Өзіндік тексеру сұрақтары:

1.Басқару шешімдерін қабылдауға қажетті ақпараттар

2.Ұйым табыстылығын арттыру үшін шешімдер қабылдау

3.Басқару шешімдерінің қаржылық қорытындыларға әсері

15 Тақырып: Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер қабылдау

Дәріс сұрақтары:

1.Инвестициялық жобаларды өндіріске тарту

2.Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер

1.Инвестициялық жоба — бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар.

Бұл пайданы есептеп шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің пайдаланатын экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементгері қолданады.

Демек, инвестициядағы басқарушы есеп алға койылған мақсаттарға қол жеткізу үшін және соның негізінде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін, бірқатар инвестициялық жобаларды талдауға және оларды бағалауға тура келеді.

Тап осыған байланысты жана экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді инвестициялардың тиімділігін бағалау мен талдау жүйесі ең бір өзекті мәселеге айналып отыр.

Бүгінгі таңда, өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сатылы әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі пісіп жетілді. Ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау және есептеулерді жүргізудің барлық бағыттары бойынша зерттеулер жүргізудің көкейтестілігі, көптеген қаржылық ұйымдардың да (банктер, сақтандыру компаниялары, инвестици­ялық және зейнетақы қорлары және т.б.), және бірқатар жекелеген инвесторлардың да, алдыңда тұрған тауқыметті мәселесі болып түр. Ал бүдан алынған зерттеулерді одан әрі іске асыру, одан да қиын мәселе болып отыр.

Жақын уақыттан бері ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен есептеуге, яғни Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының қаражаттарын тартуға байланысты, инвестицияның мәнісін ашуға біршама талпыныстар жасалып жатыр.

Осы кезге дейін инвестициялық есеп пен талдау бойынша жүргізілген зерттеулер кешенді сипатта болған жоқ, өйткені ол жөніндегі әдістемелік зерттеулер қажет деңгейінде нығайтылмады. Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасына тартылатын ұзақ мерзімді инвестииияларды тиімді бағалау, тал­дау және шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару бары-сында, әлі де болса есептін кейбір жекелеген әдістері жете зерттелмеген.

Осы күнге дейін негізгі корларды жаңғыртуда инвестициялаудың қажеттілігін бағалау, осы шараларды қаржыландьірудың оптималды көздерін тандау, күрделі қаражаттардың тиімділігі бағалау, тәуекелділіктің сезімталдығын және дағдарыстың әсерін жанаша принципте дисконттау, "икемді" мөлшерлемені табу және оны талдау мәселелері өз шешімімдерін толығымен тапкан жоқ.

Тәжірибеде, инвестициялықталдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменін ең төменгі шегін капиталдардың орташа қүны бойынша анықтаса, ал екінші әдісінде тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептелінеді. Бұл ара-капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті варианты деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетуі мүмкін сондықтан да оған жиі түзетулер енгізіледі

Ал түзетулерден кейін колданатын күрделі қаржы тұжырымдамасының, басты екі кемшіліктері бар, атап айтсақ:

* біріншіден, бухгалтерия есебінде тек ұйымның меншігіндегі инвестицияларды ескереді;

* екіншіден, бухгалтерия есебінде материалдық емес активтерді инвестиция ретінде ескерілмейді, себебі оның есебінде кептеген дүдәмалдылықтың бар екендігі анық.

Мұндай жағдайда, талдаушылар күрделі қаржы қатарына жалға алынған негізгі құралдарды (лизинг бойынша) және материалдық емес активтердің амортизацияланбаған шығындарын активтерге қосу арқылы түзетулер енгізеді. Тек осындай түзетулерден кейін таза инвестициялар деңгейі анықтап, "талдаушылардың аз ғана тобы ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланады бұл тұжырымдамаға сәйкес активтің (капиталдың) барлық элементтері (кейде пассивтері де) субъектінің табыстылығын анықтау үшін инвестиция ретінде қатыстырылады.

