Пайзуллаева Жансая 103 - 105

Бұл жастағы баланың ең маңызды психологиялық ойлауы ересек адамға бауыр басуының байқалуы.Бұл психологиялық ойлауды аффективтік – тұлғалық байланыс деп атайды,бұл жағдай кішкентай сәбидің өзіне деген сенімділігін арттыру үшін қажет,қоршаған ортаға және өзіне деген көзқарасты қалыптастыру.

Сонымен қатар ситуациялық – тұлғалық байланыс та сәбидің танымдық белсенділігін және қоршаған ортадағы заттарға деген көзқарасының қалыптасуына маңызды ықпал етеді.Бұл құбылыс М.И.Лессенаның зерттеу жұмыстарында дәлелденген.Бұл зерттеу жұмыстарының мақсаты – эмоционалдық қарым – қатынас кезінде сәбиде қандай танымдық белсенділік пайда болатынын анықтау.Тәжірибелер балалар үйінде тұратын сәбилермен жасалған,себебі осы балалар ересек адамдармен қарым – қатынас жасау барысында жеке және иммоциональды байланысқа тапшы.

2 және 4 айлық сәбилер 2 топқа бөлінді – эксперименталды және бақылаудағы сәбилер.Эксперименталды топтағы балалармен жеке дәрістер,бұл дәріс кезінде ересектермен ситуациялық – тұлғалық қарым – қатынаста жүзеге асты.Бұл қарым – қатынас кезінде сәбилерге қосымша көңіл бөлінді және жақсы эмоционалдық қарым – қатынас.Бақылау тобындағы балаларға бұндай қосымша көңіл бөлінбеді.Дәріс өткізу барысында басы мен соңында сәбилердің танымдық белсенділіктері зерттелген болатын.Зерттеулер нәтижесінде сәбидің ойыншықтарға деген эмоционалды ой-толғауы,көз және қолға байланысты тексеру жұмысында, ойыншықтарға деген эмоционалдық ой-толғауының саны,ойыншыққа деген қызығушылығының жалпы ұзақтағы және т.б.

Зерттеу барысында эксперименталды топтағы сәбилердің көрсеткіштері бақылау тобындағы сәбилерден озық болды.

Бұл зерттеу жұмысына қорытынды,сәбилермен жүйелік эмоционалдық қарым – қатынас сәбилердің жарты жылдық жасында танымдық белсенділіктерінің артуына көп ықпал тигізеді.Бұл дәрістің әсері көбірек болады,егер баламен 2,5 ай кезінен бастап жасалса.Сәби өскен сайын эмоционалды қарым – қатынастың әсері төмендейді,ситуациялық – тұлғалық қарым – қатынас сәбидің жарты жылдық жасында баланың заттарды ұстау және заттық іс – әрекеттеріне маңызды әсер етеді.4-5 айлық кезінде көптеген сәбилерде бірінші мақсатпен бағытталған ұстау қимылдары,іс – қимыл акті пайда болады.Бұл іс – қимылдарды ең бірінші ересек адаммен бірге жасалып,кейін сәбиде ересек адаммен біріккен іс – қимыл ретінде пайда болады,бірақ та ересектердің өзі бұны байқай бермейді.

Жұмыс нәтижесі жоғарыда айтылғандай мынадай іс – әрекеттен байқалады,яғни балада заттық іс – қимылдар пайда болады және дамиды,бұл ересекпен ситуациялық – тұлғалық қарым – қатынастың әсері:бұндай қарым – қатынас сәби бойында затқа деген қызығушылық пен танымдық және затқа бағытталған қозғалыстық белсенділік.Эмоционалдық тапшылық тұлғалық қарым – қатынастың аздығы сәбилер үйіндегі балаларда байқалады және сәби бойында танымдық белсенділіктер аз болады.

