Іі бөлім. Аударманың лексика-грамматикалық аспектісі
2.1. Аударманың лексикалық аспектісі
Ереже бойынша, сөздің деңгейі аударманың жүзеге асуы үшін жетерлік болып табылмайды. Алайда аударманың лексикалық деңгейінің шарты - ең маңызды тіл табуларды, лексикалық баламаның талғамына сай, семантика-прагматикалық инварианттылық қатынасының қағидасы үшін, түпнұсқаның және аударманың мәтіндерінің арасында қисындау қоюы болып табылады.
Лексикалық деңгейдің қиыншылықтары, үлкен мүдделі аударманың қағидалы аспектісін түсіндіру үшін, және аудармалы тәжірибе үшін ұсынады. Тәжірибелі аудармашы сөздікке қарап аудару қиыншылықтарды шешпейтінін, сөздің баламасы сөздікте ғана жеткіліксіз болуы ықтималдылығын жақсы біледі.
Жоғарыда көрсетілгендей, аударма мағынаның және сөйлем жүйесінің салыстырмалылығының әмбебабы арқылы болатыны белгілі. Осы жағдай аудармадағы сөз және сөйлемдерге тиісті болуын және мағына олардың лексическалық бірліктерінің текстпен үйлесіп келуін қамтамасыз етеді. Аударуға келетiн тiлдердiң лексикалық байланысуын және жұмыс жасау ерекшелiктерiн есепке алу керек. Сонымен бiрге аудару кезінде тек теорияға сүйеніп қана қоймай, лингвистика төңiрегiндегi салыстырмалы зерттеулерді, әртүрлi тiлдер бiрлiктердiң арасындағы байланыстарды қарастырып, анықтап алу маңызды. Аударманың теорияларына, тiл бiрлiктерiнiң виртуалды емес ерекшеленетiн мiнездемесі ғана емес, мағыналарды сөйлеу сегментімен қарастыру қызықтырады. Сонымен бiрге, мұндай сөздегi тiл бiрлiктерiнiң сипаттамасы болады, осы немесе өзге тіл жүйесінде арнайы орныққан сөз бірліктері сөз сөйлеу кезінде сипатталса, аударма кезінде есепке алынбайды.
Жеке алғанда орыс-қазақ тіліне аударғанда ағылшын тiлi лексикасының келесi ерекшелiктерін есепке алу керек:
1. Ағылшын лексикасының абстрактiлi сипаты (салыстыратын болсақ, аударғанда ағылшын зат есiмі promotion сөзі - қызмет бойынша алға басу, карьер өсуi, шығарылым, жарнамалық арзандату) болып табылады. Барлық келтiрiлген мәндердiң негiзiне мысалға: (pot сонымен бiрге - естен тану, банка, кубок, жүлде, iрi сома болса, pot of money – ірі сомалы ақша (Jack pot ), a big pot- маңғаз мырза, iрi iсiк, қазына, iрi сома деп аударылған кезде, абстрактілі сипатта алға басушылық қасиеттін көруімізге болады.
Сонымен бiрге басқа да мысалдар келтiруге болады, мысалы: to fall етiстiгi (to fall ill, to fall flat, to fall silent, to fall asleep, to fall in love with..., to fall due) болып түрлене алады. Мысалға : He had fallen behind the time - Ол уақытынан қалып қойды.
Абстрактылы ағылшын лексикасына байланысты контексттiң рөлi өсуде.
2. Арнайы және жиi қолданылатын лексика аралығындағы шекаралардың көмескiлiгi. Мысал ретiнде аction сөзiнiң аудармасын келтiруге болады. Аction -әсер, әрекет, (контекстке байланысты) аударылатынын байқаймыз. Көркемөнер, ғылым, саясат, поэзия пәндерін орыс-қазақ тiлдерiне аударғанда меншiктi сөздiгi болады, салыстырсақ: маңдай - кекiл, көзқарас - қарау, көз-көз тағы сол сияқтылар.
