Абдуалиева Айдана 61-64 бет

Жетекшілік әрекет ұғымы

Бала ересек адамның араласуымен оқытылатын бейтарап қабылдағыш емес. Оның әрдайым өзінің қалауы , қызығушылығы , қоршаған ортаға қарым- қатынасы бар. Адамның әрекеті-оның сыртқы белсенділігі ғана емес ол әрдайым ішкі психологиялық қыртысты қосады. Әрекет дәрежесі психологиялық негіздің дәрежесі болып табылады және балалар психологиясында кеңінен қолданылады.Бұл жайлы толығырақ мәлімет А.Н.Леонтьевтің еңбектерінде айтылған.

А.Н.Леонтьев «әрекет» терминімен адамның қоршаған ортаға қарым қатынасын атап көрсетеді.Дәл сол әрекет баланың психикалық дамуын анықтайды, және онтогенез процессәнде өзі дамиды.Баланың өмірінде ірекеттің сан алуан түрі бар. Олардың біреуі үлкен рөль атқарса келесісі аз рөль атқарады.Сол себепті психика дамуының тәуелділігін әрекеттен емес жүргізуші әрекеттен айту керек.

А.Н.Леонтьевтің әр даму сатысында баланың әрекетке қарым қатынасымен мінезделеді.Жүргізуші әрекеттің белгілері көлемдік көрсеткіш емес баланың қаншалықты ұзақ уақыт бос еместігі.Жүргізушілік әрекет бұл мынадай әрекет бөлек психикалық процесстерде басты өзгерістер болады.Баланың жалпы жеке тұлғасы дамиды.Әрекеттің жаңа формалары дамиды. Бұндай әрекеттің классикалық үлгісі рөльдік ойын болып табылады ол мектепке дейінгі жаста жүргізуші болып табылады. Соның арқасынла психикада және баланың жеке тұлғасында басты өзгерістер бола бастайды нақтырақ мәлімет біздің кітабымыздың төртінші бөлімінде қаралады.

Психологиялык әрекет адамды осы әрекетке итермелеуімен мінезделеді.Мысалы оқушы емтиханға дайындалғанда әдебиет кітабын оқыйды.Осы процессті әрекет деуге келе ме?Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен процесстің психологиялық мінездемесін яғни дәлелін анықтау қажет.Егер оқушы емтиханның кейінге шегерілгенін білсе ол кітабын қоя салады,яғни оны оқуға итермелеген себеп кітаптың құрылымын оқып шығу емес,емтиханды тапсырып шығу.Оқу бағыты оны оқуға итермелеумен сәйкес келген жоқ.Мұндағы әрекет өзі үшін кітап оқу емес емтиханға дайындалу болып шықты.

Әрекеттен іс әрекетті ажырата білген жөн.Іс әрекет – дәлелі мен пәні сәйкес келмейтін процесс.Жоғарыда келтірген мысал оқушының кітап оқуы іс әрекет болып табылады.

Егер пәннің туындауы іс әрекеттің дәлелі болмаса және әрекет етуге итермелемесе адам мұны не үшін жасап жатқанын сезіну керек.Мұндай қарым қатынас іс әрекеттің мақсаты бола бастайды.Осылайша іс әрекет қойылған мақсатты мойындауға итермелейді.Мысалы кітапты оқу мақсаты емтиханды тапсыру.

Егер іс әрекет мақсат пен анықталса, іс барысы белгілі бір іс әрекеттің әдісін қажет ететін талапқа байланысты.Мысалы өлеңді есте сақтау үшін шумақтарын дауыстап оқуға, жазыуға, іштей оқуға болады – мұның барлығы талапқа байланысты.Алғашында операциялар мақсат етіліп қойылған іс әрекет ретінде қалыптасуы мүмкін,кейін автоматтандырылған тәжребие формасын ала бастайды.

Осылайша іс әрекеттің құрылымы үш сатыны құрайды:іс әрекет – әрекет ету – операция, психологиялық қатарға сай «дәлел – мақсат – талап».Бірақ та бұл іс әрекеттің құрылымының сатысы қатаң бекітілген немесе тұрақты емес.Іс әрекет барысында жаңа дәлелдер, тапсырмалар, мақсаттар туындайды, нәдежиесінде іс әрекет операцияға айналады әрекет дами бастайды.

