Бағаналы клеткалардың қасиеттері, патенттілігі.
Бағаналы клеткалар дегеніміз-дифференциялданбаған және жаңаруға қабілетті,яғни организмнің кез-келген ұлпасының клеткасына айналуға қабілеті бар клеткалардың ерекше типі. Көп клеткалы организмнің дамуы бір ғана бағаналы клеткадан басталады, яғни зиготадан. Бірнеше бөліну циклдары және диференцировка процесі нәтижесінде биологиялық түрге тән барлық клеткалар түрі пайда болады. Адам организмнде бұндай клеткалар саны 220-дан астам.Бағаналы клеткалар сақталады және ересек организмде де функционарланады, солар арқылы мүшелер мен ұлпаларда жаңару және қалпына келуі мүмкін. Дегенмен де қартаю процесінде олардың саны азаяды.
Қасиеттері:
Барлық бағаналы клеткалардың 2 қасиеті болады.
1-жаңаруға, яғни бөлінуден кейін өзгермейтін фенотипін сақтай алады. Организмде бағаналы клеткалардың популяциясын сақтаудың екі механизмі белгілі:
-ассиметриялық бөліну, яғни бөліну кезінде екі клетка (бір бағаналы және бір дифференцияланған клетка) пайда болады.
-стохастикалық бөліну : бір бағаналы клетка екі маманданған клеткаға бөлінеді.
2-потенттілік (дифференцияланушы қабілеттілік ) немесе клеткалар типінің мамандырылған түрінде ұрпақ беру қабілеттілігі.
Потенттілік
Бағаналы клеткалардың потенттілігі дегеніміз клеткалардың әр түрлі типтердің санын түзуі.Клетканың дифференциялдану деңгейі потенттілік деп аталады.Ересек организмнің кез келген клеткасына мамандана алатын клеткалар плюрипотентті деп аталады.Жануарлар организміндегі клеткалардың плюрипотенттілігін белгілеуде эмбриональды бағаналы клеткалар термині де қолданылады.
Бағаналы клеткалардың түрлері
Бағаналы клеткалар бөлінуіне байланысты Эмбриональды және фетальды болып бөлінеді.
Эмбриональды бластоциста этапында 4-7 күн.
Фетальды ұрықтың 9-12 айы абортты материалдан бөлінген.оған гемопоэтикалық, мезенхимальды, стромальды, тін бағаналы жасушалары кіреді.
Бағаналы клеткаларды дифференциялану потенциясы бойынша:тотипотентті,плюрипотентті,мультипотеннті,унипотентті деп бөледі.Тотипотеннті клеткаларзиготадан бастап,5-6 тәулікке дейінгі,яғни бластула сатысында,эмбрионнан түзілген моруланың кез-келген бір клеткасы тұтастай ағза мен плацента түзуге қабілетті.Эмбриональды және экстра-эмбриональды клеткаларды түзе алады.Оларға ұрықтанған ооцит және бластомер жатады.Плюрипотентті клеткалар-бластоциста сатысында эмбриобласттан алынады.Бұл клеткалар ұрық жапырақшасының үш түрін:эктодерма,мезодерма,энтодерма түзуге қабілетті.Яғни бұл клеткалар денедегі барлық ұлпалардың барлық типін түзе алады,плацента мен тұтас ағзадан басқасын.Яғни эмбрион клеткасының барлық түрлерін түзуге қабілетті.Оларға эмбриональды бағаналы клеткалар,дірінші реттік жыныс клеткалары жатады.Мультипотентті клеткалар-кейіннен бластоциста гаструлаға айналып,мұндай клеткалар ұлпалар мен клеткалардың белгілі типтерін түзуге қабілетті болады.Бұл ұрық жапырақшасының клеткалары мультипотентті болып табылады.Мультипотентті клеткаларға гемопоэтикалық бағана клеткалар және мезенхимальды стромальды клеткалар жатады.Гемопоэтикалық клеткалар-барлық миелоидті қан клеткаларына (моноциттер,макрофагтар,нейтрофилдер,базофилдер,эозинофилдер,эритроциттер,мегакариоциттер,тромбоциттер) және лимфоидты қан клеткалар қатарынан (Т лимфоциттер,В лимфоциттер және табиғи киллер) бастама береді.Сүйектің қызыл кемігінде болады.Мезенхимальді стромальды клеткалар-остеобласттарға(сүйек ұлпасының клеткалары), хондроциттереге (шеміршек клеткалары),адипоциттерге (май клеткалары) дифференциялана алады.Унипотентті клеткалар-бұл дифференциялданған клеткалардың бір түрінің бастамасы болып табылады.
Эмбриональді бағана клеткаларын зерттеудегі қолданылатын жаңа технологиялар
RIKEN (Кобэ, Япония) Даму биологиясы орталығының мамандар тобы революциялық жаңалық ашты. Бұл жаңалықтар регенеративті медицинада онкологиялық ауруларды емдеуге және адамды клондауға көмектеседі. Бұл ғалымдар организмнің жетілген клеткаларының тотипотенттілік қабілеті бар ЭБК-ға айналу тәсілдерін ашты. (Тотипотенттілік-организмніңкез-келген клеткасына мамандана алу қабілеті.)
Ғалымдар өздерінің жетістіктерін 29 қаңтаркүніNaturе журналында жариялаған. Синья Яманака (Shinya Yamanaka)және Джон Гердон (John Gurdon) 2012 жылы медицина саласындағы жетістіктері үшін Нобель сыйлығын алды. Олар тышқанның жетілген терісінің клеткаларына 4 түрлі гендерді енгізумен қайтабағдарлау арқылы плюрипотентті бағаналы клеткалар, яғни ересек организмдегі бүкіл клеткаларға мамандана алатын әлі жетілмеген клеткаларды алу жолдарын ашты.Дегенмен бір кемшілігі болды, зерттеу жүргізіліп жатқан организмде қайтабағдарланғн клеткалар иммундық жауап тудыра бастаған. Бұл нәтижесінде қатерлі ісікке әкелуі мүмкін деп қорқуда ғалымдар.Ваканти деген ғалым ересек клеткаларды эмбриональды клеткаларға қайтабағдарлаудың өзге жолын тапты. Олардың тәсілдері бойынша клеткаларды түрлі стресс жағдайларына, мысалы агрессивті қышқылды ортаға орналастырады екен. Ғалымдар тышқандардың көкбауырынан алынған қан жұғындысынан лимфоциттерді бөліп, оларды қышқыл рН5,7 ортада ұстаған. Осы әсерден кейін тірі қалған клеткалар плюрипотенттілік қасиеті бар клеткаларға айналған. Оны тексеру үшін бұл плюрипотенттілік қасиеті бар клеткаларды тышқан бластоцистасына енгізген. Бұдан алынған әрбір ұрпақ қалыпты дамыған екен.
