н Б.ҚАЛИ	МҰРЗИНА ^
ІШКІ	АУРУААР
	II том УІсем іИистем 2005

1

Кдзақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі

Б.С. Қалимүрзина

Ішкі аурулар

Медициналык, жоғарғы оку орындарының студенттеріне арналған оқулық

1 115 55

іА

$ /С. I

і,і :: . V :і н £і

сем

истем

УДК 616. 1.4 - 07 (035.5) ББК 54.1 Қ 15

Крзакстан Республикасы Денсаулык сактау министрлігінің Оку-әдістемелік бірлестігі медициналык жоғарғы оку орындарының студенттеріне окулык ретінде 28.06.2002 жылы бекітіп үсынған.

Пікір жазғандар:

Қарқабаева А.Ж., м.ғ.дпрофессор Байтурин С.А., м.ғ.д., профессор Түзелбаев Н.К., профессор Әбішева С.Т., м.ғ.к.

қі5 Қалимүрзина Б.С.

Ішкі аурулар: оқулык. И-том - Алматы: Асем-систем, 2005.

І5ВЫ 9965-484-73-2

Окулык Қпақстан Республккасы медициналыкжоғары оқу орындары- нын типтік бағдарламасына сәйкес жазьыған. Оны сондай-ақ колледждін окушылары, дәрігерлер, субординаторлар да пайдалана алады Тілі анык әрі түсінікті.

рг 4108040000 ББК 54.1

00(05)-05

І5В^ 9965-484-73-2

© Қалимүрзина Б.С., 2005 © Асем-систем, 2005

I тарау. Ревматикалық аурулар

Остеоартроз (ОА)

Остсоартроз (ОА) - кол-аяқ. омыртқа бағапасы буындарынын ле- гснерациялы-дистрофияльік ауруы.

Бул аурула буындардың шеміршеіі ыдыраи жоиылалы. осыдан суйектердін беттері жа;іаңаштанады, шеттік остеофппер және екшшпік синовиит дамиды. Негізінде, буын шеміршепнін дегекерациясы организмнің табиғи картаюынан дамитын физпо югиядык процестің бірі. Остеартроз жасы 60-тан асқан адамлардып Гпр)ыгын,ца болалы. Остоартрозда дамитын буын шеміршегінің өзгерісісрі кәршікте дами- тын өзгерістермен бірдей, біракоған кдрағанда ертелеу басталады және буын маңындагы тіндердің закымдануына әкеледі.

Этиологиясы. Даму тегіне қарай остеартроздын бірінпплік және екіншііік турлерін айырады.

Біріншмік түрі — бұрын закымданблган сау буын шеміршектерінін уакытынан ерте тозуы. Остеоартроздың біріншілік түріне жас адам- дардың идиопатиялық остеоартрозы және егде жастағылардың инво- люциялык остеоартрозы мен остеохондрозы жаткызылған. Біріншілік остеартрозда буын шеміршектерінің уакытынан бүрын тозып ‘'кәріленуінің” себептері нақты аныкталмаған.

Екіншілік түрі ~ бүрын болган зақымдардын салаарынан буын шеміршегінің жүре бара дамитын дегенерациялыкбүзылысы. Екіншшік остеоартроз суйек эпифиздерінін баска бір себептерден үйлесімділігінің жойылуынан болады. мәселен дисплазиядан. жарақаттан. туа кемістіктерден немесе шеміршек метаболизмінің бүзылысынан (-зн- докринопатияларда), кәсіпке байланысты буынға асыра куш тусуінен.

Остеартроздың этиологиясында ішкі және сырткы факгорларды айырады.

Ішкі факторлар:

• дене бітімінің немесе кимыл-тірек жүйесінін кемісппнен буын беттерінің үнлесімділігінін жойылуы (кдзтабан. цепи уагит, с]епи уаі^ит, омыртка бағанасының сколиозы, буын осінің ауытклъі. жалғамалар- лың осалдығы, сіңірдің созылуы г.б.); мүндай жағлайларда буынга түс-етін күш және шеміршектін басылуы 2-3 есе артады;

• буынға салмак түсіретін семіздік;

• эндокриндік бүзылыстар (кантты диабет. акромегалия. піпотире-

оз. климакс);

• байламдардын осалдыгынан буындарлын гипермобильділігі (Мар- фан синдромы т.6.):

• метаболизмдік бүзылыстар (гемохроматоз. охроноз. подагра). бу- ындардын өзге аурулары (РА. суйектің асептика.'іык некроіы т.б.):

• буын шеміршегінің гендер кемістігінен осалдьпы (остеартрозбен ауыратын науқастардын туъісқандарында бұл ауру екі есе жиі кездеседі).

Сыртк ы факт ор. іар:

• жаракаітар. микрожаракаттар. мысазы. парашкпистерціц гізе бу- ындарынын ерте зақымдануы;

• стереотипті кимылдарға байлакысты күш т\'суі, мысалы. бишілердіи тііерсек буыны, шахтерлер мен тас калаушылардың шынтакжәне тізе буындарының басым закымдануы;

• турлі заттармен улану (гербицидтер, ауыр металдар. нитраттар- мен. ішкілікке салыну т.б.);

• физикалык ыкпалдар (суыкгау, ылғалдылык, сәулелену, вибрация).