А.Н.Леонтьевтің терминологиясы бойынша әрекеттің дамуының маңызды механизімі, «дәлелдің мақсатқа ығысуы».Қандай да бір себептен туындаған мақсат кейін өздігінен итермелейтін күшке айналады.Оқушыға келтірген мысалымыз бойынша келесідей көрсетуге болады, оқушы кітапты оқып отырып оның мазмұнына қызыққаны сонша оған емтиханға дайындалу қызықсыз болып қалады, демек кітап оқу әрекеттен іс әрекетке жалғасады.

Мақсаттың дәлелге ауысуы жағымды эмацияның туындауынан болатынын атап көрсеткен жөн.Баланы оқыту процесінде әрекеттің дамуы қалайша жүзеге асады?Тәртіп ережелерімен мәдени нормаларды игеру процессінде жағымды эмоциялар қалайша туындауы мүмкін?

Бұл сұраққа жауап бере отырып біз баланың психологиялық дамуындағы ересек адамның рольіне оралуға мәжбүр боламыз.

Абуханова Асел 64-66 бет

Баланың ересектермен қарым қатынасының генезистік тұжырымдамасы.

Өткен бөлімдерде баланың психикалық дамуына ересек адамның тұлғасы маңызды екенін айтқан болатынбыз.Тек қана ересек адам кішкентай балаға адам мәдениетін танытушы және тек қана адам оны балаға жеткізе алады.Бұл жағдай отандық психологияда қоғам мойындаған және дәстүрлі болып табылады.Баланың ішкі әдісі бола бастайтын сыртқы интериоризация процессінің материалдық әдісі, әр алуан психикалық материалдардың-ойлау, қабылдау, есте сақтау, зейін қою, т.б процесстерінде ресейлік психологтардың қатысуымен бірнеше рет зерттелді.Осы зерттеулердің барлығында мәдени тәжірибе балаларға ересектермен қарым- қатынас кезінде беріліп отырды. Сонымен қатар баланың ересекпен қарым- қатынас процессі осы зерттеулердің шеңберінде екіншілік мәдени үлгіні игеруге қатысы жоқ болып қала берді.

Бұл ол қылықтар атақты отандық психологтар Лисина Мая Ивановнаның және оның шәкірттерінің жұмыстарында толықтырылды.

М.И Лисина отандық психологияға жаңа пән енгізді-баланың ересектермен қарым- қатынасы оның тұжырымдамасын өңдейді,онда қарым -қатынас аса маңызды әрекет ретінде қарастырылған,өзіндік құрылымдық компонент:қажеттілік, пән , дәлел және әдіс.

Қарым- қатынастық әрекеттің заты,өзге адам –қарым қатынастағы серіктес.

Қарым-қатынастағы қажеттілік басқа адамдарды бағалау мен тануға талпыныстан тұрады олардың көмегімен - өзін-өзі тану мен бағалау қалыптасады.

Коммуникативтік әрекетке себеп болу адамның өзінің және басқа адамның құндылығы болып табылады,сол үшін адам қарым қатынасқа барады. Осындай қасиеттердің ішінде іскерлік танымдық және жеке қасиеттер бөлінеді

Қарым-қатынастың құралы коммуникативтік әрекет болып табылады. Бұл құралдар экпресивті-мимикалық,бұйымды – әрекеттік және сөз болуы мүмкін

Баланың дамуының әр сатысында параметрлер тұрақты байланыстыруды қалыптастырады, бұл өзіндік сапалы қарым-қатынасты ұсынады.Баланың туғаннан жеті жасқа дейінгі ересектермен қарым-қатынасының дамуын М. И Лисина бірнеше тұтасқан формалық қарым-қатынасының ауысуын көрсетті.

Қарым-қатынастың формасы дамудың белгілі бір сатысындағы коммуникативтік әрекет , келесі параметрлермен сипатталады:

1)Осы форманың басталу уақыты

2)Қарым қатынастың балалар қанағаттандыратын формасының барысында , қарым қатынастағы қажеттіліктің басты құрылымы .

3)Осы сатыдағы баланы ересектермен қарым қатынасқа итермелеуші басты себеп.

4)Баланың ересектермен коммуникациясы осы форма шегінде жүзеге асатын қарым қатынастың басты құралы.