Станіслаў Аўгуст Панятоўскі

Аўгуст IV (17 студзеня 1732, Воўчын — 12 лютага 1798, Санкт-Пецярбург) — дзяржаўны і палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай, апошні кароль польскі і вялікі князь літоўскі (1764—1795).

У 1764 абраны каралём польскім і вялікім князем літоўскім пры падтрымцы Расіі. Але вакол новага караля згуртаваліся магнаты і шляхта, якія жадалі адраджэння Рэчы Паспалітай. Пры Панятоўскім паступова праводзіліся эканамічныя рэформы: адчыняліся мануфактуры, будаваліся каналы, наладжваліся кірмашы, падтрымліваўся гандль. Каб соймы не зрываліся праз права liberum veto, яны праводзіліся як канфедэрацыйныя. Гэта не задавальняла Расію і Прусію, у 1767 пры іх падтрымцы пратэстанцкая і праваслаўная шляхта (дысідэнты) утварылі Торуньскую і Слуцкую канфедэрацыі, якія запатрабавалі ўраўнавання сваіх правоў з каталікамі. Пад ціскам Расіі вальны сойм у 1768 прыняў рашэнне аб ураўнаванні правоў дысідэнтаў. У адказ каталіцкая шляхта стварыла Барскую канфедэрацыю і пачала рокаш. Паўстанне канфедэратаў было падаўлена ў 1771 расійскімі войскамі, а ў 1772 Расія, Прусія і Аўстра-Венгрыя падпісалі дамову аб першым падзеле Рэчы Паспалітай.

Рэформы працягваліся — Чатырохгадовы сойм (1788—1791) прыняў Канстытуцыю. Канстытуцыя ліквідавала падзел Рэчы Паспалітай на ВКЛ і Каралеўства Польскае, аб'ядноўваючы іх ва ўнітарную дзяржаву, улада караля рабілася спадчыннай. Польская мова аб'яўлялася адзінай дзяржаўнай мовай, а каталіцтва — адзінай дзяржаўнай рэлігіяй. Пры захаванні шляхецкіх праў, палепшылася становішча прыгонных сялян, гарады атрымалі прадстаўніцтва ў сойме, касавалася права liberum veto, магнацкія войскі ўваходзілі ў склад дзяржаўнага войска. Была створана Адукацыйная камісія.

Прыняцце Канстытуцыі было кепска сустрэта ў суседніх дзяржавах. Расійская імператрыца Кацярына II лічыла яе небяспечнай, і ў 1792 годзе была створана Таргавіцкая канфедэрацыя, якая пры падтрымцы расійскіх войскаў выступіла супраць Канстытуцыі. У 1793 годзе адбыўся другі падзел Рэчы Паспалітай. У склад Расіі ўвайшла тэрыторыя Цэнтральнай Беларусі, Канстытуцыя 1791 года была скасавана, а ў 1793 годзе апошні сойм Рэчы Паспалітай у Гародні прыняў новую Канстытуцыю, якая захоўвала федэрацыйны лад дзяржавы і ўзнаўляла выбарнасць караля.

24 сакавіка 1794 года ў Польшчы пачалося патрыятычнае паўстанне, якое ўзначаліў генерал Тадэвуш Касцюшка. У красавіку паўстанне пачалося і ў ВКЛ, дзе яго ўзначальваў Якуб Ясінскі. У ВКЛ былі ўведзеныя расійскія войскі. Адначасовае змаганне з Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй сталі прычынай няўдачы паўстання. У кастрычніку 1795 адбыўся апошні, трэці падзел Рэчы Паспалітай, якая з гэтага часу спыніла існаванне. Станіслаў Аўгуст выракся стальца, жыў у Санкт-Пецярбургу.

Памёр у 66 год 1798 годзе ў Санкт-Пецярбургу, дзе і быў пахаваны. У 1938 годзе быў перанесены ў пахавальню воўчынскага касцёла Святога Станіслава, у 1994 у варшаўскі кафедральны касцёл.