Остеартроздың патогенезі және патоморфологиясы.

Сау шеміршектің беті тегіс, жылтыр және синовиялык суйыктык- пен майланып турады. Сондыктан буындар бетінің уйкелісі болар- болмас кана.

Шеміршек организмде аса төзімді және мықгы к\'рылымдардың бірі. Ауыр салмак тускеннің өзінде, ол езілмей, сәл басылады. Шеміршектің аса төзімд.ілігі мен эластикалык касиеті оның кұрылы- мынын ерекшелігіне баііланысты. Оның құрамы хондроциперден. аса берік II типті коллагеннен (шеміршекте ғана болатын) және дәнекер тіннің “желімдеуші” аталатын негізгі затынан тұрады, Шеміршек II типті коллагенге бай болуынан аса төзімді келеді, салмак тускеннің

о.іінде. пішінін жоймайды.

Шеміршектің негізгі заты протеогликандардан, гиалурон қышкы- лынан куралған. Протеогликандар молекуласынын құрамына гликоза- миногликандар, хондраитинсульфат және кератансульфат кіреді. Про- теогликандар сумен және кышкылмен тығыз байланыскзн, шеміршек курамынын 70% судан турады. Судын молдығы салмак тускенде шеміршектің басылуына жол бермейді. Су мен коллагеннің молдығы- нан шеміршек аса мыкты болады. Протеогликандардың бір-біріне тіркеліп іріленген гидрофильдік кұрылымдары коллаген торымен ора- лып, бекітілген. Мұндай к\^грылым шеміршектің эластикалык касиетін камтамасыз етеді.

Остеоартрозда тұрлі себептерден шеміршек уақытынан бұрын то- зып. тез “картаяды". Шеміршектін метаболизмі бұзылып, хондроцит- тер жоііылады, протеоглнкандары азаяды және деполимеризацияла- нып. суын жоғалтады. Шеміршек құрғай бастайды. Сонымен кагар хондроциттердің фенотипі өзгереді, мәселен, сапасы төмен коллагенді, протеогликандарды тұзетін хондроциттер пайда болады.

Дерттің ертелеу сатысында шеміршек жұмсарып, беті бүртіктеніп, жылтырлығынан айырылады. Бара-бара шеміршек тоза келе жұқара- ды талшыктары ыдырайды. шеміршектер тілініп жарылады. осылан бетінде кәптеген саңылаулар пайда болады. Салмақ түсуден мүндай шеміршек болшектеніп жойылады. осыдан сүйектің беті жалаңашта- нады. Ыдыраған хондроциттерден бөлінетін ферменттер де шеміршектің куруына өз “үлесін” косады. Шеміршектің жүкаруынан және жойы- луынан буыннын жігі тарылады, жалаңаштанған сүйектердің бастары бір-біріне такдлып. үйкеле келе беттері тығыздалады. Сүйек бастарын сактауға багыггалған корғаныстык реакциялардак субхондралык осте- осклероз калыптасалы және салмак батуын азайту үшін сүйектердін пегтер! жалпактанады. шеттері ушкірленіп, жан-жағына өседі.

Суйек шеттерінін өскіншектері остеофиттер аталады. Остеофиттер буын бетінің кенейіп ұлғаюына мумкіндік береді. бірак кырының

4

_өткірлігінен буынның кдбь.н және маңындағы тіндерді жаракаттайды, осыдан кей жағдайларла екіншілік синовиит дамиды.

Шеттік остеосклероз жаланаштанған суйек бастарынын әрі қарай буэылуына жол бермейді. Шеттік остеосклероз, рентгенограммада ай- кын көрінетін, сүйек басын жағалайтын сызықша тәрізді көрініс береді. Остеофитт.ердің жанынан түсірген рентгенограммалык көрінісі күс мұрнына немесе тікенге үксайды. Аталган өзгерістермен бірге остео- пороз дамігды. осыдан сүйектін бастарында кисталар түзыеді.

Жүре келе буын іші байламдары атрофияланады. буын кдбы кдлын- дап тығыздалады, буындар деформацияланады, үидесімділіктін жой- ылуынан, кейде сүйектін басы үясынан таяды.

Остеоартроздын дамуында келесі патогенездік сатыларды айырады:

1. гидрофильдік қасиетінін төмендеуінен шеміршектін курғауы және жүкдруы:

2. ше-міршектің жарылып, бөлшектенуі;

3. шеміршектің толык бузыльш, жойылуы, буын жігінін тарылуы;

4. сүйек эпифиздер беі інің жалаңаштануы;

5. компенсациялық реакция түрінде шеттік остеосклероз бен остео- фитоздың дамуы;

6. буындардың деформациясы, сүйек бастарының үясынан таюы, функциясынын бузылысы.

Жіктемесі

Г. Патогенездік турлері

1. Біріншілік (идиопатиялық).

2. Екіншілік.

2. Клиникалық турлері

1. Моноартроз.

2. Олигоартроз.

3. Полиостеоартроз (түйінді және түйінсіз).

4. Омырткд жотасы остеохондрозымен немесе спондилоартрозы- мен кабаттаскдн түрі.

