1)Николай Кузанскийдің пантеизімі

Пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін Николай Кузанский (1401- 14665)салды. Ол философияның негізгі мәселесін идеалистік түрғыдан шешті. Дүниенің бәрін, адамды да Құдай жаратты, деді, бірақ пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушының рөлін жоққа шығарды. өйткені, пантеизм Құдайды табиғатпен алмастырды. Ол кеңістіктің шнгі бар, дүниенің жаратылған уақыты бар деген схоластикалық діни пікірге күмән келтірді, дүниенің шексіздігін уағыздады. Таным алдымен сезімнен басталады, одан соң оны ойлаумен толықтырады. Бұл екі процесс ұдайы бірлікте, сана (интеллект) бәрінен жоғары тұрады деп есептеледі. Ортағасырлық ойлаудан Ренессансқа өту кезеңі ‘ Николай Кузанский (Кузанец, 1401-1464) – оның философиясына ортағасырлық ойлау мен гуманизмнің бірлігі байқалады, себебі ол католик шіркеуінің қызметкері және гуманистер үйірмесінің мүшесі болды.Кузанецтің ойынша, Құдай дегеніміз Болмыс және Болмыстың қылы тасуының мүмкіндігі. Ол құдайды танып-білудін мүмкін екендігін көрсетуге ұмтылады, оның бар екендігін дәлелдеуге тырыспайды, құдайдың интеллектуальдік функциясын ашу арқылы Құдай ұғымының мазмұны түсінуге болады деп есептейді. Інжілден «Құдай дүниені жаратқанда бәрін өлшеп, санап, таразыға салып жаратты» деген үзіндіні келтіре отырып Кузанец жаратылыстану ғылымдарын, әсіресе, математиканы құдай ілімінде қолданды, табиғаттың өзі – арифметика, геометрия, музыкан пайдаланған құдайы шебердің өнерінің жемісі деп түсінді.Құдайдың жаратушылық қызметімен бір деңгейге Кузанец сурет сәулетші, ұста, тоқымашы және тағы басқалардың өнерін қояды, екі өнердің арасындағы айырмашылық туралы айтқанымен, құдай сөзі жаратқан нәрсені адам қолы жасаған нәрсеге теңейді. Адамды құдай-адам творчестволық бастау деп, ал оның басты қабілеті – таным деп қарастырады:адам дүниесі – микрокосм, онда адамды қоршаған табиғат дүниесі бейнеленеді, яғни адам және оның ақыл-ойы табиғат дүниесіне жатады. «Кіші дүние» – адамның өзі, «үлкен дүние» -универсум, «максима-дүние» -Құдай, құдайы абсолют. Олар бір-бірінің көшірмесі. Адам – «екінші Құдай».

2)Ж.Баласағұн дүниетанымы

Білімді адамдар өмір сүретін, мінсіз қоғам нормалары жайлы, әлеуметтік мәртебесі әрқилы қоғам мүшелерінің мінез-құлық ережесі, сондай-ақ басқарушы және бағынушылар арасындағы ра қатынас қағидаларын талдайды.Бақытты, рахатты, салауатты өмір сүруі үшін және қоғамдық мораль негізі үшін әдептік ұстанымдарды белгілейді. Дүниетанымдық және құндылықтық бағдары моральға негізделген.Мораль бұл адамгершілік, тәлім-тәрбиелік, өнеге-үлгілік ұстаным.Мораль адамның өмірлік ұстанымы мен бітім-болсмысн,яғни, адамның сыртқы кескін келбетін және ішкі мәдениетін , рухани жан дүниесін білдіретін ұғым болып табылады.Сол сияқты , адамның отбасындағы және қоғамдық өмірдегі қарм-қатынасын айқындайтын ұғым.Ойшыл қоғамдық қатынастардыфң түрлі адамгершілік, білімділік,парасаттық ,батылдық,әдеттілік құндылықтарын қарастырады. «Құтты біліктің» төрт кейіпкері әдеп мен молраль нормаларын сақтай отырып сұхпаттасады.Күгтуды – әмәрші,Айтолды – уәзір,Өгдүлміш – уәзірдің баласы, Оғдүргіш - уәзірдің ағасы, бұл төрт куейіпкер әдәлетті, бақытты, ақыл мен қанағатты бейнелейді.Бұл шығармада биліктің тек адамгершілік және имандылық санасқанда ғана абыройлы болатынын дәлелдеген және соған апаратын жол көрсетілген.Адам болмысының парасатты мәні және адамның әдебін ашатын ұғым ретінде ар-ұят алынады.Адамның адамгершілігін , оның тұлғасын ардақтайтын және көкке көтеретін – ар мен ұят.Жалпы айтқанда бұл шығарма адам өз болмысын танып білуге, имнның жетілдіріге, өммірде өз орнын табуға жол ашатын жарқын жол.