А.Н.Веселовский Сюжеттер поэтикасы Кіріспе. Сюжеттер поэтикасы және оның міндеттері

Менің түсінігімде, тарихи поэтиканың міндеті – дара шығармашылық процесіндегі дәстүрдің ролі мен шегін /мөлшерін/ айқындау. Бұл дәстүр қарапайым өлең түрлерінің /формаларының/ стилі мен ырғағына, бейнелігі мен схематизміне қатысты болады, өйткені ол дәстүр бір замандарда жалпы техниканың және соған сәйкестенген тұрмыс жағдайының табиғи көрінісі болды. Осы психика мен жағдайдың ұқсастығы бұрын бір-бірімен ешқандай байланыста болмаған елдердің поэзиялық болмысының ұқсастығын туғызады. Міне, осылай біраз тұрақты формулалар мен схемалар қалыптасты, өйткені олардың біразы кейінгі дәуір қолғаныстарының талабына сәйкес болады. Бұл кәдімгі алғашқы қауым тіліндегі сөздердің дерексіз түсініктерді жеткізу үшін өзінің алғашқы мән-мағынасын кеңейткені тәрізді. Бар мәселе сол формуланың сыйымдылығы мен қолданбалығында еді: сөздің қалай сақталғаны секілді, ол да сақталған, алайда ол тудырған түсініктер мен түйсіктер басқаша болды; сезім мен ойдың өзгеріске ұшыраған мазмұнына сәйкес бұл формула енді өзі әуелде бере алмаған көптеген мағынаны білдіретін болды; сөйтіп, осы мағынаның символына айналды, жинақталды. Бірақ бұл формула жаңа сұраныс деңгейіне сай өзгереді /мұндай жағдайда оның сөзбен ұқсастығы тәмамдалады/, әрі күрделенеді. Бұл күнделікті білдіру үшін ол өзі сияқты өзгерісті басынан өткерген формулаларды пайдаланады. Бұл саладағы тың жасалымдар көбінесе ескінің жаңаша көрінісі болып шығады.

Осы көзқарасты өлең сөзге қатысты қолдануға бола ма? Бұл тұрғыда типтік схемалар туралы да айтуға болар ма? Өйткені типтік схемалар тұрмыс-тіршілік жағдайларын қамтиды ғой; ал схемалар біртектес немесе ұқсас, себебі олар барлық жерде де бірыңғай әсерлерден туындайды, әрі соларды суреттейді; оның үстіне бұл схемалар бірнеше ұрпаққа дайын формула түрінде жетіп отырады, ал формулалар болса – олар әруақытта қайта жандануға, жаңа символ болуға бейім тұрады әрі жаңа жасалымдар туғызуға қабілетті болады, стильдегі жаңа жасалымдар тәрізді. Қазіргі көркем әдебиет күрделі сюжетке құрылады және болмысты фотография деңгейінде суреттейді, демек, мұның өзі жоғарыдағы сұрақты әдебиетке қатысты қою мүмкіндігін туғызатын болу керек; алайда келешек ұрпақтар үшін әдебиет – баяғыда өтіп кеткен заман дүниесі, мысалы, біздерге атам заманмен ортағасырлар ескілігі сияқты, болып кеткенде, яғни уақыт синтезі көптеген күрделі құбылыстардан өтіп, оларды ежелгі дәуірдің түкпіріндегі кішкентай нүктеге айналдырғанда, олардың линиясы енді біздің баяғы әдеби жолымызды шолып қарағандағы линиямен бірігіп кеткенде, схематизм мен қайталаушылық құбылысы сол бүкіл сол ұзақ кеңістікте айқын көрініп тұрады.

Ең әуелі сюжет деп нені айту керек, соны ашып алу қажет, мотивтердің қосындысы саналатын сюжеттен мотивтің өзін айырып алу шарт. Мотив деп мен қоғамның алғашқы кезеңінде адамдардың алдына табиғат қойған сауалдарға жауап болған формуланы, немесе болмыстың аса маңызды деп саналған, я болмаса үнемі қайталанатын жағдаяттарын бекіткен формуланы айтамын. Мотивтің белгісі – оның бір-ақ мүшеден тұратын бейнелі схематизмі; бұған ертегі мен қарабайыр мифологияның бөлшектеуге келмейтін элементтері жатады: күнді біреу ұрлап әкетеді /күннің тұтылуы/; от-найзағайды аспаннан құс жұлып түсіреді; лосось балығының құйрығы матасқан, өйткені оны қысып тастаған т.с.с.; бұлттар жаумайды, бұлақ құрғап қалды; қаскүнемдер оны көміп тастап, ылғалды қамап қойған, сондықтан дұшпандарды жою керек; аңдармен некелесу; құбылулар; мыстан кемпір сұлу әйелдің көзін жояды, немесе әйелді басқа біреу алып қашып кетеді, енді оны барып күшпен, әйтпесе айламен құтқару керек, т.б. Бұл тектес мотивтер әр елде өз бетінше-ақ пайда болады; олардың біртектестігін, немесе ұқсастығын біреуі біреуінен алды деп ұқпау керек, керісінше, тұрмыс-тіршіліктің және олардың негізінде пайда болған психикалық процестердің бірыңғайлығынан деп түсінген жөн.