Konstytucja 3 maja1791 roku

K onstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) – uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją. Konstytucja 3 maja została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad opartego na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Konstytucja zmieniła ustrój państwa na monarchię dziedziczną, ograniczyła znacząco demokrację szlachecką, odbierając prawo głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi (gołocie), wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja formalnie zniosła praktycznie nieużywane od 27 lat (od wprowadzenia w 1764 roku skonfederowanej organizacji pracy sejmu) liberum veto. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski.

Przyjęcie monarchicznej Konstytucji 3 maja spowodowało opozycję republikanów oraz sprowokowało wrogość Imperium Rosyjskiego, które od 1768 roku było protektorem Rzeczypospolitej i gwarantem nienaruszalności jej ustroju. W wojnie w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez wojska rosyjskie Katarzyny Wielkiej, wspierające konfederacją targowicką – spisek polskich magnatów przeciwnych zmianie ustroju Rzeczypospolitej. Po utracie niepodległości w 1795 roku, przez 123 lata rozbiorów, przypominała o walce o niepodległość. Zdaniem dwóch współautorów, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja była „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”.

Konstytucja obowiązywała przez 14 miesięcy, w tym czasie Sejm Czteroletni uchwalił szereg ustaw szczegółowych, które były rozwinięciem jej postanowień. Sejm grodzieński (1793), aktem oblatowanym w Grodnie 23 listopada 1793 roku uznał Sejm Czteroletni za niebyły i uchylił wszystkie ustanowione na nim akty prawne.

Уста́ва аб кірава́нні, ці Канстыту́цыя 3 ма́я (польск.: Ustawa rządowa, Konstytucja 3 maja) — асноўны закон Рэчы Паспалітай, прыняты Чатырохгадовым соймам 3 мая 1791 г. у Варшаве, які змяняў форму праўлення Рэчы Паспалітай з абмежаванай манархіі (т.зв. «змешанай манархіі» — monarchia mixta) на канстытуцыйную манархію. Канстытуцыя рэгулюе перш за ўсе сферу палітычных адносін і вызначае падзел галін улады (заканадаўчай, выканаўчай і судовай), а самы вялікі і дэталёва прапісаны артыкул Канстытуцыі прысвечаны каралю (вялікаму князю) як кіраўніку выканаўчай улады. У Канстытуцыі дэталёва прапісана і вызначана важная роля караля (вялікага князя) у грамадстве і сістэме ўлады. Уводзілася спадчыннасць трону замест ранейшай выбарнасці манарха соймам.

Была першым у Еўропе і другім у свеце (пасля Канстытуцыі ЗША) кадыфікаваным асноўным законам, зафіксаваным пісьмова і падзяляўшым тры галіны ўлады (на сучасны ўзор). Канстытуцыя адлюстроўвае адносіны раннекапіталістычнага грамадства. 23 лістапада 1793 г. дзеянне Канстытуцыі і створаных на яе аснове органаў улады было скасавана рашэннем Гарадзенскага сойма (1793).

Канстытуцыя 3 мая стала легендарнай для сучаснікаў і нашчадкаў гісторыі і традыцый Рэчы Паспалітай, бо разглядалася як апошняя надзея выратаваць Рэч Паспалітую ад гібелі і сімвал справядлівасці, незалежнасці і кульмінацыі Асветніцтва ў айчыне.

Барская канфедэрацыя (1768—1772) — вайскова-палітычная канфедэрацыя Рэчы Паспалітай, абвешчаная ў мястэчку Бар, дзеля абароны ўнутранай і знешняй незалежнасці Рэчы Паспалітай, накіраваная супраць расійскай агрэсіі і супраць караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага.

Рэч Паспалітая Rzeczpospolita (польск.) Res Publica Serenissima (лац.) Рѣч Посполита (старабел.)
Сцяг Жыгімонта III Вазы Герб Рэчы Паспалітай
Дэвіз Si Deus nobiscum, quis contra nos (лац.) (Калі Бог з намі, то хто супраць нас) («За веру, праўду і караля» — ад 18 стагоддзя)
Рэч Паспалітая ў эпоху найвышэйшага росквіту
Сталіца	Кракаў (да 1596) Варшава
Мова	Польская мова; Старабеларуская Лацінская мова Літоўская мова Нямецкая мова Ідыш
Рэлігія	Рыма-каталіцтва Уніяцтва Праваслаўе Пратэстантызм Іўдаізм Іслам
Плошча	1580 — 865 000 км² 1650 — 878 000 км² 1771 — 718 000 км²
Форма кіравання	спадчынная манархія (з 1569 па 1573 і з 1791 па1795) выбарная манархія (з 1573 па 1791)
Палітычны рэжым	Шляхецкая дэмакратыя

