Семіру.

Май тіні мен гапоталамус өзара дабылмен (сигаалмен) алмасьш түрады. Ош-дан адамның төбеті, тағамның бойға сінуі, энергияның шығындалуы мен дене салмағының мөлшері байланысты болады.

Дене салмағын реггеуші жүйенің орталық тізбегі больш гипоталамус есеіггаеді. Оның вентролатералдық ядроларында "аштық" сезімінің орталығы, ал вентроме-диалдық ядроларыңда "тойыну" сезімінің орталыщ орналасқан. Тойыну сезімініқ орталығы төбетгің орталығына тежеуші өсер етеді. Жануарлардың вентролатсрал-дық ядроларын элекгр ағымымен бүлдіргенде төбет жоғалып, олар кдтгы арвды және ашығудан өліп қалады. Ал, олардың вентромедиалдық ядроларын бүлдіргенде тойыну сезімі болмайды да, олар тамақты көп жеп, қатгы семіріп кетеді.

Ішек, өсіресе ұлтабардың гормондары тамақ қабылдауға жауап ретінде өндіріліп, адамның аштық сезімін басады. Үлтабардың сығындысынан алынтан зат осындай өрекет ететіні белгілі болды. Ол зат арэнтерин - деп аталды. Бірақол таза күйінде өлі алынған жоқ. Сондай-ақ холецистокинин де аштык сезімдіазай-тьш, тебетгі темеңдетеді. Ол гипоталамустыңвенгролатераддықадроларынашелей немесе ішек-қарын жолдарывдағы кезбе нервтің аяқшаларын қоздыру арқылы тежеуші өсер етеді. Біршама аздау болса да осыңдай өрекет бомбезиннің, сомато-статиннің, нейротензиннің, кортиколибериннің, тиреолибериннін, қан тамьфла-рьша белсенді ішекіік пептидтің өсерлерінен де байқалады. Олар тойыну сезімінің орталығьша өсер етеді. Эндорфиндер мен энкефалиндер жөне соматолибершгабетіі ашады. Бүл келтірілген ретгегіш заттар ішектерде жөне орталық жуйке жүйесінде өндіріледі.

Май жасушалары адипоцитгер делінеді жене олар фибробластардан тарайды. Адипоциттердің сыртқы беггеріңце нейромедиаторларды, гормондарды кабшдай-тын көптеген қабылдағыштар болады. Солар арқылы адипоциттер денедегі жүйкелік-эндокриндік өзгерістерге өте тез жауап қайтарып түрады. Содан бр жасушаларда май түзілуі мен оның ыдырауы аралығында қатаң тепе-теңціксақи-лады.

Адипоциггер көптеген гормондық затгар өндіріп шығарады:

• цитокивдер (олардың ішінде қан өңдіретін-гемопоездік жасушалардьщ өсу факторьш) өндіреді, олар сүйек кемігінде жасущалардың өсіп-өнуі мен нақтыла-нуын қадағалайды;

• "тоқтық" жағдайда, өсіресе ішкі ағзалардың адипоциттері, май түзілуіи тежейтін кахексин (өспені жоятын фактор-а) өндіреді, ол инсулинге қарсы өсер етеді. Инсулинге төуелді қантты диабет кезіңце _ОСЬІ кахексинді адиповдтгер ар>

13] Тық шығарады. Ол бауырға, гипоталамусқа өсер етіп, төбетті төмендетеді жөне организмде ыдырау үрдістерін күшейтеді;

• жыныстық гормондар (эстрогендер мен андрогендер) өндіреді. Дененің төменгі жақтарывда орналасқан май тінінің адипоцштері эстрогендер шығарады. Еркекгерде олардьщ артық өндірілуі гинекомастия жене белсіздік дамуына ықпал етеді. Өйткені олар гипоталамусқа өсер етіп, гонадолиберин өндірілуін кемітеді. Содан денедегі тестостеронның деңгейі төмендейді;