№ 26 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
Эукариоттардың жасуша циклының (ЖЦ) бөлінуі
Әрбір клетканың жасушалық циклі әр түрлі уақыт аралығында өтеді. Ересек адамның қан жасушалары, эпидермистің базальді жасушалары және аш ішектің жасушалары әрбір 12-36 сағат сайын клеткалық циклдан өтеді.
Қысқыжасушалықцикл (30 мин) жорғалаушыларда, тікенектілердежәнетағыбасқажануарлардабайқаады.
Көртегенбелсендітүрдебөлінетінжасушалардамитоздардыңаралығы 10—24 сағ.
Эукариоттардың ЖЦекіпериодантұрады:
Жасушалықөсупериоды «интерфаза»,олкезде ДНҚжәнеақуыздардыңсинтезіөтеді, соныменқатарклетканыбөлінугедайындықкезеңіөтеді.
« М фаза »(mitosis — митоз)депаталатынжасушаныңбөлінупериоды.
Интерфазабірнешепериодтантұрады:
G1-фаза (англ. gap — аралық), немесебастапқыөсуфазасы, олкездемРНҚ, ақуызжәнебасқажасушалықорганоидтардыңсинтезіөтеді;
S-фаза (англ. synthesis — синтез), осыфазада ДНҚ репликациясыөтеді, центриольдердіңекіеселенуіболады.
G2-фаза, митозғадайындықкезеңі.
ДиффиринцирленгенклеткалардаG1фазасыболмайдыоларG0тыныштықфазасынаөтеді.
Клетканыңбөліінупериодында(Мфазасында) екісатыдантұрады:
кариокинез (жасушаныңклеткасыыңбөлінуі);
цитокинез (цитоплазмабөлінуі).
Митозөзалдынабескебөлінеді.
Профаза – ядроныңбөлінугедайындалғанбіріншісатысы.Бұлкездехромосомажіпшелерініңөзосіндешиыршықталыпбұратылуыныңсалдарынанхромосомаларқысқарып, жуандайды.Профазакезіндехромосомаларкариолимфадакездейсоқжерлердеорналасады, осыкезеңдеядрошықтарбұзылады.Алпрофазаныңаяқкезіндеядроқабығыбұзыладыдахромосомаларцитоплазмаменкариоплазманыңсұйықзаттарыныңқосындысы – миксоплазманыңортасындақалады.
Метафазафазасатысыныңекікезеңібар: метакинез – хромосомаларжасушаныңэкватораймағынажиналыпшоғырланады, жасушабөлінугедайындалады; нағызметафаза – хромосомажіпшелеріцентромераларменбайланысады, хромосомалархроматидтергежіктеледі. Клеткацитоплазмасыбұлкездетұтқырлығынжоғалтады.Бұлкезеңдеәрбірхромосоманыңцентромерасыдәлэкваторда, алқалғанденесіэкватордантысжазықтаболуымүмкін.
Анафаза – хроматинжіпшелерініңболашақжасжасушалардыңполюстерінеқарайсозылып, ахроматинұршығынқұраукезеңі.Ахроматинұршығыныңбелдеуіндехромосомалартүрлішеорналасып, еңалдыменаналықжұлдызынқұрайды.Сонанкейінаналықжұлдыздағықосарланыпорналасқангомологиялықхромосомалардыңұзынынанбөлінуінәтижесіндепайдаболғанжасхромосомаларжасушаныңполюстерінеқарайығысадыда, екіжасхромосомажұлдыздарыпайдаболады.Осыныңнәтижесіндебіржасушаекігебөлініп, жасжасушалартүзіледі.Анафазадахромосомалардыңжасушаполюсінеығысуыбірденбасталып, өтетезарадабітеді.
Телофазамитоздыңақырғысатысы.Телофазакезіндехромосомалардыңқозғалуыаяқалады, митоздықаппаратбұзылады, ядрошықтарпайдаболады.Клетканыңқарама-қарсыполюсіндежаңапайдаболғанхромосомалардыңсыртынанядролыққабықпайдаболады.Жаңаядролардыңқайтақұрылуыменқатарәдеттеклеткаденесібөлініп, цитотомиянецитокинезөтедіде, екіжасушақұрылады.Телофазакейдецитотомияменаяқталмайекіядролыжасушақұрылады.
2.Прокариоттардың жасуша циклының бөлінуі
Прокариоттардың жасуша бөлінуі эукариоттарға қарағанда оңайырақ. Жасуша элонгация сатысына өтеді яғни клетка созылады, ішіндегі ДНК сақинасы екі еселеніп жасушаның екі жағына таралады цитокинез процессі болады. Жасуша екіге бөлінеді.
Цитокиндердің қасиеттері
Барлық жасушалар белгілі қызмет атқарады және бір-бірімен әрекеттеседі, ол биологиялық емес зат – цитокинмен – иммунды реакция реттеушісі арқылы жүзеге асырады. Цитокиндер – иммунды жүйенің әртүрлі класстары бір-бірімен ақпарат алмасып, қорғаныс координациясын жүзеге асырады. Клетканың бетіндегі рецепторларға әсер етуші цитокиндер «цитокин ортасы» - ауысып отыратын сигналдар матрицасы болып табылады. Әртүрлі тіндерде өзінің сау «цитокинді ортасы» болады. Цитокиндердің бірнеше түрі табылған.
Циткиндер – лимфоциттер өздерімен және де фагоциттермен әрекеттескенде басты маңызды элемент болып табылады. Т-хелпер цитокині әртүрлі клеткалардың жұмысын координациялауға көмектеседі. 1970 ж. интерлейкиндер ашылғаннан бері 20 биологиялық белсенді заттар табылған . Әртүрлі цитокиндер иммунокомпонентті клеткалардың дифференцировкасын, пролиферациясын реттейді. Мұны цитокиндердің клиникалық қолданылуында ескеру қажет.
Өсу факторымен параллельді түрде иммунды жүйенің клеткаларымен әрекеттесетін экстраклеткалық сигналды ақуыздар идентификацияланады.