Р эч Паспалітая (польск.: Rzeczpospolita Obojga Narodów, літ.: Žečpospolita або Abiejų tautų respublika) — федэратыўная манархічная рэспубліка, у склад якой у 1569 годзе ўвайшлі Вялікае Княства Літоўскае і Польскае Каралеўства. Рэч Паспалітая праіснавала да 1795 года.«Люблінская унія», Ян Матэйка, 1569

1 ліпеня 1569 года ў выніку Люблінскай уніі адбылося аб'яднанне Польскага каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага ў федэратыўную дзяржаву — Рэч Паспалітую.

У 1572 памёр, не пакінуўшы спадчынніка, Жыгімонт II Аўгуст. Паміж рознымі групоўкамі шляхты і магнатаў пачаліся доўгія дэбаты аб працэдуры выбараў караля і аб прызначэнні часовага старшыні сената. Апошнім стаў глава польскай каталіцкай царквы, а караля, нарэшце, абраў першы ў гісторыі Польшчы элекцыйны сейм (1573).

Сярод шматлікіх прэтэндэнтаў перамога дасталася Генрыху Валуа (1573 – 1575), брату французскага караля Карла IX. Яшчэ да заняцця стальца Генрых павінен быў падпісаць два дакументы. Першы — свайго роду фінансавыя абавязальніцтвы перад Польшчай, другі — Артыкулы. У Артыкулах былі замацаваныя прынцыпы кіравання краінай, якія ўжо фактычна склаліся да таго часу. У першым артыкуле сцвярджалася непарушнае права шляхты абіраць караля. Пацвярджалася права сейма выдаваць законы, збіраць апалчэнне, уводзіць падаткі. Прадугледжваўся абавязковае скліканне сейма кожныя два года. Пры каралю стваралася рада з 16 сенатараў, прызначаных сеймам на 2-летні тэрмін. Без згоды рады кароль нічога не мог распачаць не ва ўнутранай, не ў знешняй палітыцы. У апошнім артыкуле абвяшчалася права шляхты адмовіць у падпарадкаванні манарху ў выпадку, калі той парушыць яе прывілеі. Кожны новы кароль пры абранні павінен быў з гэтага часу падпісваць адпаведны дакумент. Сам жа Генрых нядоўга прабыў у Польшчы. Атрымаўшы вестку аб смерці свайго брата, ён таемна збёг у Парыж, каб заняць там французскі сталец.

Выбары новага караля ледзвь не перараслі ва ўзброенае сутыкненне. У 1575 сенат абраў каралём Максіміліяна Габсбурга, брата імператара Рудольфа II, а шляхта — трансільванскага князя Стэфана Баторыя. Прыхільнікі Баторыя, сабраўшы 20-тысячнае войска, занялі Кракаў.

Стэфан Баторый (1574—1586) атрымаў польскую карону, але яшчэ прыйшлося ваяваць з Гданьскам, які адмовіўся прызнаць новага караля. Канфлікт скончыўся кампрамісам: Гданьск абвясціў аб сваёй пакорнасці, пагадзіўся заплаціць кантрыбуцыю і плаціць штогадовую мыту ў казну. Наўзамен гораду была вернутая аўтаномія. Каралём была праведзеная ваенная рэформа: па венгерскім узоры змененая сістэма камплектавання пяхоты, зацверджаны рэестр казакаў, якія атрымоўвалі жалаванне з казны і абавязваліся несці памежную службу. Імкнучыся прыцягнуць на свой бок шляхту, ён падпісаў прынятую сеймам у 1578 канстытуцыю аб стварэнні апеляцыйнай судовай інстанцыі — Трыбунала Кароны, суддзі якога выбіраліся на шляхецкіх сейміках. Стэфан Баторый паспяхова завяршыў вайну супраць Івана IV: па дагаворы аб 10-гадовым перамір'і, падпісаным у студзені 1582 у Яме Запольскім, Рэч Паспалітая атрымала Лівонію і вярнула Полацк.