• "тоқтық" жағдайда адипоциттер пептидтік гормон леіггин өндіреді. Оньщ өндірілуін инсуліш сергітеді. Лептин гипоталамустың вентромедиаддық ядрола-рьш қоздырып, вентролатералдык орталықтарға тежегіш ықпал етуден, тойыну

сезімін туындатады

Сонымен, дене салмағьшың тұрақтылығын бақьшайтьш біртұтас жүйе қалып-тасады. Бұл жүйені "липостат" немесе "массостат" — дейді Липостаздық ішкі тұрақ-тылық шеткері май тінінщ (жоғарыда келтірілген гормондық затгарының қатысу-ымен) гипоталамуспен және ішек-қарын жолдарымен (ішектерде өндірілетін гор-мондар арқылы) тікелей жөне кері байланыстарда болуымен қамтамасыз етіледі.

Семіру барлық зат алмасу бүзылыстарының ішінде ең жиі кездесетіні. Ересек адамдардың 30%-дан 60%-ға дейіні артық салмағымен көзге түседі. Әйелдердің арасында семіздік ерлерге қарағанда үш есе жиі кездеседі. Жастардың арасында семірудің жиілеп бара жатқаны назар аударарлық. Мөселен, 33% ер адамдардың және 45% өйелдердің арасында семіру 20-35 жас аралығында кездеседі.

Семірудің жіктелуі.

Семіру — организмде үшглицеридтердің тым артық жиналып қалуы-мен көрінетін дерттік жағдай. Ол біріншілік, салдарлық, гипертрофия-лық, гиперплазиялық, андроидтық, гиноидтық жөне араласқан түрлер-

де болады.

Біріншілік семіру — май тіні мен гипоталамустың арасындағы гормон-дық байланыстардың бүзылыстарынан липостаздық нүктенің жоғары көтеріліп кетуімен корінетін дерттік жагдай. Бүл кезде қабылданған та-ғамның қуаттық қүндылығы оның шығындалуынан басым болып кетеді. Өйткені организмдегі май тіні мен гипоталамустың арасындағы байла-ныстардың өзгерістерінен адамның тамақ қабылдау төртібі, жан-дүниесі мен белгілі бір өмір салтты таңцауы өзгереді. Бүндай адамдар тамақты артық ішейін деп ішпейді, бірақ жоғарыда көрсетілген өзгерістердін, нәтижесінде тәбеті жоғары болудан, тойыну сезімінің аздығынан ішеді. Ол май жасушаларывда өндірілетін лептиндердің аз өндірілуінен бола-ды. Сонымен, біріншілік семіруді өзбетінше жүйкелік-эндокриндік дертгік жағдай - деп қарастыру қажет.

Салдарлық (екіншілік) семіру — бастапқы кездерінде адипоциттер мен гипоталамустың арасындағы байланыстарының қалыпты жағдайында организмде энергия шығындалуы азаюына жөне майлардың жиналуына өкелетін дерттік бүзылыстардың болуы салдарынан дамитын синдром. Ол әртүрлі эндокриндік аурулардың нөтижесінде байқалады.

134

Гипертрофиялық семіру — май жасушаларының жалпы саны өзгер-мей олардың іштеріндегі май тамшыларының көлемі үлғайып кетуімен көрінеді. Қалыпты жағдайда олардың көлемі

0,3 мкл шамасында болса, гипертрофиясы кезінде 1,0 мкл-ге дейін үлға-яды. Содан адипоциттердщ көлденең диаметрі үлкейеді.

