Эпикалық поэзия

Эпос, сөз, аңызды сөз дегендер заттың көрініп тұрған тысқы бейнесін бермек және зат не, ол қалай - осыларды жалпы дамытпақ. Қандай нақлият болса да эпостың ұйтқысы; ол қандай да болсын кездескен заттың бар асылын, бар маңызын жинақты, ықшамды түрде алып пайдаланады.

Эпопея әр кезде поэзияның жоғарғы тегі, өнердің шолпаны саналады. Бұған гректердің, онан кейін біздің заманымызға шейінгі басқа халықтардың “Илиадаға” ұлы құрмет көрсетуі себеп болады. Гректердің бүкіл байлығын толық елестеткен ескіліктің бұл ұлы шығармасын осындай шексіз және көзсіз құрметтеушілік “Илиадаға” өз заманының, өз халқының рухындағы эпикалық шығарма деп қаратпады, нағыз эпикалық поэзия деп қаратты, яғни поэзия тегі мен шығарманың өзін шатастырып отырды.

Эпос дегеніміз – санасы жаңа ғана ояна бастаған халық поэзиясының шеңберіндегі тұңғыш піскен жеміс.

Эпопея халықтың сәбилік кезінде, оның өмірі қарама-қарсы екі салаға – поэзия, прозаға – бөлінбей тұрған кезде, халықтың тарихы әлі тек лақап болып жүрген кезде, халықтың дүние туралы ұғымы әлі де діни нанымда жүрген кезде, халықтың қуаты, мығымдылығы және тең еңбегі тек батырлық дағуамен көрінетін кезде ғана шығуы мүмкін.

Сонымен эпопеяның мазмұны өмірдің мағынасын құруы керек субстанциялық күштен, әлі де өз тұрмысының жеке тұрғысынан босанып кете қоймаған халықтың хал-ахуалынан, болмысынан құралуы керек. Сондықтан, эпикалық поэманың негізгі шартының бірі – халықтық; ақын өзінің жеке басын оқиғадан ажыратпай тұрып, оқиғаға өз халқының көзімен қарайды. Бірақ, эпопеяның ұлттық жағы жоғары дәрежеде болуымен бірге ол әлі көркем шығарма болуы үшін ондағы халық өмірінің жеке өзгешелік формасында жалпы адамгершілік, бүкіл дүниелік маңыз болуы қажет.

Эпопеяға мазмұн беру үшін халықтың субстанциялық өмірі оқиғадан көрінуі керек. Халықтың сәбилік шағында оның өмірлік мәні көбінесе өжеттікпен, ерлікпен, батырлықпен көрінбек. Сондықтан халықты оятып, барлық ішкі күшін серпілткен және сыртқа шығарған оның (мифтік шақтағы) тарихи дәуірін жасаған, келешектегі бүкіл өміріне ықпалы тиген жалпы халықтық соғысы – тамаша эпикалық оқиға болмақ және эпопеяға бай материал бермек. Дәріпті Троян соғысы гректерге осындай оқиға болды да, “Илиада” мен “Одиссеяға” мазмұн берді, ал бұл поэмалар Софокл мен Еврипид трагедияларының көпшілігіне мазмұн берді.

Эпопея тұтас келіп, әрекеті бір жерден шығып, бөлшектері үйлесіп отыруы керек десек, бұл тек жалғыз эпопеяда ғана болатын қасиет емес, көркем шығарманың керекті шарт.

Біздің заманымыздың эпопеясы – роман. Романда басқаша элементтер мен басқаша колорит өмір кешетіндігі ғана айырмашылық боп тұр демесек, романда эпостың тектері мен негізгі белгілерінің бәрі бар. Мұнда тек қаһармандық өмірдің мифтік мөлшері жоқ, қаһармандардың адам айтқысыз зор тұлғалары жоқ, мұнда құдайлар әрекет етпейді, бірақ, кәдімгі өмір прозасының құбылыстары жалпы типке (нұсқаға) келтіріліп, дәріптеліп отырады. Роман өзінің мазмұны үшін тарихи оқиғаны алып, эпостағыдай соның шеңберінде бір жеке оқиғаны дамытуы да мүмкін; айырмашылығы осы оқиғалардың өздерінің характерінде болмақ, демек, айырмашылық соларды өркендету және көрсету характерінде жатпақ, яғни роман өмір шындығының жақсылығын, өмірдің қазіргі жай-күйін алуы да мүмкін. Бұл тегі және адам тағдырын қоғамға қарым-қатынасы жағынан емес, адамгершілікке қарым-қатынасы жағынан керек ететін ең жаңа өнердің правосы.