Сөздегi лексикалық бiрлiктердiң, мағыналы дерексiздiгi айқындалатын ағылшын етiстiктерiне мысыл келтiретін болсақ: – The man leaves the hotel. – Мужчина выходит из отеля.(Ер кісі қонақүйден шығып барады); The car leaves the garage.- Машина выезжает из гаража. (Машина гараждан шығып барады.) Көріп тұрғанымыздай, келтiрiлген мысалдардың ішінде ағылшын тiлiнде субъектпен және предикаттың аралығында мағыналық үйлесімділік болмайтынын байқаймыз. Орыс-қазақ тiлдерінде етiстiк субъектке байланысты таңдап алынады. Ағылшын етiстiгiнiң мәнi абстрактылы болып келеді.
Зализняк А.А. Семантическая деривация в синхронии и диахронии: проект каталога семантических переходов / А.А.Зализняк // Вопросы языкознания.- 2001.- №2.
Ағылшын лексигiнiң бұл ерекшелiгi яғни, абстрактылығы, орыс - қазақ тілдеріне аудару барысында әріптік аударманың пайда болуына алып келеді. Мысалға: Her image was dancing in my eyеs. – Ее образ танцевал у меня в глазах (ср. – «мелькал перед глазами»). (Оның бейнесі менің көзімнің ішінде билеп жургендей болды. Салыстырсақ :- «көздерiмнің алдында жылтырады») . I have drawn that image in my spirit. – Я нарисовал в своем уме картинку (ср. – «мысленно представил себе»).(Мен өз ойымда сурет салдым. Салыстырсақ:-«ойша елестеттім»)
Бұдан басқа, предикаттың семантикалық келiсуi, предикаттың объектiлік қатынастарының есепке алынуы, орыс-қазақ тілдерінде аударғанда iске асуы керек. Do етiстiгi және олардың орыс-қазақ баламаларының кейбiрiне ғана мысал ретiнде келтiрсек: to do a language – изучать язык (тiл үйрену), to do a country - посетить страну (елде болу) тағы сол сияқтылар.
Сөздегi лексикалық бiрлiктердiң қолдануының үлкен арандатушылығы ағылшын тiлiмен салыстырғанда орыс-қазақ тілдерінде стилистикалық біріктірулер және сөз тіркестерінің біріктірулері болып табылады. Мысалға: the marriage of colors - сочетание цветов,(түстердiң тiркесi); the divorce between the theory and the practice - разрыв между теорией и практикой, (теория және тәжiрибе аралығындағы үзiлу).
Сонымен бiрге мағыналы үйлесуден тысқары, орыс-қазақ тiлiдерінде стилистикалық келiсуі, немесе мысалы, сөз тiркестерiнiң экспрессиялық таңбаланған компоненттерiнiң келiсуi жиi байқалады: to cast a glance – бросить взгляд, (көз тастау), to cast stones- швырять камни, (тастарды лақтыру). Орыс тiлiндегi экспрессиялылыққа тиiстi аффикстердiң кең қолдануы морфологиялық деңгейде едәуiр дәрежеде өрнектеледi. Тiлдiң морфологиялық жiктелуiнiң ерекшелiктерi аудармада есепке алынуы керек. Мысалға мынадай сөздің лексикалық қатарлары, «девушка», «дивчина», «девица», «девка», Н.В.Гогольнiң «Вечеров на хуторе близ Диканьки» аудармасында : «Гарная дивчина!» – «Pretty girl», «Славный парубок!» – «Smart guy» ( «Сүйкімді қыз!» – «Pretty girl», « Сүйкімді бала!» – «Smart guy») лексикалық сәйкестіктерге байланысты түпнұсқаны аударған.
Сала тiлдермен салыстырғанда аналитикалық, орыс-қазақ тiлдерінде «экспрессиялық қайталау», нақтылы экспрессиялық - стилистикалық тавтология байқалады. Мысалы, сын есiм ағылшын тілінде зат есiм ретінде, анықталатын кiшiрейтілетiн формасын талап етеді. Салыстырсақ, «маленький»- маленький домик, маленькая куколка, маленькая ладошка.(«Кiшкентай»: -кiшкентай үй, кiшкентай қуыршақ, кiшкентай алақан ) тағы сол сияқтылар.
