8 Билет

1. Буддизм - (санскритше - बुद्ध धर्म, buddha dharma Будданың ілімі) - дүниежүзіне кеңінен таралған негізгі 3 діннің бірі. Б.з.б. V-VI Үндістанның бүгінгіБихар штатында пайда болды. Буддизмнің негізін салушы Сиддхарта Гаутама деп есептеледі. Буддизм басқа ілім-танымдарды бойына оңай сіңірді және оның негізгі қағидасы жан иесіне жамандық жасамау болғандықтан, жер жүзіне соғыссыз тарады. Қазіргі кезде Буддизм дінін 1 млрдқа жуық адам ұстанады. Буддалық діни ілім көзқарастардың күрделі жүйесі б. т. Ол діни шығармалар жинағы "Трипитакада" ("Үш себет") баяндалған. Буддизмнің уағыздарының өзіне тән ерекшеліктері бар. Буддизмде дүниені жаратушы құдай жайындағы идея айтылмайды. Буддизм фәни өмірдің азаптары - ауру, кәрілік, өлімнен құтылу жолын іздейді. Ол өмірдің қасіреті - нәпсінің тілегіне байланысты деді. Адамның денесі уақытша өмір сүреді. Ал нәпсі қанағатсыз тілегімен, өлімнің қорқынышымен ылғи бейнет туғызады. Сондықтан нәпсінің тілегінен құтылу керек. Ол үшін төрт асыл ақиқатты білу қажет:

1. Азап бар;

2. Азапта себеп бар;

3. Азапта соң бар;

4. Жол азаптың тоқталуы бар.

Аһимсаны жүзеге асыру үшін Буддизм Веданы жоққа шығарады. Будда ілімінде этика мәселелеріне көп көңіл бөлінген. Буддизмнің негізіне қоршаған ортадан бөлінбей қарастырылатын жеке адамды дәріптеу және болмысты бүкіл дүниемен байланысып жатқан ерекше психологиялық процесс ретінде қабылдау принциптері алынған. Буддизмдегі негізгі ең ірі бағыттар - хинаяна және махаяна. Буддизм өзінің даму барысында үш кезеңнен өтті: хинаяна, әркімді туу - өлу айналымынан құтылуды үйрететін алғашқы даналық мектебі (б.з.б. V ғ. - б.з. басы); екінші, бодхисаттва - құтқарушы көмегімен құтылу; үшінші, махаяна (б.з. V ғ.-ына дейін) кезі. Махаяна негізінде будда (ісөкірек көзі ашылған) болуға мүмкіндік беретін жаңа тиімді әдістер уағыздалды (V ғ.-дан кейін). Ол важраяна деп аталады. Азияның көптеген елдерінде Буддизм қазіргі кездің өзінде қоғамдық және жалпы мемл. өмірге елеулі ықпал етіп отыр. Бұл елдердің бірқатарында Буддизм мемлекеттік дін болып есептеледі. Империалистер Буддизмнің ықпалын ескере отырып, бүл дінді өзінің реакцияшыл саяси мақсаттарына пайдалануға тырысады. Соңғы он жылдықта необуддизм немесе метабуддизмнің бірқатар жаңа бағыттары пайда болды. Қазіргі уақытта будда ұйымдары Азияелдерінде әртүрлі әлеуметтік рөл атқарады. Олардың кейбіреулері отаршылдыққа қарсы, ұлттық тәуелсіздік үшін күреске белсене қатысуда. Біздің елімізде будда ламаиттердің ізін қуушылардың шағын топтары Қалмақ, Бурят, Тувада түрады. Буддизмң көзқарасына дүниеден безушілік, жеке даралық тән. Қанаушы қоғамда байлық, күш, өкімет кімнің қолында болса, соған жалбыры- ну жер бетіндегі азап шеккені үшін күнәдан қүтқарады деп түсіндіреді. Сондықтан адам өткінші, жалған өмір сүретін мысал денесін ойламай, мәңгі өмір сүретін жанын құтқарудың қамын ойлауы керек. Бұл - қанаушылармен келісуді уағыздайтын Буддизм діннің реакциялық жақтарынан бірі. Ол дінді қабылдаған елдердің өміріне едәуір ықпал жасады. Буддизмң таралуы синкретикалық мәдени комплекстердің құрылуына әсер етті. Бұлардың жиынтығы будда ұйымы - 1950 ж. құрылған буддашылардың дүниежүзілік бауырластығы.