Бұл паракринді және аутокринді функцияларды реттейтін локальды пептидтік гормондар (интерлейкин, интерферон, TNF); клеткалық пролифератифті каскадын белсендендіріп, модуляцияланған иммунды жүйедегі клеткалардың өзара тікелей әсерлерімен немесе клеткалар арқылы әрекеттесетін медиатор каскадын іске асады.
Иммунды жүйедегі клеткаралық сигнализация клеткалардіың өзара тікелей әсерлесуімен немесе клеткаралық әсерлесетін медиатордың көмегімен іске асады. Гемопоэтикалық және иммунокомпонентті клеткалардың дифференцировкасы , клеткаралық әсерлесуді оқығанда үлкен белокты табиғаты бар ерігіш медиаторлардың әр түрлі топтары ашылды (байланыс белоктары). Эндокринді әсер етуіне байланысты бұл категориядан гормондарды алып тастайды. Көп клеткалы ағзаларда морфогенезді және тіндердің дегенациясын реттейтін нейромедиаторлар гормонмен бірге химиялық сигнализация тілінің негізін құрайды. Иммунды жауаптың оң және теріс жауабында ол орталық рольды атқарады. Цитокиндер өздерінің рецепторларының белсенуі арқылы әсер көрсетеді. Цитокиндердің бөлінуі функциясына байланысты емес, ол үшжақты структура сипатына байланысты. Олардың жарты бөлігі Т-клеткамен өндірілген. Цитокиннің басты биологиялық активтілігі- дамудың барлықө этапындағы иммунды жауаптың реттелуі. Толығымен осы үлкен топ әр түрлі үрдістерді қамтамасыз етеді:
Функциональды белсенді иммунокомпонентті клеткалардың пролиферациясымен дифференцировкасы.
Хемотаксис антиген экспрессиясы және әр түрлі маркерлердің өзгеруі.
Иммуноглобулин синтезінің қайта қосылуы.
Макрофагтардың цитотоксикалық қасиетінің индукциясы.
Қабыну ошағының қалыптасуы.
Цитокиндер – (молекулалық массасы 8-80 КДа) аутокринді немесе паракринді әсер ететін ұсақ белоктар. Осы жоғары белсенді молекулалардың түзілуі және босап шығуы аз уақытта жүзеге асады және қатаң реттеледі. Лимфоцитпен синтезделетін пролиферация және дифференцировка реттеушісі болып табылатын цитокиндерді , сонымен қатар иммунды жүйеде лимфокиндер деп те атайды. Олар өзіне (IL) – (Inter аралық leukins – қанның ақ жасушалары) интерлейкиндерді, интерферондарды және стимулдеуші фактор колониясын қосады IL қанның ақ жасушаларына әсер көрсетеді. Стимулдеуші фактор колониялары гематопоезді стимулдеп, ақ және қызыл қан клеткаларын айналдыру үрдісін стимулдейді. Кейбір цитокиндер жүйке клеткаларының пролиферациясын және гендердің экспрессиясын реттейді. Цитокиндер бірнеше топқа бөлінеді: Гематопоэтин, Интерферон, TNF – туысты молекулалары, иммуноглобулин және хемокин супертуыстастығының мүшелері.
Көптеген ауыр өтетін аурулар ИЛ-1-ң және ФНО альфаның деңгейін жоғарлатады. Бұл цитокиндер фагоцитті белсендіріп, олардың қабыну кезінде миграциясын, сонымен қатар қабыну медиаторларының босап шығуын – липидтуындылары, яғни простогландин Е2, тромбаксан және тромбоцитті белсендіретін факторды қамтамасыз етеді. Сонымен бірге олар тікелей немесе жанама артериолаларды кеңейтіп, адгезивті гликопротеидтердің синтезін шақырады, Т және В лимфоциттерін белсендендіреді. ИЛ1 моноциттердің және нейтрофилдердің хемотаксисін қамтамасыз ететін ИЛ8-ң синтезінің бастапқы көзі. Бауырда альбумин синтезі төмендеп, қабынудың жедел фазасының белоктарының синтезі жоғарлайды. С реактивті белоктың деңгейі (өлген және зақымданған клеткамен), микроорганизмдермен мың есе жоғарлауы мүмкін. Әр түрлі ағзада екіншілік амилоидозға әкелетін амилоид А концентрациясы да сарысуда өсуі мүмкін. Қабынудың жедел фазасының медиаторы болып ИЛ6 табылады. ИЛ1 және ФНО альфа бір-бірінің әсерін күшейтеді, сондықтан осы екі цитокинді аз дозада қосып қолдану полиорганикалық жетіспеушілік және тұрақты артериалды гипотонияны қолданады. Олсы кез-келген екеуінің біреуінің белсенділігін тежеу науқас жағдайын жақсартады. ИЛ1 Т,В лимфоциттерін 390 та жақсы белсендіреді. ИЛ1 және ФНО альфа дененің майсыз массасының және тәбеттің төмендеуіне әкеледі, нәтижесінде кахексияға әкелетін ұзақ лихорадкалық жағдай туады. Осы цитокиндер қан ағымына аз уақытта түсіп, жақсы әсер көрсетеді де ИЛ6-ң өндірісін бастайды. ИЛ6 қанда үнемі болады, сондықтан оның концентрациясы жоғары мөлшерде лихорадкалық жағдаймен басқада инфекциялық көріністерде айқын болады. ИЛ6 ИЛ1 және ФНО альфа мен салыстырғанда летальды цитокин емес. Иммунды жүйенің клеткалары бір-бірімен лимфокин арқылы араласады. Бұл өте күрделі коммуникациялық жүйе. Лимфокиндер тек қалыпты физиология және патофизиология жолдарында орын алған эндогенді полипептидті медиатордың подгруппасы. Трансгеназа көмегімен цитокиндер және олардың рецепторы туралы маңызды информация алады. Көптеген аурулар осы немесе басқа да цитокин топтарының суперэкспрессиясымен байланысты. Мысалы, септикалық шок және сорзылмалы қабынулы үрдістерде ревматоидты артрит сияқты TNF, IL1, IL6, IL8 экспрессиясының жоғарлауы байқалады, олар терапевтік әсерге көзделген ағза ретінде қаралады. Сондықтан да цитокин белсенділігін модулдей алатын қосылыстарды іздейді. Цитокиндер тізімі өте жоғары және ол өсуде. Т-хелперлі клеткалар гемагенді емес популяция және Th1, Th2 субпопуляциясынан тұрып, иммунды жауапта маңызды роль атқаратын цитокиндерді секрециялайды. Мысалы, тышқанның СД4 клеткалары гамма-интерферон және ИЛ 2 Th1 клонымен өндірілетінін көрсетті. Th1 клеткалық иммунитеттің реттелуіне әсер етеді. Ал Th2 гуморальды әсер көрсетеді. Күнделіктідей зерттеулер екі бағытпен жүрді: қалыпты бақылаудан тыс лимфокиннің экспрестейтін функция жоғалтудың нәтижелерін оқу, яғни гендердің нокауттауы (нокаутирование) және функцияға ие болу (жануар жасау). Алдымен функцияны жоғалту нәтижелерін қараймыз. Нокаут көмегімен алынатын ақпарат өте маңызды, себебі, әр түрлі қабыну ауруларын емдеу осы арқылы іске асады. Нокаут толық блокада кезінде не болатыны туралы мәлімет береді. Сондықтан көптеген нәтижелер күтусіз алынады. Ол біздің толық ағзаны біле қоймайтынымыз туралы айтады. Қабыну үрдістері және клеткалық иммунды жауап әсердесу тізбегі арқылы іске асады.