2. Басым закъімданған буындар

1. Фалангааралык буындар (Геберден, Бушар түйіндері).

2. Үршық буыны (коксартроз).

3. Тізе буыны (гонартроз).

4. Өзге буындар.

2. Барысы

1. Аз симптомды.

2. Баяу өрістейгін.

3. Тез өрістейтін.

2. Келлгрен бойынша рентгендік сатылары (I, П, 1П, IV)

3. Реактивті сииоъииттің болу-болмауына қарай

1. Реактивті синовиитсіз.

2. Реактивті синовиитпен.

2. Науқастың функциялық жағдайы

1. Еңбекке жарамдылык уакьітша шектелген (ФШ.|.

2. Еңбекке жарамсыз (жарамдылығы жойылған. ФШ,).

3. Басқа адамның күтуіне муктаждығы (ФШ,).

Кішникалык ксрінісі. Остеартрозбен адамдардың 10%, әсіресс жасы 40“60 ша.масындагы аііелдер сыркаттанады. Бүл ауру жасы 60-тан ас- кан адамдардын барльнында болады деп айтса. артык емес.

Кл]інпкалык корінісі закымданган буыннын түріне тәуе.тді. Күш түсетін буындар оасым зақымданады. Нң жиі кол саусактарының фа* лангааралык буындары, бас бакайдың табан-фалангалык буыны. тізе, үршык, моііын, беломыртқа буындары зақымданады. Кейбір наукас- тарда бүл кесел полиостеоартроз (көптеген буындарды зақымдау) түрінде дамнды.

Аурудын басты белгісі — буындардың механикалык типті ауыруы, яғни салмакіүскенде. мысалы жүргенде, баспалдақпен көтерыіп тү'скен- де. Ревматоидтық артриттен айрыкша, буындардың ауыруъі қ\⁷н үзақ жүріп-түрудан, әртүрлі кимылдардан кешке карай кү-шейе түседі, ал түнде, тыныш жагданда басылады. Тағы бір ерекшелік - старттык ауырсыну. ягнн б\'ыидардын алғаш кдламдар жасаганда қатты ауыруы. Науқас аііашісы 15-20 қадамды аяғын жай басып ақсаңдап шакқа жүреді, :іі ауыру басылған соң жүрісі түзеліп, тезделеді. Бірак, 1,5-2 сағат жүргеннен, болмаса біраз түрып немесе отырып жүмыс жасагаи- нан кейін буындары үйып. қайтадан ауыра бастайды. Бүл тіннін ты- ныстык сүранысының күшеюі мен микроииркуляцияның жеткізу мүмкіндігінін сэйкес келмеуінен болады.

Бастапш сатыда буындардардың ауыру себебі ~ буын тінінін ги- поксиясы және онда сүт кышкылынын жиналуы, ал кейін — трабеку-'- лалардың сынуынан, сүйектегі веналык іркітістен, сүйек куысы кысы- мынын биіктеуінен ауырады. Баііламдардың зақымдануынан немесе бүлшыкеггің түііілуінен. буындар баспалдакпен түскен кезде кдттылау ауырады. Кеііле буын кілт етіп, шыдатпай ауырып, козғауға келмей калады. Мүнлай "п.юктык ” аталатын ауыру буын саңылауында іиеміршектің немесе остеофит кикымының кыстырылуынан болады. Қозгалуға шамасы келмей қалған наукас. буынын біраз уақыт сәл-сәл қимылдатады. осыдан қыстырылған қикым шығып кетсе — ауырсыну

бірден тиылады. Сонымен қатар буындар салқын тисе. ауа райы нашарласа және сал- мақ түссе сыздап, кейде кеміріп ауырады.

Жергілікті канайналымның бүзылысы- нан және гипоксиядан, үзак бір калыпта болганда, буындар шамалы уакыт сіресуі мүмкін. Бірак сіресу .>0 минуттан артыккд созьпмайль]. Сүйек бетінің бүдырлануынан козғалтканда буындар сыртылдайды (буъін- дардың крепитапиясы).

Тексергенде — буындардын крепитаии- ясы, ауырсынуы. ісінуі және кимыл көлемінін шектелуі байқалады. Буыннын ісінуі ішіндегі сүйықтыктьш көбеюінен болады. ол 2-3 күн тыныкканнан кейін немесе кабынуға карсы емнен тез кайта.чы.

1-сурет Гоноарпіроі()ың сырткы корініс/

(■>

Кеселдін кештеу сатысында буын маңы тініңде фиброэдык пройе- _стер дамиды, шел қабаты кальіңдайды (әсіресе әйелдерде), бүлшыкеті атрофияланады, осыдан буынның пішіні біршама бүзылады. Бірақ, буыннын пішіні кдншама бүзылганымен, анкилоз бола қоймайды.

Остеоартроздың рентгендік көрінісіне мына белгілер тән:

1. шеміршектің бүзылуынан буын жігінің тарылуы;

2. эпифиздердің жиекшелік остеосклерозы (субхондралық остеоск- лероз);

3. эпифиздер шетін жагалаған остеофиттер;

4. сүйектердің басында (буын маңында) кисталардың түзілуі;

5. сүйектердің үясынан таюы;

6. остеопороз.