Бұл анықтама негізінен шағын кәсіпорын үшін сэйкес келетін сиякты, ойткені инвестицияны бұндай кен мағанада карау кәсіпорындардың мақсатына сай келе бермейді. Олар "инвестицияға салынған қаржының түрлерше (яғни өздерінікі немесе қарызға алынғанына), карамастан күрделі қаржыны іюліп қараулы мақсат тұтпайды, ондағы салымдар, тек жалпы салымдар бой­ынша өлшенеді. Инвестицияларды, негізінен барлық инвестицияланған капиталдардың жиынтығы ретінде қарастырады. Демек, инвестицияның бухгалтерлік тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу ғана емес, сондай-ақ, барлық активтердің жиынтығын береді. Егер бухгалтерияда әр түрлі себептер бойынша есеп мәліметтері бұрмаланбайтын болса, онда ("тыншы" ретінде немесе коммерциялық құпия ретінде), инвестицияны бағалауға бухгалтерлік есептің мәліметтерін қолдануға болар еді.

Ұлғайтылған тұжырымдаманы қолдай отырып: инвестиция ретінде танылмаған материалдық емес активтер мен жалға алынған құралдарды есепке алмай, тек баланста көрсетілген активтер бойынша санауға болар еді. Көптеген экономистер капиталдардың шығындарын инвестиция ретінде қарастырады. Инвестиция динамикасы (қозғалысы) активтің белгілі бір баптарының өзгерісіне тең болады.

2."Инвестицияланган капитал" деген ұғым екі мағына береді. Біріншіден, кез келген капитал: акцияға, облигацияға, баска кәсіпорыннын жарнасына (пайына) айналған түрінде, демек ұзақ мерзімді қаржы активі ретінде әрекет ететін, басқа кәсіпорынның пайдасынан өзіне қатысты үлестік салмағын) өз кәсіпорыныңа әкелетін бағалы қағаз тобы жатады. Яғни, оның өнім өндірумен тікелей байланысты еместігін білдіреді.

Қазақстанның бухгалтерлік балансында инвестицияланған капиталды екі жарып көрсетеді, оның бір бөлігі ағымдық актив құрамында болса, ал екіншісі ұзақ мерзімді активтер қатарында болады. Олай болса, инвестиция­ланған капитал өз кұрамына "Аяқталмаған құрылыс", "Ұзақ мерзімді қаржы бөлу" (еншілес, тәуелді кәсіпорындарының пакет акцияларын, жарна үлесін алу, техниканы бөлу, ұзақ мерзімге карыз беру және т.б.) жағдайлары жатады. Тап осы тұрғысынан инвестицияны кең көлемдегі мағанасын білдіретін сияқты.

Батыс елдерінде инвестицияның бұл түрін екіге бөледі, тікелей инвестициялау, яғни инвестицияланған кәсіпорындарды, олар өз басқаруына және бақылауына алғандығын көрсетеді (кейде оларды майнорити деп те атайды). Ал екінші түрі, портфельдік инвестициялау, оның көлемі бүкіл акционерлік капиталдың 10%-тей құрамын құрайды, бірақ ол басқару мен бақылау құқғын бермейді.

Ал енді біз инвестицияны қаржылық-экономикалық талдау тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда ұйым қаржылық тұрақтылығын талдау үшін, инвестицияны негізгі және айнымалы капиталымен қатар, қаржылық және қаржылық емес етіп, екіге бөлудің керектігін ұсынамыз.

Енді осы айтылғандарды басқарушы есеп тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда оның сындарлы кезеңі болып, мыналар жатады:

- инвестицияның есебін жүргізу, яғни есебін шығару;

- инвестицияның бюджетін құрастыру;

- жылдар бойынша ақша-қаражаттарының ағындарын бағалау;

- қолданыс таба алатын капиталдың шын мәніндегі бағасын анықтау, яғни оны дисконттау коэффиценті ретінде пайдалануға болатьшдығын керсету;

- инвестицияның тиімділігін баяндайтын критерилерін талдау. Жобаны бағалау мен талдаудың бүгінге дейін танымал екі әдістері бар:

а) дисконттық бағалау (немесе динамикалық бағалау);

б) есептік бағалау (немесе статикалық, жай).

Аталған бағалаудың екі категориясы да бір бірімен өте тығыз байланысты. Мәселен, статистикалық категориясы (кейде әдебиеттерде оны мәселелер пемесе міндеттер деп атайды) ұйымның табыстылығын (қолма-қол ақша түрінде) құрайтын қабілеттілігін көрсетсе, ал динамикалық міндеттер шаруашылық субъектісінің өз ресурстарын табыстылыққа (қолма-қол ақшаға) қаншалықты жақсы айналдыра алатындығын көрсетеді.