Көркем шығарма есебіндегі романның міндеті – барлық кездейсоқ нәрсені күнделікті өмірден, тарихи оқиғалардан бөліп, олардың ішкі сырына - әсерлі идеясына ену, ыдырап жүрген сыртқы оқиғаны рухтың, ақылдың кені ету. Романның азды-көпті көркем болуы ненізгі идеясының тереңдігіне және идеясына ерекше қызулық беретін күшіне байланысты.

Романның шеңбері эпикалық поэма шеңберіне қарағанда салыстыруға келместей тең. Роман өзінің аты да айтып тұрғандай-ақ, христиан халықтарының жаңа мәдениетінің жемісі, бұл бүкіл адамзат дәуірінің барша азаматтық, қоғамдық, семьялық және бүкіл адамгершілік қарым-қатынасы өлшеусіз күрделенген және драмалық деңгейге жеткен шағы, өмірдің шексіз көп элементтерінің терең де кең құлаш жая таралған кез болатын.

Романның өзге де зор басымдық жақтары бар, ол грек эпопеяларына ешбір мазмұн бола алатындығы ескі дүниеде әлеумет, мемлекет, халық немесе жеке адам елеулі дәурен сүре алмады, сондықтан, гректердің эпопеяларында, сонымен қатар драмаларында да тек халықтың өкілі – жарты құдайлар, батырлар, патшалардан өзгеге орын болмады.

Романда өмір адам арқылы көрінеді және адам жүрегінің, адам жанының мистикасы, адамның тағдыры, оның халық өміріне барлық қарым-қатынасы – роман үшін бай материал.

Романның жоғары көркемдік дәрежеде дамығандығы – Вальтер Скоттың арқасы. Вальтер Скотқа шейінгі роман өзі шыққан дәуірінің тілегін орындап, сол дәуірмен бірге құрушы еді.

Роман тарихи фактілерді баяндаудан бас тартып, оларды тек өзінің мазмұны болған жеке оқиғалармен байланысты етіп қана алады. Бірақ, осы арқылы роман тарихи фактілердің ішкі жанын, былайша айтқанда, ішкі астарын біздің алдымызда байымдап береді.

Ғасыр мен елдің колоритін, олардың әдет-ғұрпын, салтын білдіру тарихи романның мақсаты болмағанмен де, романның әрбір бейнесінен олар сезіліп тұруы керек. Сондықтан тарихи роман тарихтың ғылым ретінде өнермен ұштасатын белгісі сияқты; ол тарихтың қосымшасы, тарихтың екінші жағы, Вальтер Скоттың тарихи романдарын оқығанымызда бір романға оқиға дәуірдегі елдің азаматындай боп, оқиғаға араласып кетеміз де, сол дәуір мен ол жайында анағұрлым дұрыс түсінік аламыз; бұлар туралы ешқандай тарих бізге бұл секілді түсінік бере алмас еді.

Повесть дегеніміз – ол да роман, бірақ оның көлемі кіші болады, повестен айырмасы мазмұнының көлемі мен мағынасында. Біздің әдебиетімізде романның бұл тегінің шын шебер өкілі – Гоголь. Гогольдің таңдаулы повестері – “Тарас Бульба”, “Ескілікті ң помещиктері” және “Иван Ивановичтің Иван Никифоровичпен қалай ұрысқаны жайындағы повесть”. Көркемдік қасиеті жағынан бұларға жақын тұрған повесть Пушкиннің “Капитан қызы”, ал Пушкиннің жазылып бітпеген “Ұлы Петрдің арабы” атты романының үзіндісі егер ақын мезгілсіз қайтыс болмағанда орыс әдебиетін көркем тарихи романмен байытатын шығарма еді. Бұлардан өзге повесть үшін де, роман үшін де келешекте көп үміт ететін адам біздің әдебиетімізге жуырда араласқан жас талант Лермонтов.