2. Жюльен Офре де Ламетри (1709-1751 жж.) – XVIII ғ. француз материализмінің негіздеушісі философ, дәрігер. Идеализм мен теологияны толығымен терістеді. Декарт философиясы мен Локктің сенсуализміне сүйене атырып, дүниені созылып жатқан, іштей белсенді, материалдық субстанцияның көрінісі ретінде қарады. Кез-келген форма материядан бөлінбейді және кез-келген материя қозғалыспен байланысты. Субстанция соңында материямен түйіседі, материя қозғалыста болады, сезіну және түйсіну қабілетеріне ие. Утопистік-социализм – ХҮІІІ ғ. екніші жартысы ХІХ ғ. басында француз философиясында кең тарады. Бұл бағыт өкілдері сол кездегі экономикалық-саяси құрлысты терістеп, жалпыға ортақ теңдік, әділеттілік, қоғамдық меншік негізіндегі жаңа қоғамның жобасын ұсынды. Француз революциясы қарсаңында кеңінен қолдау тапты.

Адамның басқа тіршілік иелерінен айырмашылығы ақылының даму деңгейінен ажыратуға болады, бірақ ол адамды машина ретінде қарастырып, механика заңдарына сүйенді, адам тәнінің механикасын зерттеу автоматты түрде оның сезімдік және ойлау әрекетерін ашуға жол ашады деген жансақ пікірде болды. Адам өмірінің мәні – жеке бақытта, жеек меншік – адам бостандығының кепілі деп утилитаризмді жақтады. Идеалды қоғам – «білімділіер абсолютизмі» деп есептеді. Негізгі еңбектері «Жан туралы трактат», «Адам – машина», «Адам – өсімдік».

Поль Анри Гольбах (1723- 1789)- француз философы. Француз материалистерінің ілімін жүйелеуші. Материя дүниенің себебі, мәңгі қозғалыста. Дүниеде кездейсоқтық жоқ, барлығыда қажеттіліктен туындайды. Дінді сынағандығы үшін оның «Табиғат жүйесі» атаулы еңбегін отқа жағып жіберген

Дени Дидро (фр. Denis Diderot) (1713-1784)- француз философы, ағартушы, жазушы, өнер сыншысы, энциклопедияның редакторы жәнеұйымдастырушысы.^[1]

Дени Дидро XVIII ғасырдағы француз ағартушы-материалисті. ''Ғылымдар, өнер және қолөнер энциклопедиясы'' авторы. Бұл еңбек французбуржуазиялық төңкерісінің идеологиялық дайындығына ықпал еткен. Дидро тәрбиеге көзкарасы «Гельвецияның «Адам» кітабын жүйелі түрде жоққа шығару» атты еңбегінде баяндалған.^[2] Дени тұжырымы бойынша адамның өзін сүюі жақсы қасиет. Ол Гельвеций түжырымы бойынша, адамның өзін сүюі эгоизмнің бастауы деген шкфге қарсы тұрады. Дидроның ірі шығармалары: "Философиялық ойлар , Аллея немесе Скептиктің серуені" (1747), "Көзі көретіндерге сабық үшін соқырлар туралы хат" (1749), "Табиғатты тану турал ойлар", "Даламбердің Дидромен әңгімесі", "Даламбердің түсі", "Монахиня", "Рамоның жиені", "Жак-фаталист және оның қожайыны" және т.б.^[3] Француз ағартушысы, жазушы, мәдениет қайраткері, энциклопедияшыфилософ. Қолөнершінің отбасында дүниеге келген. Жергілікті иезуиттер колледжінде білім алған, сосын Париждегі колледжді бітіріп шыққан. 1732 жылы өнер магистрі атағын алған. Оншақты жыл бойы жеке үйлерде сабақ беріп, кеңсе қызметіне көмектесіп, жұпыны ғана өмір сүрген. 1751 жылдан 1780 жылға дейін Францияда «Энциклопедияның немесе ғылымдардың, өнердің және қолөнердің Түсіндірме сөздігінің» 35 томдығы шығып тұрды. Дени Дидро француз Ағартушылығының және бүкіл Еуропа мәдениетінің дамуында орасан зор рөл атқарған «Энциклопедияның» Бас редакторы (1758 жылға дейін Д. Аламбермен бірге) болды. Дидроның қоғамдық саяси және әдеби қызметі 18 ғасырдың аяғындағы Ұлы француз революциясын рухани дайындауға үлкен ықпал етті, бірақ өзі соның аз ақ алдында қайтыс болды. Өзінің саяси көзқарастары жағынан ол феодалдық деспотиялық құрылысқа түбегейлі қарсы болды, амтериалістік және атеистік бағыт ұстады, сол үшін үкімет пен католиктік Шіркеу тарапынан ұдайы қуғынға түсіп отырды. Дидроның ғылыми, әдеби және қоғ саяси қызметі дүние жүзінде кеңінен танымал.