П адчас падрыхтоўкі да вайны супраць Турцыі Стэфан нечакана памёр. Насталае пасля яго смерці міжкаралеўе ізноў вылілася ў смуту. Адбылося два элекцыйных сейма і кожны іх іх абраў свайго караля. Перамога войска канцлера Яна Замойскага ў студзені 1576 над войскамі аўстрыйскага эрцгерцага Максіміліяна прывяла да зацвярджэння на польскім стальцы шведскага каралевіча Жыгімонта III Вазы (1587—1632). Для падтрымання добрых адносін з Габсбургамі ён узяў сабе ў жонкі Ганну Габсбург, а пасля яе смерці — ажаніўся на яе сястры Канстанцыі. Збліжэнне з Габсбургскім домам прывяло да ўзмацнення контррэфармацыі ў Польшчы. Шматлікія пратэстанты былі адхіленыя ад дзяржаўных пасад, пачасціліся пагромы лютэранскіх і кальвінісцкіх збораў. У 1592 адбыўся сейм, на якім раздаваліся галасы незадаволеных палітыкай Жыгімонта аб адхіленні яго ад стальца. Аднак сейм быў сарваны: дэпутаты раз'ехаліся, не прыняўшы ніякіх пастаноў. Пасля смерці свайго бацькі Юхана III Жыгімонт Ваза адбыў у Швецыю, дзе ў 1593 каранаваўся шведскім каралём. Аднак польска-шведская унія не прынесла Польшчы і наогул Рэчы Паспалітай ніякіх знешнепалітычных пераваг, а ў самой Швецыі неўзабаве перамагла партыя праціўнікаў такой уніі і ў 1599 Жыгімонт Ваза быў скінуты са шведскага стальца.

Дынастычныя спрэчкі, а таксама барацьба за панаванне ў Прыбалтыцы, прывялі да вайны са Швецыяй (1600—1629). Сітуацыя ўскладнілася ўнутранымі неурадзіцамі — грамадзянскай вайной 1605—1609, вядомай як Рокаш сандамірскі або Рокаш Зебжыдоўскага (па імі кракаўскага ваяводы, главы апазіцыі каралю), падчас якой шляхта абараняла свае прывілеі. Практычна ў той жа час (1603—1606) шэраг польскіх магнатаў (першым чынам Мнішкі) распачалі спробу арганізацыі ўзброенага ўмяшання ва ўнутраныя справы Расіі, падтрымаўшы авантуру Ілжэдзмітрыя I.

У 1609 пачалася вайна з Расіяй, якая першапачаткова ўдала складвалася для палякаў. У 1610 руска-шведскае войска было пабіта пад Клушыным, Васіль Шуйскі быў скінуты са стальца, на які баярамі быў запрошаны польскі каралевіч Уладзіслаў. У 1612 рускае апалчэнне на чале з Мініным і Пажарскім выгнала гарнізон Уладзіслава з Масквы, але вайна працягвалася. Скончылася яна на мяжы 1618—1619 падпісаннем Дэвулінскага перамір'я: Рэч Паспалітая ўтрымала за сабою вернутыя падчас кампаніі Смаленск, Ноўгарад-Северскі, Чарнігаў. У 1634, ужо пасля смерці Жыгімонта, Палянаўскім мірам былі пацверджаныя гэтыя ўмовы, аднак Уладзіслаў адмовіўся ад расійскі царскага стальца. У той жа час вынікі вайны са Швецыяй былі для Рэчы Паспалітай несуцяшальнымі. У 1629 у Альтмарке было заключана перамір'е, па якім да Швецыі пераходзілі Лівонія і Эльблонг, а таксама парты Усходняй Прусіі.

Гады кіравання новага караля — Уладзіслава IV Вазы (1632—1648), абранага даволі хутка і без вялікіх спрэчак, былі даволі ўдалымі. Быў падпісаны Палянаўскі мір з Расіяй, адбіты чарговы націск турэцка-крымскага войска, заключана 26-гадовае перамір'е са Швецыяй (1635), па якім Польшчы вярталіся прускія гарады. Заключэнне дынастычнага шлюбу з Цэцыліяй Рэнатай умацавала саюз з Габсбургамі.