Остеартроздың аз симптомдык түрі көбіне жас шакта кездеседі. Күш іүскеннен кейін буындар ауырады, сыртылдауы байкалады, кей- де Геберден түйіндері пайда болады. Буындардын функииясы бүзыл- майды. Рентгендік өзгерістер І-Ш сатыдан аспайды және болатын өзгерістер бір немесе бірнеше буындарда гана байкалады.

Баяу орістейтін барысы барлық жаста бола береді. Буындардың өзгерісі, аурудың басталуынан 5 жылдан кейін, біртіндеп қалыптаса- ды. Бүл остеартроздың ең жиі түрі.

Остеоартроздың ауырлау келетін тез өрістейтін барысы жас шақта кездеседі. Буын өзгерістері, аурудың басталуынан 5 жылдың ішінде тез дамиды. Көптеген буындар бір уакытта зақымданады, Геберден, Бушар түйіндері пайда болады, буыңдар деформацияланады. Соны- мен бірге периартрит, синовиит, бүлшықет агрофиясы, неврология- лық бүзылыстар ерте қосылады.

Остеартроздың кейбір зақьшдау түрлері

Саусак буындарының закымдануы —көбіне климакс шағындағы әйел- дерде байкалады. Басым зақьшданатын -саусақтын дистальді және ортаңғы фалангааралық буындары. Остеофиттер буыннын сыртында түйін тәрізді көрІнеді. Дистальді буындардың түйіндері - Геберден, ал ортаңғы фалангаархіык буындардікі - Бушар түйіндері аталады. Түйіндер шығар алдында буындар біраз уакыт ашып, шаншып, үйып ауырады. Бірақ түйіндер шықкан соң, бүл белгілер басылады. Саусақ- тарда түйіндердің бар-жоғына қарай остеартроздын түйінді және туйінсп түрлерін айырады.

Түйінді остеоартроз түқым куалауға бейім, әсіресе әйел жағынын бірнеше үрпағында (әжесінен немересіне дейін) таралады, Түйіндер остеоартроздың нашар белгісіне жатады. Қол үшымен, әсіресе суык суда, көп кызмет жасағанда буындар ісініп қызарады. Аурудын кеш- теу сатысында саусақтың үштары кисаяды, кейде остеофиттер гек түйін сііяқты болып қоймай. буыңды жағалай өсіп. сакина тәрізденеді.

Үй шаруасымен немесе кейбір кәсіптермен айналысатын адамдар- ла бас бармактың білезік-алакан буыны жиі зақымданады, Мүндай науқас бармағын алаканына қарай бүгіп жүруге мәжбүр болады.

Гоноартроз - әйелдерде жиілеу кездеседі (І-сурет). Тізелер баспшь Даклен түскенде немесе көтерпгенде көбірек ауырады. Әдетте екіншілік синовиитпен жүреді. Ақырында аяктын варустык “X”, сиректеу - ^вальгустык “О” тәрізді деформациясы кдлыптасады.

Рентгенограммала үлкен жіліншекгің айдаршыктьгқ есіндісі биіктеп. сүйірленуі, буын санылауынын тарылуы. көптеген остеофиттердің болуы анықталады.

, /иіісқцдмж остеосклерозы. кішкене глнл шеттік остеофиттер

[- У | I сатының белгілері + аііқын остеосклероз, буын жігінін тлрылуы

[ III ^! Аііқын ллмыган субхондралық остеосклероз. ірі остеофиттер.

_■ буын жігінін лса тарылуы; _ _

Г IV Г Аса ірі остеофитгер, буынның жігі жоққа жпқын, буындық

I і эпифиздердің тыгыздыгы және буын пішінінін едэуір бузылысы.

Синовий кабының биопсиясы; жамылғы жасушалардын бірқатар ор- наласуы, б\рлердін атрофиясы, тамырлардын азаюы, май басқан ай- макгар.

Синовий сүйыктыгын зерттеу: сүйыктық мөлдір немесе сәл бүлы- нғыр, түтқыр, муцин іртігі тығыз. Жасушалар көп емес (1 мм³ - 3000-5000 шамасында), нейтрофилдердің саны барлык жасушалардын 50% -ға кем, шеміршектің киқымдары табылуы мүмкін.

Диагноз жөне дифференцишдых; диагноз. Жасы 40-тан асқан адам- дардың, кабынудын лабораториялык белгілері жоқ бола түра. буында- ры закымданганда — остеоартроздан күдіктену қажет.

Онын болуын Геберден, Бушар түйіндері, бірінші білезік-іілақан және бас бақайдын табан-фалангалық буындарының закымдануы дәлелдейді.

Диагнозды қойғанда науқастың жасын, остеоартроздың дамуына септігін тигізетін факторларды еске алу кажет.

Үпайлар саны 8 немесе одан артық болса остеоартроз диагнозы “күдіксіз", 4-7 үпай - “болуы мүмкін” саналады. БІрақ бүл жағдай- лардың екеуінде де алғашқы үш белгілердің біреуі міндетті түрде бо- луы тиіс. Егер үпайлардың саны 3 немесе одан аз болса — остеоартроз диагнозы жокка шығарылады.