3. Сартр (Sartre) Жан-поль(1905-1980) - француз философы, публицист, романист және драматург. II дүниежүзілік соғыстың кезінде неміс тұтқынында болған, одан оралған соң қарсылық көрсету қозғалысына қатысқан. Соғыстан кейін Альберт Камю, Морис Мерло-Понти және Симона де Бовуармен бірге саяси бағытталған "Les Temps Modernes" журналының негізін қалаған. Сартр отаршылдыққа ашық қарсылық көрсеткен. Ол Батыс және Шығыс лагерлерінің арасында бітімнің орнауын қолдады. АҚШ-тың Вьетнамдағы соғысы кезінде ол Бертран Расселмен бірге әскери қылмыстар бойынша ресми емес Трибунал төрағасы болған. Сартр өмірінің соңғы күніне дейін ғаламдық әділеттілікті қорғаушы, сол үшін күресуші ретінде танымал.

№9 билет

1.көне кытай философиясынын қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен діни,діни-философиялық,тарихи әдебтеттер:»әндер кітабы»(Ши цзин),»тарих кітабы»( Шу цзин),»Тәртип кітабы»(Ли шу),»Әндер кітабы»(Ши цзин)

Көне Қытай философиясынын маңызды ұғымдары: Дао-бүкіл мәннін заңды негізі ;ғарыш, адам жане қоғам болмысынын заңы.Дэ-Даонын озін әлемде корсете алуына,қабылдауға мүмкіндік тудырады.Ци-өмірлік қуат,рухани куш,эфир.

Қытай философиясынын мектептері:

1.Даосизм.негізін калаған Лао-цзы(б.д.б үІ –Үғ)Чжуан –цзы(б.д.б 369-286).

-Даосизм ілімінің негізінде табиғат,ғарыш,адама негізгі ұғымдар болып табылады.Ойлаудың мақсаты-адамнын табиғатпен қосылуы болып табылады.

-Ілімнің негізгі категориялары табиғи жол-дао,ізгі қуат-дэ, әрекетсіздік- у вэй.

2.Конфуций ілімі.нег.қалаған Конфуций(б.д.б 551-479 ж).еңбектері:»Лун юй» ,»әнгіиелер мен пайыидар».Конфуций адамды әлеуметтік қызметімен байланысты түсіндірді.Ол бойынша адмның қоғамдық өмірдегі жүріс-Тұрысының алтын ережесі-«Өзіңе қаламағанды өзгеге жасама».Конфуцийдің армандаған аспан асты мемлекетінің құрылымдық модельінде «парасатты адамә идеясы маңызды рөлге ие.Оның пікірінше, мемлекет бұл-үлкен отбасы.Бірақ бір ғана әкенің мемлекетті басқаруды толығымен жүзеге асыруы мүмкін емес.Сондықтан орта жане кіші деңгейдегі шенеуніктер мемлекет басшысының көмекшілері болып таб.Елді басқару құқығын алу үшін шенеуніктер өздерінің жоғары моральдық тұлға екендіктерін көрсетуі қажет.Отбасындағы,қоғам мен мемлекеттегі адамдар арасындағы идеалды қатынастар:»Өзіңе қаламағанды өзгеге жасама»,»Егер сенің ісің жаксы журсін десең,онда юасқалардың да ісінің жақсы журуіне барыңды аяма. Қағидалары арқылы анықталады.

3.Легизм б.д.б. ҮІ-ІІІғ.Нег.қалаған Гуань Чжун, Цзы Чань,Шэн Бухай.Легизмнің негізгі идеялары:елдегі экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеу,шенеуніктердің жеке жауапкершілігін арттыру.

4Моизм б.д.б ҮІ-ІІІғ. Нег.қалаған Мо Ди б.д.б.475-395 жж.

2.Иммануил Кант(1720-1804)Еңбектері:»Таза ақылга сын»,Практикалық ақылға сын».Таза ақылға сын еңбегінде таным теориясы қарастырылады.ОЛ танымды 3ке бөлді:Сезімдік, пайым,зерде(рационалистік).Таным теориясында агностицизм ілімі қалыптасты.ол танымның қоршаған шынайылықты толығымен тану мумкіндігін жоққа шығару болып табылады.Кант таным теориясында барлық білімдер2ге бөл.1)тәжірибелік білімдер-апостерорий.2)тәжірибеге дейінгі білім-априорий.

3.Альбер Камю(1913-1960)француз философы,жазушысы,1957ж Нобель сыйлығының лауреаты.Шығармалары:»БөгдЕ»,»СИЗИФ ТУРАЛЫ АҢЫЗ»,Булікшіл адам».Философиясының мәселесі-адам өмірінің мағынасыздығы.Адам өмірі-абсурл.Оның 2 дәлелі бар:

-өліммен жуздесу-омірде маңызды деп корінетіндер мәнін жоғалтып мағвынасыздыққа айналады.