Ісік некрозыны факторының (TNF) көптеген биологиялық функциясы бар. Тышқан мен осы фактордың нокаутты рецепторы бар эндотоксинді шокқа тұрақты, Мұндай мысалдарды ары қарай қарастырамыз. Көптеген цитокиндер тек өсу факторы ретінде идентификацияланды. Мысалы, гранулоцит – стимулдеуші фактор колониясының макрофагы, (GM-CSF) және инсулин тәрізді өсу факторы (IGF-1) , бірақ-та тышқанды нокауттау бірінші жағдайда, өсу факторының бақылауы емес фактордың басты функциясы болып табылады, ендеше екінші фактор эмбрионалды және постнатальды клеткаларын өсуін қарайды. Әртүрлі нейротропфты және лимфокиндерде 0 мутациялар маңызды роль алды. Цитокин рецептор жүйесі санының үнемі өсіп отыруы дамудың әртүрлі стадияларында және әр түрлі тіндер функциясының жабылуымен көрініс табады. Бұл жабылу көп жағдайда қорытындылардың дұрыс негізделмеуіне эффектіні көмкереді. Оның функциясы басқа гендердің өнімдерімен компенсацияланады.
Цитокиндер - клеткалық және гуморальды жауап түзетін, клетка аралық механизмдер мен иммунды компонентті клеткалардың дифференцировкасын зерттеген кезде, белокты медиаторларының үлкен тобы ашылды, олар цитокиңдер дец аталады. Олардың 30-дан астам түрлері белгілі.
Цитокиндердің негізгі биологиялық белсенділігі - иммунды жауапты барлық даму сатыларында реттеу функциональді белсенді иммунокомпонентті клеткалардың пролиферациясы мен дифференцировкасы, антигенді өндеу және макрофагтардын бетінде иммуногенді түрде ұсыну, антиген сезімтал лимфоциттердің пролиферациясы, иммуноглобулиндер продуценттеріне дейін В- клеткалардың дифференцировкасы, бір изотоптан басқасына иммуноглобулиндер синтезін ауыстыру, цитотоксикалык Т-клеткалардың ізашаларының эффекторларға дейін пісіп жетілуін қамтамаеыз ету, макрофагтардың цитотоксикалық әсерін индукциялау. Кейбір цитокиндер кабыну реакциясына және ісік клеткаларының элиминациясында айқындала түсетін жедел фазалы жауапқа белсенді түрде қатысады.
Құрылыс ерекшеліктері мен биологиялық әсеріне қарай барлық цитокиндер бірнеше өзіндік топтарға бөлінеді: гемопоэтиндер, интерферондар, иммуноглобулиндердің супер топтык цитокиндері, ФНО- тобы цитокиндері, хемокиндер.
№ 27 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Индуцирленген плюрипотентті бағаналы клетка дегеніміз не?
2. Бағаналы клетканы медицинада қолдануы
3. Бағаналы клетканың классификациясы
1 Индуцированные стволовые клетки (иСК) — стволовые клетки, полученные из каких-либо иных (соматических, репродуктивных илиплюрипотентных) клеток путем эпигенетического перепрограммирования. В зависимости от степени дедифференцировки клетки при перепрограммировании различают: индуцированные тотипотентные, индуцированные плюрипотентные стволовые клетки (ИПСК) и получаемые так называемым прямым перепрограммированием или каким-либо иным способом[5] индуцированные прогениторные (мультипотентныеилиунипотентные) стволовые клетки, иногда называемые также индуцированными соматическими стволовыми клетками (ИССК).
2. Бағаналы клетканы медицинада қолдануы
«Бағаналық жасуша» термині XXI ғасырда өте ұзақ зерттелген биомедицинаның өзіндік бір символы. Әлемдік бұқараның бағаналық жасушаларға теңдесі жоқ қызығушылығы кенеттен ауруға ұшыраған тіңдерді және адам ағзасының бүтін мүшесін ауыстырып, қалпына келтіру мүмкіндігінің пайда болуымен байланысты.Ересек адамдардың бағаналық жасушалары - дифференцияланбаған жасушалар. Олар ағзаның бүкіл өмірінде денеде жаңарып отырады немесе өздері тұрған тіндер типіне маманданады. Ересектердің бағаналық жасушаларының көздері - сүйек кемігі, қан, көз, бас миы, қанқа бұлшықеттері, тіс, бауыр, тері, асқазан-ішек жолы, қабырғасының ішкі қабаты және ұйқы безі.
Зерттеулерге қарағанда ересектер бағаналық жасушаларының бір бөлігі ғана мультипотентті екені анықталады.
Мысалы, сүйек миының стромалық мезенхимальды бағаналы жасушалары шартында бас миы жасушасының 3 негізгі түрін ажыратады, олар:
Эпителий жасушалары
Қанқабұлшықеттері
Кардиомиоциттер
Бас миыбағаналықжасушаларықанжасушасынажәнебұлшықеттінінедифференцияланады, ал тамырқабырғаларыныңбағаналыжасушалары май жасушаларынажәнесүйектінінеайналады. Бұл феномен \пластичность\ көрсетеді. Ересектербағаналыжасушаларының саны өте аз. Бұданбасқаоларды EX VIVO шартындаұқсату мен көбейтуқиынғасоғады, жәнеөндірудеоларқайтақалпынакелмейтінбөлшектенугеұмтылады. Сондықтанересектербағаналықжасушаларыншартындаөндірудіңұзақізденістерібағаналықжасушаларынтөңірегендезерттеулердіңжаңатәсілдерінойлап табу тапсырмасытұр. [1].
