл мемлекеттердің геосаяси бірлестігі Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық Экономикалық Комиссиясы (БҰҰ ЕЭК) деген атқа иеленді. 1979 жылдан бастап Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) Еуропалық Экономикалық Комиссиясы (ЕЭК) Еуразиялық континенттегі табиғатты қорғау мәселелерінің пакетін шешу бойынша бірлескен іс-әрекеттер үшін мемлекетаралық механизм өңдеп жатыр. 1995 жыл Табиғатты қорғаудың Еуропалық жылы деп жарияланды. Табиғатты қорғау бойынша Еуропа Кеңесінің баяндамасы жасалды және әлемдік қоғаммен мақұлданды, онда табиғи кешендерді, экологиялық ақпаратты және т.б. қорғау шеңберінде тәжірибелік ұсыныстар бар.
София қаласында (Болгария, 1995 жыл) Еуропа Кеңсімен 20 жылдық мерзімге жасалған биологиялық және ландшафтық әр түрлілік саласында Пан-Еуропалық стратегия қабылданды. Биологиялық түрлердің миграциялау жағдайларын жеңілдету үшін коридорлармен біріккен және буферлік зоналармен сүенілген уникалды табиғи территориялардың Жалпыеуропалық экологиялық жүйесін құру өзекті болып табылды. Пан-Еуропалық стратегиясын қоршаған ортаны қорғау бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Бағдарламасы басқарады, ал ұйымдасқан құрылымдарды құру Еуропа Кеңесіне жүктелді. Процесспен жалпы басшылық жасау үшін Пан-Еуропалық стратегиясының Кеңесі құрылды, оның мүшелері болып 55 мемлекеттің экология және табиғатты қорғау бойынша министрліктер және ведомстволардың уәкілдері тағайындалды. Кеңес жанында стратегиялық табиғатты қорғау мәселелерді шешу бойынша оперативтік басқару мақсатында Атқару бюросы сайланды. Бұл бюроға 11 мемлекеттің географиялық топтарының уәкілдері кіреді. Сонымен, әрбір бес мемлекеттің бір уәкілі бар. Қазақстан барлық Орта Азияның уәкілі болып табылады.
1996 жылдың шілдесінде Қазақстан Республикасының Экология және биоқорлар Министрлігімен биологиялық әртүрлілікті сақтау мен теңдік қолдану және осы салада приоритеттерді анықтау бойынша Ұлттық стратегия және жоспар жасалды.
Туризмнің дамуы ерекше қорғалатын табиғи территорияларымен тығыз байланысты (ЕҚТТ), өйткені ЕҚТТ қазіргі кезде туристік және танымдық тұрғыдан өте қызықты объект болып табылады. Қазақстандағы ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тарихы өткен ғасырдың 20-шы жылдары, яғни 1924 жылы Қаратау тауларында табиғаттың алғашқы ескерткіші – палеонтологиялық қор: мезазой эрасы юра кезеніндегі табылған көл ұйымдастырылуынан және 1926 жылы Орта Азиядағы алғашқы Ақсу-Жабағлы қорының ашылуынан басталды. Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи территорияларында туризмнің дамуын құқықтық қамтамасыз ету негізінде төмендегідей құқықтық актілер және мемлекеттік құжаттар жатыр [16].
Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 6 тамызындағы «Ерекше қорғалатын территориялар туралы» Заңынын [3, 5 б.] іске асырылуы мықты құқықтық база жасайды және табиғи кешендерін қорғауының территориялдық формаларын реттеу және оның эклогоиялық-экономикалық жағдайларында қалыптасып жатқан эволюциялық даму үшін нақты алғы шарттар анықтайды. Мақсаттарға байланысты аталған заң, қорғау режимдері және қолдану ерекшеліктер негізінде ерекше қорғалатын табиғи территориялар төмендегідей түрлерге бөлінеді:
мемлекеттік табиғи қорықтар, биосфералық та кіреді;
мемлекеттік ұлттық табиғи қорықтар;
мемлекеттік табиғи саябақтар;
мемлекеттік зоологиялық дендрологиялық парктер;
ерекше қорғалатын территориялардың ормандары;
ерекше мемлекеттік маңызы немесе ғылыми құндылығы бар суаттар;
халықаралық маңызы бар сулы-сазды пайдаланатын жерлер;
ерекше экологиялық, ғылыми, мәдени және басқа да құндылығы бар жер қойнауларының учаскелері.