Гиперплазиялық семіру — май жасушаларының жалпы саны қалып-тыдан көбейіп кетуімен көрінеді. Бүл кезде дененің салмағы өте үлкен мөлшерлерге жетуі мүмкін. Семірудің бүл түрі, гипертрофиялық түріне қарағанда, тым ерте жаста байқалады. Ол іштегі бала туылмай түрып және емшектегі балалық шақ кездерінде кездесуі ықтимал. Бүл түрі да-муында түқым қуалаушылықтың маңызы өте зор. Семірудің гиперпла-зиялық түрі ересек адамдарда да кездеседі. Жас балалардағы гиперпла-зиялық семіруге жүкті әйелдердің қантты диабетпен сьфқаттануы, олар-дың тым артық тамақ ііпулері, балаларды тым артық қоректендіру т.с.с. жағдайлар әкеледі.

Андроидтық семіру — майдың дененің жоғарғы бөліктеріне, іште жөне іш қүрылыстарында жиналуы. Ол еркектерге тән семіру.

Гиноидтық семіру — майдың бөкседе, жамбаста, санда және дененің төменгі жақтарында, негізінен әйеддерге төн, жиналуы. Өйткені еркек-тер мен әйелдердің жыныстық гормондары май тінінің әр түрлі бөліктеріңде а₂-катехоламиндік рецепторлардың бөлінуіне әрқилы өсер етеді. Май тінінің әр түрлі бөліктерінде әртүрлі гормондар өндіріледі. Мөселен, гиноидтық семіру кезінде адипоциттерде эстрогеңдер артық өндірілуінен антиатерогендік әсер байқалады, ал андроидтық семіру кезівде андрогендер артық өндірілуден, керісінше, атеросклероз дамуы-на қауіп төнеді. Гиноидтық семіру жартылай гиперплазиялық түрде бо-лады. Сондықтан оны емдөммен емдеу онша нәтижелі болмайды.

Араласқан семіру — андроидтық жене гиноидтык, түрлері біріккен түрде кездеседі жене андроидтық түрге төн атеросклероз және оның асқынуларына көтеріңкі қауіп-қатер сақталады.

Сонымен қатар, майдың ішкі ағзаларда (ішек-қарын шарбысында, шажырқайда, ішпердесі артында) және тері астында жиналуларын ажы-ратады. Бүвдай семіруді висцералдық (ішкі ағзалық) семіру дейді. Ол ан-дроидтық семірумен қабаттасады және ішкі ағзалардың қызметтерінің екіншілік бүзылыстары дамуына ауыр қатер төндіреді. Өйткені ішкі ағза-лардың май жасушалары катехоламиңдердің әсерлеріне өте сезімтал бо-лып келеді және инсулинге қарсы әсер ететін кахексинді көбірек бөліп шығарады. Совдықтан толық науқас адамдарда осы адипоциттер инсу-линге төзімділік дамуына үлкен үлес қосады. Висцералдық май жасуша-лары өндіріп шығарған гормондық заттар мен майлардың ыдырау өнімдері қақпалық кектамьф арқьиіы тікелей бауырға бағытгалады. Содан бауырда заттардың алмасуына және жүйелік қанайналымға қатты әсер етеді.

Түжырымдай келе: гиперплазиялық, андроидтық және висцералдық семірулер, пшоидтық, гапертрофиялық, тері астылық семірулерге қараған-да, организм үшін зияндырак екенін көрсеткен жөн.

135Осыған мысал ретінде жапоңцардың сумо күресімен шүғылданатын күрескерлердің толықтығын келтіруге болады. Олар, тым артық салма-ғына қарамай, өздерінің денсаулығын үзақ уақыт сақтай алады. Өйткені бүл күрескерлердің артық дене салмағы қанықпаған май қышқылдары-мен толықтырылған арнайы дөстүрлі түрде тамақтануына байланысты дамиды және олар үдайы ауыр қимыл-қозғалыстарда болады. Ал қимыл-қозғалыстың аздығынан семіру кездерінде май негізінен ішкі ағзаларда

жиналады.

Сонымен майдың организмде жалпы жиналуынан көрі оның дененің жекелеген бөлікгерінде жиналуы дерттануда маңыздырақ деуге болады.