Гемопоэтикалықбағаналықжасушалар, оныңгемапоэздегіролі.
Ересекбағаналықжасушалардыболашақтатерапиялыққолданудыңоптимистікболжамдарысүйекмиыныңтрансплантациясныңтарихижетістіктерінебайланысты.
Сүйекмиыныңтрансплантациясықолданулейкемияменауыратындардыңтіріқалуынарттыру, туабіткенқанбұзылыстарыиммундықжүйеауруларындаүлкенмаңызы бар.
Гемопоэтикалықбағаналықжасушалардыңсүйекмиыныңқалыптықызметінқалпынакелтірудегірөліналғашрет 40 жылдайбұрынТиллмен Мак Кулохдәлелдеді.
Гемопоэтикалықбағаналықжасушалардыңекісипаттамасы бар:
Бағаналықжасушалардыңқосымшаөздігіненжаңаруарқылыөндіреді.
Негізінсалушыжасушалардыңқұрылуымендиффференциялауға «міндетті».
Соңғықасиетісүйекмиыныңтрансплантациясыныңнегізгіидеологиясынқұрайды.
Гемопоэтикалықбағаналықжасушакөздері. Гематологиядақолданылуы
Трансплантация проблемалары
Алайда, бұлсаладағыайтарлықтайжетістіктерменқатар, қазіргікездебіржолашешілмегенмаңыздымәселелер бар. Саныныңаздығынабайланысты (сүйекмиыныңбарлықжасушаларының 0,01% ғана) жәнебасқақанжасушаларынанбөлудіңқиыншылығытрансплантацияланатынпрепараттың «таза» екендігінекүмәнкелтіреді. Гемопоэтикалықбағаналықжвасушалардың Т-лимфоциттермен «ластануының» ерекшемаңызы бар.Әңгімемынада, осы жасушалардыңжиынтығыағзажасушаларыныңантигендіктұрақтылығыниммунологиялыққадағалаудыңнегізгібақылаужүйесіболыптабылады. Ағзаныңкезкелгенжасушаларынпрактикалаудаөзініңжеке Т-жасушаларыментанылатынгистосәйкестілікдепаталатынантигендеранықталған. Соныңсалдарынанреципиентағзасынаенгізілгенгистосәйкестілік-антигеніменажыратылатынбөгдежасушалар Т-жасушалардыңактивтіқатысуыменегесініңиммундықжүйесіменсөзсізжойылады. ЕрежегесәйкессүйекмиыныңтрансплантациясынареципиенттіңHLA-антигеніменсәйкескелетіндонордытаңдапалады.
Бұданбасқа, иммунодепрессантарменжәнехимиопрепараттарменсүйекмиыжасушаларыныңжойылуынқорытындылайтынмиелоаблативтіжәнеиммунлсупрессорлы терапия жүргізіледі. Алайда, бұлжағдайдабағытталғаниммунологиялық конфликт (келіспеушілік) инверсиясыпайдаболады, яғнисүйекмиыбағаналықжасушаларыныңпрепараттарын «ластайтын» донордың Т-жасушалары реципиент жасушаларынақарсы \агрессия-шабуылжасау\ көрсетеді. Бұлауырпатологияға, яғни «иесінеқарсы трансплантат» түріндегіреакцияғаәкепсоқтырадынемесекөпжағдайдалетальдыаяқталады.
Осындайасқынуларсүйекмиынааутологиялық трансплантация жүргізгендежоғалады.
Мысалы, лейкемияменауыратыннауқастардыңсүйекмиынмиебластацияғадейіншектеу. Бірақ, мұндатрансплантацияғадайындалғанпрепраттанқатерлілимфоидтыжасушалардытүгелалыптастаумүмкіндігініңболмауынабайланысты проблема шығады, сондықтанісікжасушаларыныңбасыпқалуымүмкін.
Экпериментальдыжәнеклиникалықзерттеулернәтижесіндереципиенттіңжекесүйекмиынан, соныменқатаршеткіқанжүйесіненбөлініпалынғанжақсытазаланғанжәнеконцентрацияланғанаутологиялықгемопоэтикалықбағаналықжасушалардың аса жоғарытиімділігіанықталды.
Тағы да кіндікқанынанжәнеплацентадан \бала жолдасы\ алынғантрансплантаттартөмендәрежедесүйекмиыныңалогендіпрепараттарынанпайдаболатынмиело-жәнелимфопролиферативтіауруларғашалдықтырылады. Мұндағынегізгі проблема кіндікқаныныңбірпорциясынаналынғангемопоэтиндібағаналыжасушаларсалмағы 10-20 кг болатынпациенттерге, яғнибалаларғатрансплантациялауғағанажетеді.
Трансплатанциялықтерапиядажәнегемопоэтиндібағаналықжасушалардызерттеудегінегізгі проблема - гемапоэтиндібағаналықжасушалардыңағзадантысөндірудекөбейеалмауы. Оныңшешіміаллогендітрансплантацияғақажетжасушалардытолықжарамдыжасушаларбанкасынқұруғакіндікқанының ГБЖ-рын (гемопоэтиндібағаналықжасушалар) жинау, соныменқатарклеткалық терапия жүргізугенауқастыңөзініңпериферичялыққанынаналынған ГБЖ-дыалуболыптабылады. Бұлжағдайдасүйеккемігіне пункция жасупроцедурасының
3. Бағаналы клетканың классификациясы
«Бағаналық жасуша» термині XXI ғасырда өте ұзақ зерттелген биомедицинаның өзіндік бір символы. Әлемдік бұқараның бағаналық жасушаларға теңдесі жоқ қызығушылығы кенеттен ауруға ұшыраған тіңдерді және адам ағзасының бүтін мүшесін ауыстырып, қалпына келтіру мүмкіндігінің пайда болуымен байланысты. Бағаналық жасушалар төңірегінде көптеген дәрігерлер, саяси және діни қайраткерлер талқылаулар жүргізеді.