Өмірдің бірінші жартыжылдығындағы танымдық белсенділіктің өзгешіліктері

Бірінші жартыжылдықта сыртқы әлеммен байланысты қамтамасыздандыратын барлық сезгіш жүйенің төтенше дамуы жүреді. Нәрестелердің дамуының бір ерекшелігі-моторикалық жүйеге қарағанда сезгіш жүйенің озыңқы дамуы. Қимылдатқыш актнің ортақ заңдылықтары-алғаш бағдар алу, әрекет ету. Алғаш заттарға қызығушылық көру мен естуде байкалады, сосын нәрестелер кеңістіктегі заттарды қарап іздей бастайды. Нәрестенің тәртібін суреттеген кезде жиі «бала бақылайды, түсінеді, таниды» және т.б. сияқты сөздер қолданылады. Алайда мынандай сөздерді шартты түрде қолдануға болады, өйткені олар нәрестені психологиялық мүмкіндіктерімен қамтамасыздандырады. Біз нәрестеге өзіміздің әлемге деген көзқарасымызды «қосымша жазамыз». Бірақ кішкентай бала жеке зат және оның сипаттамасы туралы, оларды ойлап, елестете алмайды. Онвң бағдарында тағы ажыратылған мінез бар- онда ой немесе уайым деп аталатын бір жақты бөліп алу қиын, нәрестенің сезгіш әлемі бірінші жарты жылдықта ауыстырылған әсерлерден құралады. Оны жылтырақ, түрлі-түсті, қозғалмалы заттар, есту-музыка дыбысы, адам дауысы еліктіреді. Онын айрықша көзқарасы жаңа заттарға түседі: егер оған таныс заттардың қатарына жаңасын қойсаң, ол тап соған қарайды. Көру және есту әсерлері нәрестеге қуаныш және ләззат жеткізеді. Нәрестенің бірінші жартыжылдығындағы танымдық белсенділік түрлі сезгіш ынтадан, затқа назар тоқтаудан және эмоционалды тартымдылық үдерісінде көрінеді. Алайда бұл тек сенсорлық ынтаға ғана әсері, бірақ жеке заттарды қабылдау емес. Нәрестенің бірінші жарты жылдығында бір затқа назар тоқтауы жоқ. Көз алдынан жоғалып кетккен заттар олар үшін өмірде жоқ: олар сүлгі астындағы, кесе астындағы ойыншықты немесе таныс затты іздемейді, басқа жерден немесе басқа көріністен таныс затты басқаша көрсетсе оларға жаңа зат болып көрінеді. Нәресте үшін зат- бұл шектеулі қоршалған кеңістік және бір жерде орналасқан заттар оларға бір зат болып көрінеді. Сол үшін нәресте екі-үш айға дейін көз алдынан жоғалтқан затты көрген жерінен ғана іздейді. Заттың толық көрінісі, оны қарқынды іздеу нәрестелерде бірінші жарты жылдықта қалыптасады.

Нәресте өмірінің 5-ші айында маңызды жағдай болады – ол қолын заттарға созып, ұстау қабілеті қалыптасады.

Мақсатқа қарай нәрестенің қимыл-қозғалысы

Жоғарыда айтылғандай, ұстау қабілеті ситуациялы-жекелік үлкендермен сөйлесу арқасында қалыптасады.

Бұл қимыл-қозғалысқа нақты психологиялық не әсер етеді?

Психологияда бұл сұраққа әртүрлі жауаптар кездеседі.

Біріншісі: ұстау қимыл-қозғалысы баланың қолы кездейсоқ айналасындағы заттарға тиіп кетуден пайда болады. Кенеттен пайда болған нәрестенің қозғалысы жақын жерде орналасқан заттарға нәрестенің қолының тиюіне алып келеді. Егерде оның қол арбасының (коляска) жоғарысында ойыншықтар ілініп тұратын болса, баланың қолы кездейсоқ ойыншықтарға тиеді. Нәтижесінде кездейсоқ қолдың тиюі мен баланың өзінің қимыл-қозғалысы қосылып тығыз байланысады да, ұстау қабілеті пайда болады, уақыт өте мақсатқа қарай қимыл-қозғалысы дамиды. Нәрестенің қармап ұстау қабілеті дамиды. Бұл көзқарас нәтижесінде, ұстау қимыл-қозғалысы баланың белсенділігіне байланысты дамиды, затқа бағыттауы үлкендерге тәуелсіз кенеттен пайда болған қозғалыстарға байланысты.