Заң мемлекеттік табиғи-қорықтық фонды объектілерінің құндылықтарына байланысты Ерекше Қорғалатын Табиғи Территориялардың бөлімшелерін жергілікті және республикалық маңыздылық категорияларына бөледі.
Мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар табиғи қорғалатын мекеме статусымен республикалық маңызды категориясы бар және қорғау режимінің зоналары бойынша дифференцияланған. Олар ерекше экологиялық, рекреациялық, ғылыми және басқа да құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен объктілерді көп салалы пайдалануға арналған. Заңмен келесідей жеті зона бөліп көрсетілген: қорықтық режим, тапсырыс режим, шаруашылық қызметті реттейтін режим, туристік және рекреациялық пайдалануды реттейтін, туристерге және келушілерге қызмет көрсету, шектеулі және шаруашылық дәстүрлі қызмет, әкімшілік және өндірістік-шаруашылық. Сонымен қатар алдында технико-экономикалық негіздемеде (ТЭН) жасалған функционалдық зоналауды түзетуді, республиканың ұлттық парктерін, негізінен көрсетілген зоналауға сәйкес «Баян-Ауылды», «Іле-Алатауын» және «Көкшетауды» жоспарлауды қажет етеді.
Мемлекеттік табиғи саябақтар ұлттық саябағының аналогы болып табылады, бірақ жергілікті маңыздылығы бар Ерекше Қорғалатын Табиғи Территорияларға жатады. Алайда олар өздерінің мақсаттары бойынша терминді халықаралық түсінуде жеке меншік ұлттық саябағы категориясына жатқызылады, ал Қазақстанның ұлттық саябақтары қорықтарға жақын.
Табиғаттың мемлекеттік ескерткіштері мемлекеттік табиғи-қорықтық фондының кейбір объектілерін табиғи қалпында сақтап қалу үшін арналған. Табиғаттың ескерткіштері жергілікті және республикалық маңыздылығы бар болып бөлінеді: зоологиялық, ботаникалық, ормандық, дендрологиялық, гидрологиялық, геологиялық, геоморфологиялық, гидрогеологиялық, топырақтық, ландшафттық және кешендік.
Мемлекеттік табиғи тапсырыс берушілер мемлекеттік табиғи-қорықтық фондының бір немесе бірнеше объектілерін сақтау және ұдайы өндіріске арналған шаруашылық қызметтің тапсырыстық және жөнге салатын режимімен «Ерекше Қорғалатын Табиғи Территориялар (ЕҚТТ)» құрама бөлігі болып табылады. Олар жергілікті және республикалық маңыздылығы бар бола алады, жер участкелерінің меншік иелері және пайдаланушыларынан тартып алынбай, жер участкелерінде жасалады.Тапсырыс берушілер көппрофильді және өзіне тән резерв ретінде қызмет етеді, оның арқасында керек кезде және мақсаттылық негізде болашақта қорықтық жүйе дамыйды. [17].
Заңдық актілерге сәйкес біздің республикада қорғалатын территориялардың 6 негізгі категорияларын бөліп көрсетеді:
1. Қорық – қатаң табиғи резерват (тиіспелген табиғаттың территориясы) – толық қорғау.
2. Ұлттық саябақ – рекреация және туризм үйлесімінде биоценоздарды қорғау және қалпына келтіру.
3. Табиғат ескерткіші – бірегей табиғи назар аударалық орындарды қорғау.
4. Тапсырыс беруші – биотаны (өсімдіктер және жануарлар) сақтау.
5. Қорғалатын жергілікті және теңіз ландшафтары – белсенді қорғау және рекреация.
6.Басқарылатын ресурсты қорғалатын территория – қоршаған ортаны аяйтын экожүйелерді пайдалану.
Ұлттық саябақтар – Қазақстандағы ерекше қорғалатын табиғи территориялардың түрі. Нарық экономика жағдайларында ең перспективті болып табылады. Бәрімізге белгілідей ең алғашқы ұлттық саябақ (Йелоустондық) 1982 жылы АҚШ-та құрылды. Одан кейін ұлттық саябақтар Канадада, Африканың оңтүстігінде, Аустралияда және Жаңа Зеландияда құрыла бастады. Ресейде ұлттық саябақтың прообразы деп Аскания Новадағы (1874 жылы) тың жерлер участкелерін айтуға болады. Соңынан бұл идея жемісті болып шықты, және бүкіл әлем бойынша ұқсас мекемелер құрыла бастады. Алайда бұрынғы СССР-де алғашқы ұлттық саябақ 100 жылдан соң 1971 жылы Эстонияда (Лахеамаа) пайда болды. Бұдан былай парктердің саны көбее бастады. Қазақстандағы алғашқы ұлттық парк (Баян-Ауыл) 1985 жылы құрылды [19].