Қазіргі кезде бағаналық жасушалар деп – пісіп-жетілмеген немесе дифференцияланбаған (бөлшектерге бөлінбеген) жасушаларды айтады, олар ұқсас жасушалар жасап шығаруға қабілетті.
Бағаналық жасушалардың қайта жаңаруы көптеген генерация (бір түрден, бір тұқымнан таралу) кезеңінде жүреді, нәтижесінде жасуша клеткалары едәуір көбейеді. Бірақ бағаналық жасушалар ұзақ уақыт арнайы сигналдармен «оятқанша» «ұйқы» күйінде болады.
Дифференциялану қабілетіне байланысты бағаналық жасушалардың 3 негізгі түрі болады:
Потипотентті бағаналық жасушалар - олар ағзаны түзетін тіңдер мен жасушалардың түрлі типтерін түзеді. Оған ұрықтанған жұмыртқа немесе зигота және екі кезектескен жасуша генерацияларын жатады.
Плюрипотентті бағаналық жасушалар – ағзаны құрайтын барлық клеткаларды құрамайды, тек көпшілігін жасап шығарады. Оғанэмбриональдыжәнефетальдыбағаналықжасушалардыжатады.
Мультипотенттібағаналықжасушалар –кейбірбағыттағы аз дифференцияланатынжасушалартиптерінжасайды. Мысалы: сүйеккемігініңгемопоэтикалықжәнемезенхимальдыбағаналықжасушалары.
Бұлқатыпкалғанжіктелуемес. Шынында, плюрипотенттіжәнемультипотенттібағаналықжасушаларөзгешілігіжөніндекөптегенмәліметтеранықталды. Бағаналықжасушалардыңпотенттілігіарнайыжасушалықтиптіңдифференциялануынабағытталғангенетикалықбағдарламаныңқосылуынамикроайналымдарыныңшарттарыменөзгереді.
№ 28 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. ДНК репликациясының бақылаушы нүктесі
Контрольная точка репликации ДНК
Если клетка входит в митоз до окончания репликации ДНК, то она обязательно передаст своим дочерним клеткам измененный набор хромосом. Клетка избегает возникновения этого потенциально опасного нарушения путем введения контрольной точки репликации ДНК, которая гарантирует, что митоз не может инициироваться до момента, пока последний нуклеотид в геноме не будет копирован.
Механизм контрольной точки репликации определяет нереплицирован-
ную ДНК или незавершенную репликационную вилку и посылает негативные сигналы машине клеточного цикла, блокируя активацию М—Cdk. Дрожжевые клетки с мутацией гена CDC9, продукт которого участвует в репарации ДНК, в рестриктивных условиях не вступают в фазу митоза. Однако в клетках с мутациями генов CDC9 и RAD9 остановки клеточного цикла не происходит. Это свидетельствует о том, что продукт гена RAD9 участвует в работе механизма контрольной точки репликации ДНК (рис. 3.4).
Аналогично нормальные клетки, обработанные химическими ингибиторами
синтеза ДНК, например дезоксимочевиной, не вступают в митоз. Однако при
повреждении
механизма контрольной точки S, например
при обработке клеток млекопитающих
большими дозами кофеина, культивированная
в среде с дезоксимочевиной клетка входит
в митоз до завершения репликации ДНК,
что заканчивается ее гибелью. Конечными
мишенями негативных сигналов контрольной
точки G2 являются ферменты, которые
контролируют активацию М—Cdk. Негативные
сигналы активируют белковую киназу,
которая ингибирует фосфатазу Cdc25c. В
результате М—Cdk остается фосфорилированной
и неактивной до завершения репликации
ДНК (см. цв. вклейку, рис. 3.5)
2. Екі еселенген хромосомалардың ажырауын қамтамасыз ететін M-cdk рөлі
Клеткалық цикл машинасының маңызды сипаттамаларының бірі ол, тек бір киназаның (M-cdk ) митоздың ерте сатыларында жүзеге асатын барлық күрделі және әр түрлі өзгерістерді жүзеге асыруы. Мұндай өзгерістер барлық репликацияланған хромосомалар микротүтікшелерге байланысатын митотикалық ұршықтың жинақталуында жатыр. Көптеген организмдерде M-cdk келесі жағдайларды туғызады. Хромосомалардың конденсациясы, ядро қабықшасының бұзылуы, Гольджи аппараты мен эндомлазмалық торды реорганизациялау. M-cdk ның активтілігі басқа ақуыздармен алмастырылуы мүмкін. Мысалы, Aurora туыстарының киназасы мен Plk1 киназа.
Ерте митоздың көптеген жағдайлары M-cdk да фосфорильденетін құрылымдық және регуляторлық ақуыздармен шақырылады деп есептеледі. Бірақ ол ақуыздардың көбі әлі идендифицирленбеген. Мысалы, ядро қабығын бұзу ядролық ақуыздық полимер – ламиннің бұзылуына байланысты. Ол ядролық қабыққа құрылымдық беріктік беретін филаментті түзеді. Ламиннің M-cdk мен тікелей фосфорильденуі оның деполимеризациясына әкеледі, ал ол ядролық мембрананың бұзылуының маңызды бірінші қадамы болып табылады.
Xenopus бақаларының эмбриондарының хромосомаларының конденсациясына бес ақуыздан тұратын комплекс қажет. M-cdk осы комлесктегі бірнеше суббірліктерді фосфорильдегенде, оның екі суббірлігі пробиркада ДНҚ ның оралуын өзгерте алады. Осы «орау» активтілігі митозда хромосомалардың конденсациясын тудыратынға бірдей ұқсас болып келеді деп есептеледі.
Сонымен қатар, M-cdk киназа митотикалық ұршықтың жинақталуына әкелетін басқа да жағдайларды, микротүтікшелердің күрделі реоранжировкасын фосфорильдеу жолымен жүзеге асырады. Және M-cdk нақты ақуыздарды фосфорильдеу арқылы микротүтікшелердің қимылын бақылайды.
3. APC комплексінің механизмі
APC активациясы оның басқа ақуыздармен Cdc20 мен Cdh1 байланысуы арқылы жүреді.
Cdc20 ның активациясы мен оның APC пен әрекеттесуін екі процесс басқарады.
1) Cdc20 ның синтезі клетканың оның М циклинмен транскрипциясының активациясы арқылы митозға енуі кезінде жоғарылайды.