Дифференциалдық диагностиканы ревматоидтык артритпен, по- даграмен, туберкулездік спондилитпен, Бехтерев ауруымен және омыр- тка бағанасынын ісігімен г»үргізу кджет.

2. сурет 'Пзе буыш)ары оапеоар- трозыныи рентееш)ік көрінісі (буын саңылауыныи тарылуы, шеттік ос~ теосклероз, буытһірОың шетінде /суг мүрнына үксайтын остеофиттер).

N1 кесте. Кеіі&геп, Імтепсе бойынша остеартроздың рентгендік сатъшіры:

_ Рентгепдік көріністері _ _ _

Рентгендік өзгерістері жок _

Сүнек күрылымының кисталык өзгерісі. шеміршек астынын

8

Белгілері Кесел басталатын жас Дене бітімі ! Бпстплпр аллындағы ыклалдар Аурудын басталу сипаты	Остеоартроз 40-тан аскан шакта Көбіне гпперстениялық
	Жаракагтар. дене кызметі Балу
Дене кьпуы Ертеңгііік сіресу Буындарды зақымдау ерекшелігі	Калыпты Тән емес Көбіне днстальді (Геберден. Бушар түіиндері)
\[ері_лсгы т^йіндер _ Басталу шашңдагы кабыну процестін түузі	Бол.ма/іды Про.іиферацші проиесі басым
Ауырсын\'	Мехпніікалық типті
Рентгендік өчгерістер Қанда және синовий сүііыктығында РФ табылуы	Остеосклероз және остеофнтоз Болмайды
Синовий сүйыктыгы	Қабыну типті емес

£ Ревм

Реематон лтьік,:фтрит

40^жасга

I Көбінс лстения.тык

і

I

1 Тыныс ЖОЛЛГфЫНЫН

ннфекшіясы

Кобіне жедел немесе

>келе.].іеү

Кеіше субфеорильдік.

кычба

Тән белп

Кобіне проксимальді

25%-дл_6оллдһі Экссудатция процесі

басым _

Кабыну тішті

Остеопороз. эрозпя. ос- І тео.тн з және анкілоэдар Т Наукаст.трлЫК 80-90^?-

| да табылады ~\ Клбыну тніт_

У

Белгілері	Остеоартроз	Подагра
Жыныс	Ерлер мен әйелдер бірдей ауырады	95% еркектер ауырады
Аурудын басгалуы	Біртіндеп баяу	Жедел, жеделдеу
Аурудын барысы	Баяу меңдейтін	Рецидивтеуші, артриггің үстамаларымен
Закымдайтын буындары	Қол үшының фаланга- аралық, үршык. тізе буындары	Көбіне бас бақайдың, тілерсек буыңдары
Геберден түйіншектері	Жиі	Болмайды
Тофустар	Болмайды	Жиі
Рентгендік өзгерістер	Сызыкшалык остеоскле-роз, буын жігінің тарылуы, остеофитоз	Сүйектін тесілу белшері (дөңгелек ірі кисгалар)
ЭТЖ	Синовиит косьтса, сәл жоғарылауы мүмкін	Үстама кезінде күрт жоғарылайды
Несеп кышқылынын кандагы деңгейі	Қалыпты немесе сәл жоғары	Жоғары. Үстама кезінде күрт жоғарылайды

Коксартроз болғанда оны үршық буыны артритінен (коксартрит- тен) және гіериартриттен (трохантериттен) айыра біту қажет, N5 кесте. Коксит пен коксартроздың айрыщиа белгілері Белгілері	Коксит	Коксартроз
Аүырсынүдын түрі	Қабынү типті	Механикалық гипті
Дене кызуынын көтерьіүі	Жиі	Көтерілмейді
Бастаіүы	Жедел, жеделдеу	Баяу
Пальпациялаудағы ауырсынудын деңгейі	Едәуір	Шамалы
Буын маңындағы бүлшықеттін атрофиясы	Ерте білініп, тез меңдейді	Кеш бшінеді, баяу меңдейді
Рентгендік өзгерістер	Остеопороз. кетіктену (мужпу)	Субхондралык остеосклероз, остеофитоз
ЭТЖ	Көбіне биік (30-60 мм сағ.)	Сирек 30 мм сағ. дейін жогарылайды

Емі. Емнің негізгі максаты — ауырсынуды басу. шеміршектін бүзы- лысына жол бермеу және закымданған буынға к\'ш түсүін жеңілдету. Ем бағдар/шмасы

1. Шеміршекте дегенерациялык процестін өрістеуіне жол бермеу “базистік ем".

2. Буындардын ауыруын және синовиитті басу.

3. Буындардын функциясын жаксарту.

Базистіһ емнің шаралары

/. Закьшданган буындарға куш түсуді азайту.

10

Закыліданған буынға күш түсуін азайтса, дегенерац'ия процесі бая- уланады. Ұіак жүруге. түруға (жүргеннсн гөрі түрған қиындау), жук көтеруге, баспалдакпен жиі көтеріліп, түсуге тыйым салынады (мүмкіндік болса лифпі қолдану кджет). Жүріс арасында 5-10 минут тыньіғу және таяққа немесе балдақка сүйеніп ж\^гру кажет. Егер қыз- мет көп жүруге, аяқга түруға байланысты болса, онда жүмыс орнын ауыстырған жөн.