Қазақстандағы ұлттық саябақтарда, бүкіл әлемдегідей приоритеттік дамуы болмады. Саны жағынан қорықтармен салыстырғанда екі есе кем, және де Ерекше қорғалатын Табиғи Территориялары дамуының жалпы ұлттық стратегиясынан шыққанда республикада бұл тенденция әлі де болашақта сақталады.
1996 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметімен «Қазақстан Республикасының мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар туралы Уақытша Ережесі» бекітілді. Осыған сәйкес саябақтар өздерінің шекараларына бірегей табиғи кешендер: экологиялық, эстетикалық, ғылыми, тарихи және қалпына келтіруші құндылық объектілерін қосып жатыр.
Қазақстан Республикасынығ ұлттық саябақтары төмендегідей мәселелерді шешеді:
эталондық және бірегей табиғи кешендерді, сонымен қатар тарихи-мәдени ескерткіштерді сақтау;
рекреациондық-туристік қызметті реттеу үшін жағдайлар жасау;
рекреациялық пайдалану жағдайларында табиғатты сақтап қалудың ғылыми әдістерін жасау;
бұзылған табиғи, тарихи-мәдени ескерткіштер мен объектілерін қалпына келтіру.
Ұлттық саябақтар тірі табиғатты сақтап қалу ісінде табиғи қорықтарды маңызды түрде толықтырады және сонымен бірге адамдардың онымен қарым-қатынасына мүмкіндігін береді. 70-80 жылдары Қазақстанда қорғалатын табиғи территориялардың ішінде негізінен жергілікті маңызы бар тапсырыс берушілер өте көп болды, ал республикалық деңгейдегі қорықтар мен тапсырыс берушілердің саны өте аз болды. Алайда олардың саны 1986 жылға қарай ұлғая бастады, жалпы саны 71 жетті (республикалық маңызы бар табиғаттың ескерткіштерінсіз). Олардың ішінде: 7 қорық, 1 аң аулау-қорықтық шаруашылық, 1 ұлттық саябақ және 62 тапсырыс берушілер. Ал жиынтық ауданы 7,3 млн. га асты. 12 жылдан кейін ерекше қорғалатын табиғи территориялардың белгіленген түрлерінің қатынасы айтарлықтай өзгерді. (1 кесте).
2 кесте – Қазақстанның Ерекше Қорғалатын Табиғи Территорияларының (ЕҚТТ) негізгі түрлерінің арақатынасы [16].
ЕҚТТ түрі |
Объектілер саны |
Аудан, мың. га |
Республика ауданынан үлес, % |
Барлық ЕҚТТ ауданынан үлес, % |
Орташа аудан, мың. га |
Қорықтар |
9 |
902,2 |
0,33 |
11,4 |
100,2 |
Ұлттық саябақтар |
5 |
716,8 |
0,26 |
9,1 |
143,4 |
Мемлекеттік тапсырыс берушілер |
66 |
6239,5 |
2,3 |
79,4 |
94,5 |
Табиғат ескерткіштері (республикалық маңызы бар) |
24 |
6,3 |
0,002 |
0,08 |
0,3 |
Барлығы: |
104 |
7864,8 |
2,9 |
100 |
84,6 |
Ақырғы уақытта ұлттық саябақтардың санының өсуіне қарамастан, табиғи қорықтардың үлесі жоғары, және де бұл тенденция болашақта да осылай қала бермек. Сонымен бірге мемлекеттік тасырыс берушілердің саны азая береді, өйткені олардың бір бөлігі жоғарыда аталған немесе табиғи-саябақтық статус алады.
2001 жылдың аяғында республикада 716,8 мың га ауданында бес ұлттық саябақ жұмыс істеді. Олардың аумақтары 50,7 мың га-дан (Павлодар облысындағы Баян-Ауыл) 212,1 мың га-ға дейін (Алматы Алтын-Емел) болды [18].