Әдебиетіміз

“Әдебиеттің өзінше дәуірлеуі технике мәдениетінің дәуірлеуіне байланбайды”, - дейді Маркыс /К.Маркс. Введение к критике политэкономии. Изд. “Московский рабочий”, 1922 г./. Осы пікірін бекіту үшін грек тарихының Ғомер заманы мен Ауропа тарихының Шекіспір заманын көрсетеді. Шынында Ғомер заманындағы гректердің, Шекіспір заманындағы Ауропа технике мәдениетінің бала болғаны рас. Алайда сол дәуірлерде Гірек пен Ауропа әдебиеті құлашты аспанға сермеген. Неге бұлай болғандығын тексеру - әдебиет тарихшысының міндеті. Біздің бұл жерде айтатынымыз: Маркыстың мынау пікірін қазақ өміріне қатыстырсақ, қазақтың технике мәдениеті тіпті төмен болған. Сондықтан әдебиеті де жоқтың жанында болған деген пікір ұстау қата. Шынында қазақтың өзінше терең әдебиеті болған әм бар. Қазақ өмірінің түрлі өзгерісі, өрі, қыры, қайғысы, қуанышы, ойы, қиялы әдебиетіне түсіп отырған. Әзір тіпті тексерілмеген дәуірді қоя тұрып, соңғы дәуірді алсақ, кешегі Мұрат, Махамбет, Базар, Шортанбай, Ақан сері сықылды ақындардың елдің мұңын, зарын, ой, қиялын жырлай білген шын жыраулар екені анық. Бұлар – қазақ даласына бет алған Ауропаның, орыстың қара жүз отаршылдығының қарасын көріп, бірінші уланған ерлер. Қазақ әдебиетінің алыбы Абай – қазақ даласына кеулеп кіріп келе жатқан капитализмге, отаршылдыққа халықтың қанды жас төгіп, еріксіз шалған бірінші құрбаны. Ел билеп, елге ақыл айтудан бастап, өмірден үміт үзуге, тұңғиық ойға барып тірелген Абайдың өмірінің, ақындығының трагедиесі де тереңдігі осындай. Абайдың алыптығы – қыл көпірдің үстінде тұрғандығы, екі қолмен, екі үмітпен алысқандығы, сондықтан қазақ әдебиетінің ескі мағынасын, бұрынғы бағытын тереңдеткендігі, әдебиетке жаңа түр кіргізгендігі. Абай жиын-тойдың ақыны болмағандықтан, әсіресе, баспасөздің жоқтығынан, Абайдың әдебиеттегі бағыты, әсіресе, түрі елге тарай алмайды. Сол дәуірде қазақ даласына капитализм кеулеп кіре береді. Ел езіле береді. Әдебиетте, бағыт та, түр де қалмайды. Әдебиет “ғизятлу”, “құрметлу”, “бісмілдә” деп басталатын сөздің басы сықылды былдыр-батпаққа айналды.

Бірақ Ауропа отаршылдығының бір қасиеті – құлды көп қуып, батыр қылуы, өлімге бұйыруы мен өмірді сүйгізуі, езілген елдің ұлттық сезімін оятуы. Осы заң бойынша 1905 жылғы төңкерістен соң соққы жеп, сүлесі қатқан Қазақ елі есін жия бастайды. Жаралы жанының есін жия бастағандағы бірінші үні – ыңырсып күрсінуі, күңіренуі болмақ. 1905 жылдан соңғы әдебиетіміз, “Оян, қазақ!”, “Қырық мысал” сықылды елім, жұртым деген әдебиетіміз, сол күңірену, сол зәреде күңіренген жаралы жанның көзіне ілгені ғана – қылышынан қан тамып, майданда ойнап жүргені елестемек. Ояна бастаған ел болған күнін есіне түсірмек. Әдебиетіміз да мынау “Оян!” деген зармен бірге елдің өткен күнін есіне сала бастап еді. Өткен, тағы болып жүрген дәуірді қайта орнату үшін емес, жасынан елдің жанына үміт салу үшін өткенді жырлай бастап еді. Әдебиет осы күйінде тұрғанда біз үстіміздегі зор төңкеріске кіріп кеттік.

Бұл күнге шейін төңкеріс әм әдебиетіміз

Үстіміздегі зор төңкеріс – бізге өз тарихымыз тудырған, өз тарихымыздың қатынасы болған таныс төңкеріс емес, Ауропа тудырған жат төңкеріс еді. Осы себептен біздің әдебиетіміз бастапқы жылдарда төңкеріс туралы қолға аларлық ешнәрсе болмағаны даусыз. Әдебиет өзінің бұрын келе жатқан бетімен жүре береді. Бір жағынан, орыс отаршылдығының зардабынан елге кірген бүлгіншілік бұзықтықты сүйретіп, екінші жағынан, елдігін ұмытып, жасып қалған елдің өткенде өзінше ел болғанын есіне салып, табиғи жолмен келе жатты. Маркысшыл зор ғалым Пілеқанып: “Шаруа – тұрмыс-салт төңкерісінің бейімделуі болмақ” , - дейді.

Төңкеріспен қазақ төңкерісінің сырты ғана соқтыққан ғана болғанмен, санасы дағдылы жолымен келе жатты. Сондықтан әдебиетіміз төңкерістің бастапқы дәуірінде өзінің табиғи жолымен өсіп келе жатты. Осы жолда әдебиетіміз бірталай ілгері аттап та қалды. Қияға қарғып шығамын деп мертігіп қалмай, тұрмыстың, тарихтың заңы бойынша табиғи жолмен жүріп, күн санап өсіп, тереңдеп келе жатқан кешегі, бүгінгі әдебиетімізді қарғауға емес, алқауға міндеттіміз. “Төңкеріс туралы тез үндей қоймадың” деп, томпиып өкпелеуге емес, не себепті үндемегенін ұғуға міндеттіміз. Әдебиетімзге төңкерістің тіпті түспеуінің, бірен-саран түсірем деген топас тәжірибелер де теріс жағынан түсуінің тағы бір себебі: төңкерістің өзінің қазақ даласына күнгей бетінен емес, теріскей бетінен, оңынан емес, солынан кіруі - алақандағы нәрсе ғой. Мұны бүркеп қоюға болмас. Маркыстың: “Санаға сипат беретін - салт”, - деген асқар пікірін де аттап кетуге болмас. Төңкерісті оң жағынан түсірем деп ұмтылған әдебиетіміздің тәжірибесі соңғы бірер жылдың ішінде ғана басталады. Бұл айтылғандардың бәрі - әдебиетіміздің бұл күнге шейін жүріп келген жолы. Тарихтың, тұрмыстың құрыш заңы бойынша өз бағытымен дұрыс жүріп келген жолы. Енді бұдан былай деген мәселе тумақ: аққан судың өзінен айрылмайтын сипаты – ағу. Аққанда, жазық жерде – жайылып, жыбырқанып, тар жерде, тастың бауырында – көбіктеніп көпіріп, жарды соғып лепіріп ағу. Яғни, өзінің ағу заңына да, жолдың, арнаның заңына да бағыну. Тұрмыс та ағып жатқан су сықылды. Қазақ тұрмысы да, салты да жаңа арнамен ағуға бет алды. Зор төңкеріс қазақ даласына енді күнгей бетінен кіргелі жаңа жол іздемек. Сонау жаңа жолдың жөні қайда?

Бұған жауабымыз - мынау.