Буынға түсетін салмакты азайтудын келесі бір жолы - дене масса- сын калыпка келтіру, Остеартрозбен сыркаттанған наукастардың көбінде дене массасы қалыптыдан артық. Дене массасын жеңілдету шеміршекке тусетін салмақгы азайыи, деструкпия процесінің мендеуін токтатады. Арыктау үшін гипокалориялық диета (N8), жалпы массаж, ашығу күндерін қолданады.

2. Шеміриіек метаболизмін және сүйек тінінің микроциркуляция- сын арттыру.

Хондропротекторларды колдану. Хондропротекторлар шеміршектін биологиялық белсенді заттары болғандықтан. онын метаболизмін күшейтеді және деструкциясын тоқтатады.

Румалон — жас маалдың шеміршегі мен сүйек миынан алынатын экстракт. Қүрамында шеміршек күрылымынын биологиялык активті заттары — пептидтер, протеогликандар, аминоқышқылдар, нуклеотид- тер, хондроциітер және сүйек миынын жасушалары бар. Бүл зақым- данған шеміршекте хондроциттердін белсендшіін арттырып, гликоа- миногликандар, гиалурон қышқьшынын синтезін к\шейтеді, синовий сүйықгыіының сапасын арттырып, буын бетінің майлануын жақсарта- ды. Румалон 1 мл күн ара бүлшыкетке салынады. Ем курсы - 25 инъек- ция. Ъны жылына екі рет кайталайды. Румалонды І-ІІ клиникалық- рентгендік сатьшарда қолданады, ал III сатыда колданута жатпайды.

Артрон (хондроитинсульфат) — әсері румалонға үксас, 1 мл бүлшы- қетке күн ара салынады. Ем курсы - 25 инъекция, жылына 2 рет кайталайды. Емдік әсері румалоннан кем емес.

Артепарон - сульфаттатған мукополисахаридтер комішексі (проте- огликандар, гликозаминогликандардың). Дәрінің 1 мл 50 мг мукопо- лисахарид бар. Тегі шеміршекке жакын болғандықтан шеміршектін арасына тез өтіп, протеолиздік ферменттерді тежейді, дегенерация процесін бөгейді. Дәрітүрлі әдіспен колданылады - бүлшыкетке, б\ъін іщіне салынады және ішуге де бершеді. Бүлшыкетке 1 мд аптасына 2 репен 8 апта салып, кейін айына 2 ретген 4 ай енгізеді. Ем курсы - 25-30 инъекция. Буын ішіне алғашқы 2-4 аптада 1 мл, арасына 3 күннен үзіліс жасап енгізеді. Кейінгі иньекциялардын арасындағы үзілісті үзартады ~ 1, 2, 4, 6. 8, 12 аптаға дейін жеткізіп. Ем курсы — 15 инъекция. Осылайша ем курсын жылына 1-2 рет кайталайды. Буын ішіне салғанда ауырсыну 3-4-күннен басыла бастайды, наукастың жағ- -іайы біртіндегі дүрыстатады. Наукас 4-6 ай ясақсы күйде ж\'реді. Ар- ^тепароңды ішуге 1 таблеткадан күніне 3 реттен 6-8 апта береді. Дәрінің жағымы жақсы, бірак кейде шаштын түсуі. аллергиялык реакциялар ^айкалады.

Мукартрин ~ мукополисахаридтін күкіртқышқылды эфирі, әсері ^аРгепаронмен бірдей. А_тғашқы 10 инъекциясы 2 мл күн ара бүлшы-

кетке салыналы. кейін 4 апта — аптасына 2 реттен, ал ең сонында 4 апта - аптасына 1 реттен салынады. Ем курсы - 25-30 инъекция. Ем курсын жылына 2 реі (арасына 6 ай салып) жүргізеді. Бүл дәріні III сатыда колдану кажетсіз.

Структум (хондроитин сульфат) — жоғарымолекулалы мукополи- сахарил, шеміршектін дегенарациясын тежейді, синтезін арттырады, басым с-иновиялык сүыктыкта жиналып ондагы гиалурон кышкылы- ның концентрациясын көбейтеді. Бір капсуласында 250 немесе 500 мг. Куніне 500 мг 2 рет берітеді. Ем к>^грсы 3-6 ай, кджетті болса ем курсын кайталайды.

“Артрозамин-Био

” - бір таблеткасында 500 мг глюкозамин суль- фаты, 500 мг хондроитин сульфаты, 100 мг метилсульфанилметан, 60 мг аскорбин кышықылы бар қүрама дәрмек. Глюкозамин сульфат шеміршектің, сіңірлердің. тырнактардын, жалғамалардың. жүрек каклак- тарының, т.б. қүрамындағы олардын эластикалык қдсиетін камтама- сыз ететін зат. Оның тапшылығы остеоартроздын дамуына септігін тигізеді, Глюкозаміш сульфат закымданған шеміршектііі жөнделуіне көмектеседі ауыруды басады. Метилсульфанилметан биологиялык белсенді күкірттің көзі. Күкірт шеміршектің өсіп өнуіне. коллагеннін биосинтезіне қажетті зат. “Артрозамин-Био” 1 таблеткадан күніне 1-2 рет беріледі.