Аднак са другой паловы 17 ст. пачынаецца агульны заняпад Рэчы Паспалітай. У 1652 у сойме ўпершыню на практыцы быў ужыты прынцып liberum veto, калі для зрыву прыняцця рашэння хапала аднаго галосу. У гісторыю ўвайшло імя шляхціча У. Сіцынскага, які, не пагадзіўшыся з прапановай працягнуць час паседжання сейму, дэманстратыўна пакінуў залу. Выпадак гэты меў вельмі сур'ёзныя наступствы, стварыўшы прэцэдэнт, у далейшым часта выкарыстваны для зрыву працы сейма.

У 1648 пачалося паўстанне на Украіне, узначаленае Багданам Хмяльніцкім, якое неўзабаве перакінулася на ВКЛ. Багдан Хмяльніцкі звярнуўся на дапамогай да Расіі і 1 кастрычніка 1653 на рускім Земскім саборы было прынята рашэнне прыняць Украіну ў склад Расіі і абвясціць вайну Рэчы Паспалітай. 18 студзеня 1654 Пераяслаўская Рада абвясціла ўз'яднанне Украіны з Расіяй і ў тым жа годзе рускае войска пачала ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Спачатку былі ўзяты гарады ВКЛ (Гомель, Магілёў, Смаленск і інш.). Скарыстаўшыся сітуацыяй вайну супраць Рэчы Паспалітай пачала і Швецыя (1655—1660). У кароткі тэрмін былі ўзяты Кракаў і Варшава і акупаваная вялікая частка Польшчы і ВКЛ. «Патоп», як назвалі гэтае ўварванне, выклікаў уздым патрыятычных пачуццяў. Па ўсёй краіне пачаўся ўсенароднае супраціўленне, партызанская вайна. У 1656 шведаў выбілі з Варшавы. Адначасова, не жадаючы ўзмацнення Швецыі, у вайну супраць яе ўступіла Расія, заключыўшы часовае перамір'е з Рэччу Паспалітай. У 1660 паміж Рэччу Паспалітай і Швецыяй у Аліве быў падпісаны мірны дагавор, паводле якога была прызнана страта Ліфляндыі з Рыгай. Прусія стала самастойнай дзяржавай.

У 1658 Расія аднавіла ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай. Зацяжная вайна скончылася гэтак жа зацяжнымі перамовамі. Толькі ў 1667 было падпісана Андрусаўскае перамір'е, вынікі якога былі замацаваныя ў 1686 «вечным мірам». Да Расіі адыходзілі Смаленшчына (ад ВКЛ) і Левабярэжная Украіна з Кіевам (ад Польшчы). У 1668 зрокся стальца кароль Ян Казімір (1648—1668) і на пасад быў абраны Міхал Карыбут Вішнявецкі (1669—1673), які быў слабым правіцелем і таму цалкам задавальняў сенатараў. У гады яго кіравання рэзка ўзрасла асманская небяспека: туркі захапілі Камянец-Падольскі і дайшлі да Кракаўшчыны. Польшча змушаная была аддаць туркам Падольскае, Брацлавское ваяводства і частку ваяводства Кіеўскага. Мірны дагавор 1672 прадугледжваў таксама штогадовую выплату султану 22 тыс. чэрвоных злотых.

Працягнуў вайну з Асманскай імперыяй таленавіты палкаводзец Ян Сабескі, абраны пасля смерці Міхала польскім каралём (1674—1696). У сакавіку 1683 ім быў заключаны саюз з Габсбургамі, а ў верасні дзякуючы Яну III была знятая аблога з Вены. Асманскай экспансіі ў Заходнюю Еўропу быў пакладзены канец. Аднак і яму не атрымалася пераадолець унутрыдзяржаўныя бязладзіцы. Зрывы сеймаў толькі пачасціліся, а працу сейма ў 1688 нават не атрымалася пачаць. Такая сітуацыя цалкам задавальняла суседзяў Польшчы — Аўстрыю і Расію, якія не жадалі ў сябе пад бокам мець моцную дзяржаву. Таму яны актыўна ўмешваліся ў працэс абрання новага караля. Пасля смерці Яна Сабескага абедзве дзяржавы падтрымалі кандыдатуру саксонскага курфюрста Фрыдрыха Аўгуста, які і стаў польскім каралём пад імем Аўгуста II (1697—1733).