2) APC активациясы оның Cdk1 киназамен фосфорильдену нәтижесінде жүзеге асады.
Одан басқа, Cdc20 активті емес жағдайда ингибиторлы ақуыз Emi1 мен байланысқан. Митоз кезінде APC Cdc20 ны Cdh1 ге ауыстырады, оның гомологы ашытқыларда Hct1 деп аталады. Бұл механизм былай жүреді:
Активті киназа М Cdh1 ді Cdc20 секілді фосфорильдейді, бірақ Cdh1 ді фосфорильдеу Cdc20 ның ингибациясын тудырады.
Сондықтан, APC - Cdh1комплексі митоз аяғындағы APC - Cdc20 комплексімен Cdk1 ң инактивациясына дейін активті емес болып табылады. Керісінше, APC - Cdh1комплексінің активтілігі Cdk 1 инактивациясы жағдайында жоғарылайды, ол өз кезегінде клетканың митоздан шығуына әкеліп соғады.
№29 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
Плазмидалар –ек тізбекті ДНҚ молкулалары ,мөлшері 10 3-10 6 н.п. олар бактерияларға аса қажетті қызметтерді кодтамайды, бактериялар қолайсыз жағдайларға ұшарағанда мағызды рөл атқарады. Фенотиптік өзгерістердің ішіде бактерия жасушаларына плазмидалар арқылы жеткізілетін көріністердің ішінде келесілерін атап кетуге болады: Антибиотиктерге тұрақтылық; Колицин түзу; Патогендік факторының өнімі; Антибиотиктік заттардың синтезделуіне қабілеттілік ; Күрделі органикалық заттарды ыдырату ; Рестрикция мен модификациялық ферменттерді түзу. Плазмидалық ДНҚ репликациясы батерия хромосомасының репликациясына қатысатын ферменттер жиынтығымен жүзеге асырылады, бірақ плазмидалардың репликациясы хромосомаға тәуелді емес . Кейбір плазмидалар қатаң бақылауда болады.бұл олардың репликациясының хромосомамен тығыз байланысын көрсетеді. Кейбір плазмидалар бактерия хромосомасына қайтымды тіркесіп, бір реклипон түрінде жүруі мүмкін. Олар интегративті плазмидалар немесе эписомалар деп аталады. Кейбір плазмидалар бір жасушадан келесі жасушаға , кейде бөгде токсономиялық бірлікке жататын жасушаларға да ауысып жүруі сүскін .Ондай плпзмидалар трансмиссивті деп аталады . трансмиссивтілік тек ірі плазмидаларға ғана тән олпрда tra – оперондар бар, оларда плазмидаларды тасымалдаушы гендер біріккен.ол гендер жыныстық кірпікшелерді кодтайды,яғни трансфиссивті плазмидасы жоқ жасушамен арасында жыныстық көпірше түзу арқылы плазмидалық ДНҚ келесі жаңа жасушаға беріледі. Бұл процесс коньюгация деп аталады. медициналық микробиологияда маңызды орынды антибиотиктерге тұраұтылық беретін плазмидалар, оларды R- плазмидалар деп тайды және ратогендік факторларының өнімдерімен қамтамасыдандырылатын , макроорганизмде инфекциялық процестің дамуына жағдай жасайтын плазмидалар .
Кейбір бактериялардың цитоплазмасында нуклеотидтан бөлек қосымша ДНК-ң тұйық кішігірім молекулалары болады. Олар плазмида деп аталады. Плазмида деп автономды ауторепликацияға қажетті хромосомалармен байланыспаған сақина тәрізді ДНК молекулаларын айтады. Кейбір плазмидалар хромосомалармен бірге алады. Оларды эписома деп аталады. Мысалы: F фактор плазмида мөлшері 103 нуклеотид жұптарына тең ДНК молекуласы. Плазмиданың көбеюі автономды бірақ олардың репликациясы хромосомдық геном мен бақыланады. Плазмиданың кең таралған 3 типі бар: F фактор немесе жыныстық фактор. R фактор немесе резистенттілік факторы. Col – фактор немесе коллициндік фактор. F фактор – F филин белогын коделейді. Филин белогын жыныс қылшықтары қалыптасуы үшін қажет. Бактериялардағы жиынтық процесс оньюгация жүру үшін осындай белоктар қажет. R фактор – ағыл: resistent «төзімділік» деген сөзден шыққан, ал бұлар ра кең жаралған плазмидалар. R плазмидада орналасқан гендер. Антибиотиктерге химиотерапевтік заттарға ауыр метал иондарына ультра күлгін сәулелерге төзімділік қасиеттерін коделейді. Col фактор – коллицин белогын коделейді. Коллицин ішек таяқшасы шигелла салманелла бактерияларда түзілетін басқа белоктарда жоюға қажетті уытты белок. Жалпы бактериялық плазмидаларды хромосомадан тыс тұқым қуалаушылықтың элементтері ретінде қарау керек. Мұндай элементтер эукариоттарда кездеседі. Оларды цитоплазмалық тұқымқуалаушылық факторлар деп аталады. Оған митохондрия мен пластид/ң гендері кіреді. Бактериялық плазмидалар ген инжинериясының негізгі қаруларының бірі. Қарастырылған плазмалардың 3 типінің бірқатары биотехникалық мақсат пен бөлінген бөтен генді бактериялық клеткаларға таси алатыны таптырмайтын генетикалық элемент болып табылады. 1892 ж орыс ботанигі Д.И.Ивановский мозайкалық ауруға шалдыққан темекілерден инфекциялық экстаркті бөліп оларды бактериялар өтпейтін сүзгіден өткізгенде экстракт өзінің инфекциялық күшін сақтап қалатынын тапты. 1898 жылы голландия зерттеушісі Бейеринк сүзгіден өтіп кететін инфекциялық астамаға вирус (латынша у) деген жаңа атау ойлап шығарды. Барлық вирустар өзінің иелерінде тіршілік етеді. Осыған байланысты оларды 3 топқа бөлуге болады: Вирустар клеткаға енуге қажетті және сонда ғана көбейетін ұйымдастыру деңгейі клеткаға дейінгі ірі элементтер ретінде қарастырылады. Олар өте ұсақ организмдер мөлшері 20-30 нм аралығында.Олар құрамындағы нуклеин қышқылдарының кездесуі бойынша ДНК-лық және РНК-лық вирустар болып бөлінеді. 2. Тератома және тератокарциномы.