“Кондро” — бір капсуласында 250 мг глюкозамин сульфаты және 200 мг хондроитин сульфаты бар дәрмек, 2 капсуладан күніне 2-3 рет беріледі.

Буып ішіне протеолиздік ферменттер ингибиторларын енгізу.

Фермент ингибиторлары трипсинді, химотрипсинді, катепсиндерді. лизосомалык протеолиздік ферменттерді байланыстырады. протеолиз процесін токтатады, шеміршектің ыдырауына және одан протеогли- кандардың бөлінуін тежейді. Буын өте катты ауырғанда, синовиит айкын болғанда (әсіресе тізе буынының) трасилолды немесе гордок- сты 25 000 Б буынға енгізеді. Ем курсы — 2-5 инъекция 3-4 күн аралықпен. Дәріні буын ішіне бір өзін енгізгеннен 3-4 сағат кейін ауырсыну мен ісіну күшеюі мүмкш. Сондыктан оған 0,002-0.005 г гилрокортизон косады және инъекииядан 1 сағат бүрьгн 1-2 мл ди- медрол бүлшыкетке енгізеді. Нм к>^грсын жылына 2 рет кайталайды.

Жасанды синовий сүйыктығын енгізу. Остеартрозда синовиялык сүйыктык азавды. онын реологиялык. протекторлык және амортиза- диялык касиеті төмендейді, осыдан шеміршектің тозуы тезделеді. Жа- санды синовий сүйыктыгы буын беттерінің үйкелісін, қажалуын азай- тып. шеміршектін сакталуына септігін тигізеді. Майлау сүйыктығын остеоартроздын сатысына кдрамастан, синовиит болған жағлайлардын барлығында колдануға болады.

Поливинилпирролидин (ПВП) — ірі буындарға 15% ерітіндісінін 5 мл гидрокортизон аиетатынын 1 мл қосып енгізелі. Ем к\'рсы - 4-6 инъекиия. Гилрокортизонды колдану максаты - дәрі салғаннан кейін ауырсыну мен экссудацинның уақытша күшеюін атдын алу. Үсак бу- ындарға салынатын ПВП-нын дозасы бүдан 1.5 есе аз болуы тиіс. Ем курсын жылына 2 рет кдйталаііцы. Емдік әсері 6 айға дейін созылады. ПВП-ны баска бір дәрімен. мысалы ПВП-гиалуронатпен (ПВП-нын

\й% ерітіндісі + гиалурон кышқылы) қосып енкзуге де болады. ПВП- нын 15% ерітіндісінін орнына гемодезді (ПВП-ның 6% ерітіндісін) колданады.

Шеміриіектін метабодизмін жаксарту. Шеміршектің метаболизмін Юі'шейтетін дәрмектердің бір өзі шамалы әсер етеді. Бұлар комплекстіи емнін күрамында қолданылуы тиіс.

Рибоксин (инозин) - белок синтезін және Кребс циклының кейбір ферменттерінің белсендйіігін арттырады, пурин туъіндысы және АТФ- гың тегі болып табылады. Таблетка түрінде 0,4 г күніне 3 реттен 1 ай ішкізеді, вена ішіне 2% ерітіндісінің 10 мл натрий хлориді физиоло- гиялык ерітіндісінің 10 мл косып енгізеді немесе 5% глюкоза ерітіндісінін 200-250 мл қосып тамшылатады. Жагымды болса. доза- ны 20 мл-ге дейін кобейтеді. Ем курсы - 10-15 күн.

Натрии аденозинушфосфиты (натрий АТФ-ы, атрифос, фосфоб- лон) — бүлшықетпн функциясын күшейтеді, \% ерітіңдісш 1 мл 20-25 күн, күн сайын бүлшықетке салады және оны буын ішіне де енгізуге болады.

Фосфаден (аденознн-5 монофосфиттык кышкыл) — АТФ-тың фрагменті, түрлі коферменттердін қүрамында болады, тотығу-тотык- сыздану процестеріне кагысады, антиагрегакттық әсер етеді. Тіндердің метаболизмдік, микроциркуляциялық процестерін күшейтеді. Фосфаденді 0,05 г күніне 3 реттен 3-4 агіта ішкізеді немесе 2% ерітіндісінін 2-4 мл күніне 2-3 реттен (2-4 апта) бүлшыкетке енгізеді. Дәрмектің жағымы жақсы, кейде жүрек айнытуы. бас айналуы. тахи- кардия, аллергиялық реакциялар байкадады.

ГІиридоксальфосфат — витаминінін коферменті. 0.02-0,04 г күніне

3. реттен 3-4 апта беріледі немесе 0.01 г күніне 3 рет бүлшықетке салады. Калий оротаты - орот кышкылының калийлік түзы. Орот қышкылы гіиримидиндік нуклеотидтердің тегі болгандықтан анаболиктік әсер етеді, 0,5 г күніне 3 реттен 3-4 апта, тамақтан 1 сағат бүрын ішкізеді.