У пачатку яго кіравання атрымалася паспяхова завяршыць вайну з Асманскай імперыяй. У 1698 у Карлаўцах пачаліся перамовы паміж удзельнікамі антыасманской кааліцыі (Аўстрыяй, Расіяй, Польшчай), з аднаго боку, і Турцыяй — з іншага. Па мірным дагаворы 1699 Польшча вярнула сабе Камянец-Падольскі і іншыя страчаныя землі Правабярэжнай Украіны.

У пач. 18 ст. Польшча была ўцягнута ў Паўночную вайну (1700—1721). У 1701 на яе тэрыторыю ўступілі шведскія войскі Карла XII. Частка польска магнатаў выступіла на боку Швецыі, яе прыхільнікі на сваёй генеральнай канфедэрацыі абвясцілі дэтранізацыю Аўгуста II і абралі каралём Станіслава Ляшчынскага. Іх праціўнікі стварылі сваю ўласную, Сандамірскую генеральную канфедэрацыю, і выказаліся за падтрымку Аўгуста II. Па заключаным ім у 1704 дагаворы з Расіяй Польшча і наогул Рэчы Паспалітая ўступіла ў вайну са Швецыяй. Адначасова Расія заахвочвала антыкаралеўскую апазіцыю ў Польшчы, у той жа час не даючы ёй скінуць караля. Пры пасрэдніцтве Пятра I, які ўвёў у Польшчу свае войскі, 1 лютага 1717 адбыўся сейм, які атрымаў назву «Нямы», бо на ім нікому не было дадзена слова для дыскусій. Сейм зацвердзіў канстытуцыю, якая абмежавала саксонскі ўплыў у Рэчы Паспалітай і якая ўсталявала пастаянны падатак на ўтрыманне войска. У якасці гаранта выканання рашэнняў сойма Пётр I атрымаў пастаянную магчымасць умешвацца ва ўнутраныя справы краіны.

Да перамоў 1720—1721 аб сканчэнні вайны прадстаўнікі Рэчы Паспалітай дапушчаныя не былі, што сведчыла аб канчатковай страце прэстыжу Рэчы Паспалітай у Еўропе. Лівонія, якую Пётр I некалі паабяцаў Аўгусту, была ўключаная ў склад Расіі. Расія і Прусія ў 1720 прынялі ўзаемнае абавязальніцтва падтрымліваць наяўныя ў Польшчы парадкі і не дапусціць таго, каб каралеўская ўлада ў ёй стала спадчыннай. Смерць Аўгуста II прывяла да так званай «вайны за польскую спадчыну» (1733—1735). У 1733 каралём быў абраны Станіслаў Ляшчынскі, падтрыманы Парыжам і Чартарыйскімі, які выступаў за правядзенне дзяржаўных рэформ. Аднак пад ціскам Расіі і Аўстрыі праз месяц быў сабраны яшчэ адзін элекцыйны сейм, які абраў каралём Аўгуста III Саксонскага (1733—1763). Апошні прыйшоў да ўлады з дапамогай саксонскіх і расійскіх войскаў, якія вымусілі Станіслава Ляшчынскага пакінуць Польшчу.

Аўгуст III за доўгія гады свайго кіравання так і не змог вывучыць польскую мову, вялікую частку часу праводзячы ў Дрэздэне. У пачатку кіравання ён паспрабаваў, абапіраючыся на Чартарыйскіх, правесці некаторыя фіскальныя і ваенныя рэформы, але з-за зрыву сеймаў спробы не ўдаліся. З 14 сеймаў удала завяршыў сваю працу толькі адзін. Ва ўнутрапалітычным жыцці гэта быў перыяд бесперапыннай барацьбы магнатаў і поўнай дэзарганізацыі дзяржаўнага кіравання.

У перыяд бескаралеўя (1763—1764), пасля смерці Аўгуста III, Чартарыйскія дабіліся на сейме ўхвалы шэрагу рэформ дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Быў зменены парадак правядзення сейма, сеймікавыя паслы вызваленыя ад абавязку прытрымлівацца інструкцыям сеймікаў, абмяжоўвалася ўжыванне liberum veto: рашэнні па эканамічных пытаннях павінна было зараз прымацца простай большасцю галасоў. Засноўвалася каронная Скарбовая камісія і Ваенная камісія пад старшынствам гетманаў.