Тератома — ісік, гоноциттерден туындайды, көбіне әйелдердің жұмыртқашықтарында кездеседі, сонымен қатар ерлер жұмыртқаларында. Өзі ұлпа немесе орган секілді, ісіктің ерекше формасы, тератомада шаштар кездесуі мүмкін, бұлшық ет ұлпасы бар.
Тератокарцинома
При трансплантации нормальных ранних эмбрионов в почки или семенники взрослых животных происходит дезорганизация эмбрионов и нарушается нормальный контроль клеточной пролиферации. В результате аномального роста возникает тератома - дезорганизованная масса клеток, содержащая многие дифференцированные ткани (кожу, кости, железистый эпителий и т.д.) вперемешку с недифференцированными стволовыми клетками , которые продолжают делиться и создавать эти дифференцированные ткани. Тератома может возникнуть и спонтанно в результате случайного нарушения развития. В нормальных условиях дробление и эмбриогенез начинаются только после того, как произойдет оплодотворение яйцеклетки спермием, что служит сигналом к развитию. Но в некоторых случаях ооцит приступает к развитию спонтанно (партеногенетически). Если это происходит до высвобождения ооцита из яичника, то до стадии бластоцисты эмбрион развивается практически нормально, но затем возникает тератома. Тератома может возникнуть и у самцов из первичных половых клеток в семенниках, у грызунов образование тератомы можно спровоцировать искуственно путем пересадки взрослому животному развивающихся семенников эмбриона, содержащих первичные половые клетки.
Во всех этих случаях возникают весьма сходные тератомы и все они могут быть использованы для получения перевиваемых злокачественных опухолей тератокарцином . Тератокарцинома способна расти до тех пор, пока не вызовет гибели хозяина. Трансплантируя раковые клетки от одной особи к другой, можно поддерживать тератокарциному неопределенно долго. Тератокарцинома содержит часть недифференцированных стволовых клеток и часть дифференцированных клеток, образующихся из стволовых. Стволовые клетки тератокарциномы модно культивировать in vitro в виде постоянных клеточных линий. В подходящей среде они продолжают пролиферировать без дифференцировки неопределенно долго. Но если среду изменить, добавив индуктор дифференцировки, например,ретиноевую кислоту , или создать условия, при которых клетки агрегируют, то стволовые клетки получают импульс к дифференцировке и образуют множество нормальных специализированных типов клеток.
3. Бағаналы клеткалардың классификациясы
.Эмбриональді бағаналы клеткалары. Жалпы бағаналы клеткалардың алыну көзі абортивті, өлген адамның немесе қолдан ұрықтандыру арқылы алынған материалдар болып саналады. Сондықтан бұл жағдайлар қоғамда моральдік, мәдениет пен діни қарама қайшылықтар тудырады. Және бұл мәселе көптеген елдерде заңды түрде шешілмеген. Сондықтан қазіргі кезде аутологиялық плюрипотентті клеткаларды пайдалану жолға қойылып отыр. Эмбриональді бағаналы клеткалар (ЭБК).Тотипотентті ЭБК тұтастай эмбрион түзе алады. Эмбриобластан алынатын плюрипотентті бағаналы клеткаларадам ағзасындағы 260-тан астам клеткалар типінің арғы атасы болып табылды. ЭБКдың басты ерекшелігі ретінде олардың лейкоцитарлы антигендерін HLA (human leucocyte antigens) экспрессияламайтындығын айтуға болады. Яғни ұлпалардың сәйкестендіруші антигендерді шығармайды. Әр адам осындай әмбебап антигендерге ие болып келеді. Ол трансплантация жасау кезінде донор мен реципиенттің сәйкестігі үшін маңызды факторы болып табылады. Ересек орнганизмдегі бағаналы клеткалар өте аз потентілікке ие, эмбриональді және фетальді бағаналы клеткаларға қарағанда аз мөлшерде клеткалар типтерін түзе алады. Ересек организімдердегі бағаналы клеткаларды 3 негізгі топқа бөлуге болады: 1. Гемопоэтикалық 2.Мультипотентті мезенхимальді ( стромальді) 3.Ұлпалық спецификалық клетка- бастаушылар Кейбір кезде кіндік қан бағаналы клеткаларын ересек организмнің басқа бағаналы клеткаларынан бөлек бөліп қарайды. Себебі олар басқа постнатальді бағаналы клеткаларға қарағанда аз дифференцияцияланған, яғни потенттілік қасиеті жоғары. Бағаналы клеткалар — өзін–өзі жаңартуға және әртүрлі ұлпалар клеткасына дифференциялдануға қабілетті ерекше клеткалар түрі. Олардың адам өмірінде алар орыны ерекше. Себебі, бағаналы клеткаларды жан-жақты зерттеу болашақта әртүрлі жазылмайтын ауруларды емдеуге және көптеген ғылыми заңдылықтарды ашуға жол ашады.
3.Бағана клеткаларының типтері.Бағаналы клеткалар дегеніміз – дифференциялданбаған ж-е жаңаруға қабілетті, яғни ағзаның кез-келген ұлпасының клеткасына айналуға қабілеті бар клеткалардың ерекше типі. Бұл клеткалардың дифферен-цияциялану потенциясына байланысты мынандай терминдер ұсынылған: тотипотенті, плюропотентті, мультипотентті және унипотентті. 1. Тотипотентті клеткаларзиготадан бастап, 5-6 тәулікке дейінгі клеткалар, яғни бластула сатысында, эмбрионнан түзілген моруланың кез-келген бір клеткасы тұтастай ағза мен плацента түзуге қабілетті. 2.Плюропотентті клеткалар- бластоциста сатысында эмбриобластан алынады, бұл клеткалар ұрық жапырақшасының үш түрін: эктодерма, мезодерма және энтодерма түзуге қабілетті. Яғни, бұл клеткалар денедегі ұлпалардың барлық типін түзе алады, плацента мен тұтас ағзадан басқасын.3. Мультипотентті клеткалар. Кейіннен бластоциста гаструлаға айналып, мұндағы клеткалар ұлпалар мен клеткалардың белгілі типтерін түзуге қабілетті болады. Бұл ұрық жапырақшасының клеткалары мультипотентті болып саналады. 4. Унипотентті клеткалар- бұл дифференциялданған клеткалардың бір түрінің бастамасы болып табылады.
№30 ЕМТИХАН БИЛЕТІ