Анаболчктік стероидтык дәрмектер - протеиндер синтезін күшейтеді. Оны аса семіз емес наукастарға ғана колданады. Ретаболилді

1. мл 2 аптада бір рет бүлшыкетке енгізеді немесе метиландростено- лонды (неробол) 0,005 г күніне 2-3 реттен 1 ай ішкізеді.

Шеміршек асты сүйек тінінде және синовий қабыгында микроцир- куляңияны жак/сарту,

Курантил (дипириОамол) ~ 0,05 г күніне 3 регтен 1-2 ай ішкізелі. Трентал (агапурин) — 0,1 г күніне 3 реттен 1 ай беріледі.

Теоникол (ксантинол никотинаты) — теофилин және никотин кыш- кыльшын касиеітерін ие дәрмек, спазмолитиктік, антиагреганттык әсер етеді және микроциркл'ляцияны жаксартадьг. Оны І-2 таблеткадан (0,15* *ХЗ г) күніне 2-3 реттен 2 ай тамактан кейін ішкізеді.

Антиоксиданттык. ем.

Антиоксиданітар липидтердін аса іотығуьін бөгеп. шеміршекті бүза- гың бос радикалдардың бөлінуіне жол бермейді.

£ витамин (токоферол аиетаты)—капсула түрінде (50% ерітіндісі ^2 мл). Күніне 1-2 капсуладан 1 ай берічеді немесе 10%. ерітіндісін I-

2. мл бүлшықетке 20 күн салады.

Орготеин (супероксиддисмутазо) антиоксиданттык корғаныс

жүйесінің басты ферменті. Қабынуды тез басады. сондыкган синовит бодғанда тиімді әсер етеді. Оны 0.004 г аптасынэ бір рет буынға салады. Әсері 3 айға созылады.

Физиотерапия. Базистік емніи бір саласы — физиотерапия. Шеміршектін, сүйектін метаболизмін күінейтігі, деструкдиясын бөгеііді. Буындар ауырсынып, ішінде сүйыктык жиналса гидрокортизон мен фонофорез, эритемалык. дозадағы ультрак\'лгін сәулесі, новокаин және анальгинмен электрофорез, динамикгпык ток колданьглады.

Реактивті синовішт болмағанда - жергілікті кыздыру шаралары тиімді: озокерит. парафин, балшық аппликацимлары және ДМСО ап- пликациялары, локальді баротерапия.

Буындардың ауырсынуын басу және реактивтік синовиитті емдеу. Ауырсыну мен кабынуды жою үшін аз уакыт (5-7 күн) ауырғандык басылғанға дейін стероидтык емес кабынуға кдрсы дәрмектерді колда- нады (индометаиин. флугалин, сургам, вольтарен, пироксикам т.б.).

Бүларды үзак колданса, шеміршектщ дегенерациясын күшейтеді деген пікірлер бар. Бірак пироксикам мен вольтарен айтарлыктай ди- строфиялык әсер етпейді. Остеоартроздың емінде стероидтык емес кабынуға карсы дәрмектерден шеміршекке зиян келтірмейтін түрлері тиімді - нимесулид (найз) 100-200 мг тәулігіне.

Синовииттін емінде буын ішіне протеолиз ингибиторларын, ПВП- ны, гидрокортизонды ентізеді және жоғарыда айтылған физиотерапи- млык шаратарды колданады.

Ауырсынуды басатын майлар мен алпликациялар. Ауырсыну мен кабынуды басу үшін индометашш, бугадион майын, гель түріндегі диклофенак немесе вольтаренді, никофлексті (капсацнн -I- этилнико- тинат + этиленгликолсалицилат + лаванда майы), финалгонды қолда- нады. Майды буыннын бетіне ыскылап жағады. Май немесе гельден компресс жасаГіды. Бүларды димексидпен қосып қолданса, емдік әсері жоғарылайды (қолдану әдісі ревматоидтык аргриттін емінде берыген). Мысачы, мынадай қүрамы күрделі аппликацияларды жасайды: гидри- кортизон ацетатының суспензиясы 2.5% - 5 мл; супрастпннің 2% ерітшдісі — 2 мл (немесе 1% тримекаин ерітіндісінін 3 мл); калий йодының 3% ерітіндісінін 50 мл; димексидтін 50% ерітіндісінің - 50 мл компресс түрінде жатар алдында.

Өт және кызыл бүрыш қосылған камфорлық аппликация: медици- натык өттін 250 мл, камфорлык спирттің 160 г және үсактатған ашы қызыл бүрыштың 2-3 данасын косып, коңыр шыныда 7 күн устайды. Содан кейін компресс жасайды. ІСомпресті 2-6 сағатка дейін үстауға болады. Ем курсы ~ 5-10 процедура. Буындардың ауырсынуын “хон- дроксіід" майы жаксы басады.

Эяһметшшн — индометашін косыліан аэрозоль 50 және 100 мл. Опың I мд-де 8 мг индометацині бар. Аэрозольді ауыратын буыннын барлық бетіне гигізш, күніне 3-5 рет шашыратады.

Буыннын функцинсын жаксарту. Бүл максатта емдік дене жатты- пларын - массаж. ортопедиялык. санаторлык-кг\'рорттык емді колда- нады. Емдік дене жаттығулары зақымданған буындарға күш түсірмеуі

14