Лингвистикалық мән лексикалық бiрлiктердi танып бiлуді үйретеді. Аударма бойынша қарайтын болсақ, тұрақты лексикалық мәнi бар сөздер және мәндердiң әр түрлi реңдерi, контекстке байланысты бiлдiруге қабiлеттi , вариативтi семантикалық сөздерiнiң сөздiк құрамында бар болуын есепке алу болып табылады.
Аударманың лексикалық мәселелерi екi түрдiң қиындықтарының бар болуымен байланған: лингвистикалық және мәдениет тану. Лингвистикалық көзқарастармен лексикада келесi жiктердiң арасындағы айырмашылықты өткiзуге дағдыланған:
1.Орнықты баламалар. Бұл дәрежеге мәнi тiлдердiң аудармасының екi түйiсетiн процесстерiне тұрақты деп табылатын (tree, street) және контексттен тәуелдi болмайтын лексикалық бiрлiктер жатады. Өте дәл тұрақты лексикалық мәнi бар сөздер (precision - дәлдiк) сөйлем дәрежесiнiң ядросын құрайды. Оған географиялық атау, жалқы есiм, сан, аптаның күнi, айлар, есiмдiк, техникалық терминдер және тағы басқаларды жатқызамыз. Ол еркiн интерпретацияны жiбермейтiндіктен, бұл лексикалар өте дәл болып табылады.
Крысин Л.П. Лексическое заимствование и калькирование в русском языке последних десятилетий // Вопросы языкознания. 2002. №6.
Орнықты баламалардың мағынасының түсiнiктi болуы басқа тiл және мәдениет сақтаушылар үшiн, алғашқы қабылдауда бiрмәндi болып саналады. Мысалы, осы дәрежеге өте дәл лексикадан тысқары жиi қолданылатын жалпы есiм жатады. Мысалға: street – көше ,bullet – оқ (салыстыпсақ: silence - тыныштық, үндемеу). Топты әдетте бұл ұқсас , пәндiк жатқызғандығы бар сөз терминдерi байырғы сөздiктiң сөздерiн қосады. (салыстырсақ: sister –әпке, stone – тас).
Ұқсас орнықты баламаларды атап өту керек, өйткенi әрбiр тiл шындықты өздiгiнше құрады. Мысалы, (салыстырсақ: ағылшын bat және француз chauve-souris) ағылшын тiлiнде бекiткендiгiменен, жарғанат тышқандар қатарына жатпайтыны белгiлi. Орысша «подкова» (таға) сөзi ағылшынша horseshoe , (французша fer à cheval, немiсше Hufeiseni) сәйкес келеме?. Бұл ерекшелiктер егер контекст олардың (пәндiк ) төте мәнi сол жағдай ретiнде пайдаланылса, орнықты аудармашылық баламалардың лексикалық бiрлiктерi мәлiметтердi пайдалануға кедергi жасай алмайды. Бірақ мәндердiң белгiсiз екiншi коннотативтарының берiлулерi керек болса , қиыншылықтар пайда болуы мүмкін. Мысалға «үй» және әдетте орнықты баламалар ретiнде қаралатын болса, «house» ортақ ұғымға «building», «villa» сөздері жасырынуы мүмкін. Ағылшын тiлiнде «I work in this house» - Я работаю в этой фирме, (мен фирмада жұмыс жасаймын) деп қолданыла бермеуі мумкін. Тағы да бір мысал, әр түрлi тiлдердегi аударма белгiсiнiң әдiстерiң басым көпшiлiктерiнде дәл келмейдi. Салыстырсақ: He swam across the river-Ол өзеннен жүзiп өттi .
2. (Контекстi, тосын) Вариантты баламалар.
Кең таралған жағдайлардың бірі, түпнұсқаның бiрлiгi және аудармашылық баламаның аралығында бiрмәндi байланысы болмайтын, жартылай сәйкестiк, екi тiлдердiң лексикалық бiрлiктерiнiң салыстыруында болып табылады. Вариантты баламалар контексттерде анықталады. Мысалы: The Ministry of Justice – Әдiлет басқармасы министрлiгi , The people claimed justice. – Халық әдiлдiкті талап еттi. Контекстi баламалардың маңыздылығы ағылшын лексикасының абстрактысынан орысшалағанда анықталады. Л.С.Бархударов кез келген тiлдiң сөздерiнiң басым көпшiлiгi (1962-шi жыл Бархударов) көп мәндiлiкпен бейнеленетiнiн көрсетедi. Мысалы, сөздердi орыс – қазақ тiлдерінде алушыға қиыншылығы, breezе сөзі «сона», «көмiр шаңы», «шу», (самал ) «жеңiл жел» сонша әр түрлi мәндерде пайдаланыла беретіндігі болса, сонымен бiрге, ағылшындықтарға орыс-қазақ сөздерi мысалға «жүзу»- «адамдардың суға түсуін», және «кеменің жүзуін» (to swim, to sail) білдіретіндігі қиыншылық тудыруы мумкін.