Былі ліквідаваныя «партыкулярныя» мыты і ўсталявалася адзіная мыта, якую павінны былі аплачваць і шляхцічы. У гарадах было адноўлена самакіраванне. Па асабістай ініцыятыве караля ў 1765 была створаная Рыцарская школа, дзе рыхтавалі моладзь для ваеннай і дзяржаўнай службы.

Імкнучыся ўзмацніць уплыў Расіі ў Рэчы Паспалітай, імператрыца Кацярына II спрыяла абранню на польскі сталец свайго стаўленіка — Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1764—1795). Аднак новы кароль павёў сябе зусім не так, як жадалася бы Кацярыне. Пры ім рэформы працягнуліся. Была створана Канферэнцыя — свайго роду кабінет міністраў. У 1766 арганізаваная камісія па чаканцы манеты, у ведзенні якой нахадзіўся Дзяржаўны манетны двор, а таксама камісіі па розных эканамічных пытаннях.

Палітыка рэформ выклікала сур'ёзную занепакоеннасць з боку Расіі і Прусіі, якія ў красавіку 1764 заключылі паміж сабой сакрэтны дагавор аб недапушчэнні якія-небудзь змен у Польшчы. У пачатку 1765 прускі пасол уручыў ураду Рэчы Паспалітай ноту, у якой пратэставаў супраць уводзіны генеральнай мыты. Саступаючы непрыкрытаму вайскоўцу ціску са боку Прусіі, Польшча змушаная была пагадзіцца з адменай гэтай мыты. Прычынай для ўмяшання Расіі ў справы Рэчы Паспалітай было так званы «дысідэнцкае пытанне», т.б. пытанне аб урэгуляванні ў правах дысідэнтаў-некатолікаў з каталікамі. Быў створаны шэраг канфедэрацый (торуньская, слуцкая, радамская), якія выступалі за рашэнне гэтага пытання на карысць дысідэнтаў і карысталіся падтрымкай расійскага пасла Рапніна. Пад прычынай абароны правоў дысідэнтаў у Варшаву былі ўведзеныя рускія войскі, што прымусіла сойм прыняць закон аб ураўнаванні дысідэнтаў у правах з каталікамі. У 1768 быў падпісаны Варшаўскі дагавор з Расіяй, які значна пашырыў правы праваслаўных, якія жывуць у Рэчы Паспалітай і іншых асоб некаталіцкага веравызнання. Адказам на гэта са боку польскай шляхты было стварэнне Барскай канфедэрацыі (1768—1772), якая выступіла супраць рашэння сойма, у прыватнасці, і рэформ Станіслава Аўгуста, у цэлым. Ініцыятарамі канфедэрацыі сталі буйныя магнаты, не якія жадалі губляць сваіх прывілеяў. Войскі канфедэрацыі, якія складаліся ў асноўным з шляхцічаў-добраахвотнікаў, пачалі ваенныя дзеянні супраць расійскіх і каронных войскаў. У 1768 у рукі канфедэратаў перайшоў Кракаў, а ў 1769—1770 для прадухілення «анархіі» у Польшчу ўступілі аўстрыйскія і прускія войскі, заняўшы шэраг яе тэрыторый.

У гэтых умовах Расія пагадзілася на частковы падзел Рэчы Паспалітай, яшчэ раней прапанаваны ёй прускім каралём Фрыдрыхам II. Наўзамен Кацярыне II была абяцаная падтрымка ў вайне Расіі з Асманскай імперыяй, распачатай у 1768.

Rzeczpospolita Królestwa Polskiego – państwo złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569–1795 na mocy unii lubelskiej. Korona i Litwa stanowiły dla szlachty jedną całość, pomimo dzielących je różnic regionalnych, sprzecznych interesów i odrębności ustrojowych. Wojny z sąsiadami, powstania i rebelie kozackie, załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich, a następnie została zlikwidowana na skutek trzech rozbiorów w 1772, 1793 i 1795 roku.