3. Жалған баламалар. («Ложные друзья переводчика» - Лд) Жалған баламалар - бұл аударманың лексикалық бiрлiктері, өз формалары арқылы түпнұсқаны еске салатын, бiрақ өз семантикасымен айырмашылығы болатын баламалар. Мысалы, өзiндiк тiл аралық омонимия туралы сөз болады list - ( парақ емес) тiзiм, artist - ( артист емес) суретшi, чек - ( check емес) receipt тағы сол сияқтылар.
Кейбiр мысалдарды келтiретін болсақ: broiler - амер. ыстық күн; pony - пони, кішкене шарап құятын стақан, амер. шпаргалка; partisan - жақтаушы; aspirant - талапкер; compositor - жиыншы; fabric – кездеме, мата; dramatic - әсерлi; pathetic - аянышты; complexion - ажар; aggressive - күштi; special - айрықша; genial - шын көңiл, жүректі, батыл тағы сол сияқтылар болып табылады.
Жалған баламаларды кең түсiну мәселелеріне, бастапқы тiл аударма тiлiнiң лексика-грамматикалық бiрлiктерiне қарағанда, биiк ассимиляциялық қабiлеттiлiкпен аударманың процессiндегi жалған теңестiрудi сипаттайтын бiрлiктерiн жатқызуға болады. Келесi анықтауларға қарай, жалған баламаларды ерекшелеп, табуға болады:
а) Жалған баламалар - интернационализмдері (conservatory, pathos) және барлық мәндерде сәйкес келмеуін сипаттайтын псевдоинтернационализмдер (list - тiзiм, stage - сахна, арена, кезең) болады.
б) Әлеуметтiк-мәдениеттi жалған баламалар тiлдерде аударма түйiсетiн процесстерiндегi үстiрт экввиваленттерімен болатын, не бiр лексикалық бiрлiктер , не бiр әлеуметтiк-мәдениеттi және лингвистикалық ортақтық болып кездеседі. Әртүрлi референция iшiнде болатын байланыста пайда болар едi: junior college, 2 o clock in the morning тағы сол сияқтылар.
в) Жалған баламалардың этнографиялық түрi. Ұлттық нақыштағы сөздер, өзге ел тыңдаушысына жалған ақпарат беру қабiлеттi бар лексикалық бiрлiктер туралы осы жағдайда сөз болады: Turk - тiлазар бала (непослушный ребенок), Jack Frost - Аяз, Қызыл мұрын (Мороз, Красный нос), Jupiter! – Құдай-ақыға!( Ей- богу!), О, boy! – Міне керек болса!( Надо же!), Street Arab – тентек (беспризорник) тағы сол сияқтылар.
Сонымен бiрге жалқы есімдерді кең қолдану (атап айтқанда, кiсi аттары), аудару кезінде қиыншылық туғызады, жалған баламалар арқылы құрылып, пайда болуы мүмкін. Мысалға: Tom - кәдiмгi,қарапайым жігіт (tommy - ағылшын жауынгерi) ; Peeping Tom - әуесқой адам; Jack - адам, жiгiт; Jack, Tom, Dick and Harry - бiрiншi қарсыалушылар (первый встречный), Bobby – полицей, Judie - қыз, дос, Paddy, Mickey - ирландық, Tony - италиялық, Abie - еврей, Annie - жеңiл мiнез-құлықты қыз, Charley Coke - кокаин, Charley Pope - сабын.
Комиссаров В.Н. «Теория Перевода (лингвистические аспекты)», Издательство «Высшая Школа», М.1990г.