Мотивтің ең қарапайым түрі а-в формуласымен белгілене алады: мыстан кемпір сұлу әйелді жек көреді, оған өміріне қауіпті тапсырма береді. Осы формуланың әр бөлшегі өзгеріске түсе алады, әсіресе, в бөлшегі қоспа арқылы өсе береді; тапсырма екеу, үшеу /халықтың сүйікті саны/, одан да көп болуы мүмкін; батырдың жолында бір емес, бірнеше кездесулер болуы ықтимал. Міне, мотив осылай сюжетке айналады, ол, кәдімгі параллелизмге құрылған лирикалық стильдің формуласы секілді, өзінің кейбір мүшелерін дамыту арқылы жалғаса беруі мүмкін. Алайда, сюжеттің схематизмі ә-дегенмен жартылай саналы түрде болады, мысалы, тапсырма мен кездесулердің түрі мен орналасуы мотив мазмұнынан шыққан тақырыптың қажеттігінен тумайды, олар әу-бастан белгілі дәрежеде еркін болады; ертектің сюжеті белгілі мөлшердегі творчестволық акт. Сонымен қатар мынадай да жағдай болуы ықтимал. Мотивтің өз бетінше сюжетке айналып, дамуы онда да, мұнда да бір нәтиже беруі мүмкін, яғни ұқсас сюжеттер ұқсас мотивтердің табиғи эволюциясы сияқты, бір-біріне қатыссыз-ақ пайда болуы әбден ықтимал. Дегенмен, сюжеттік жүйеленудегі әдейілік /сознательность/ “тапсырмалар” мен “кездесулер” мотивтерінің даму барысында байқалатын шектеулікті көрсетеді: кезектесіп жүретін тапсырмалар мен кездесулердің қай-қайсысы да өзінен бұрынғы мотивтерден неғұрлым аз туындаса, олардың ішкі байланысы неғұрлым нашар болса, тіпті, мәселен, олардың әрқайсысы кез-келген жерде, еркін кезекпен орналасса, солғұрлым толық сеніммен мынаны айтуға болады. Егер әр түрлі халықтарда біз кездейсоқ болса да біркелкі жалғастықпен орналасқан в /а-вв1в2 т.с.с./ тәрізді формула кездестірсек, ондай ұқсастықты тек қана психикалық процестердің ұқсастығынан туындаған деуге болмайды; егер осы тәрізді в 12 болса, онда Джекобстың есептеуі бойынша, әлгіндей ұқсастықтың өз бетінше пайда болу мүмкіндігі 1: 479, 001, 599-ға тең болады екен. Ендеше, мұны біз ауыс-түйістің әсері, яғни біреу біреуден алған деуімізге хақымыз бар.

Сюжеттер – күрделі схемалар, олардың бейнелігінде алмасып отыратын тұрмыс шындығы қалыптастыратын адам өмірі мен психикасының белгілі бір сипаттары жинақталған. Осы жинақтаумен іс-қимылдың оң немесе теріс бағалануы тікелей байланысты. Бұл жағдай сюжеттіліктің хронологиясы үшін аса маңызды деп санаймын: мәселен, Психея мен Амур және Апулей тарихының және сол тәрізді кейбір ертегілердің жаңағы тыйымды жұмсартып ақталуы бір кездері өмірде болған тұрмыс-салттың, тіршіліктің эволюциясына байланысты бұзылғанын көрсетеді: осыдан барып ертегінің схемасы өзгереді.

Іс-әрекеттің схемалануы әлбетте, кейіпкерлердің, типтердің схемалануына әкеледі.

Қазіргі бізге жеткен ертегі қаншама араласып, қатпарланып өзгеріске түссе де біздер үшін тұрмыс туғызған шығармашылықтың әдемі үлгісі болып табылады, бірақ сол схемалар мен типтер мифологиялық творчествоға да қызмет етті. Рас, бұл жағдайда бар назар табиғаттың адам құдіретінен тыс, бірақ адамиланған құбылысына ауған болатын. Ертегі мен мифтің нобай ұқсастығы олардың генетикалық байланысынан емес, мұндай жағдайда ертегі тоналған миф болып шығар еді, бұл ұқсастықтың басқаша пайдаланған материалдар мен тәсілдердің және схемалардың бірлігінен туындаған. Болмыстың және мифологияның бейнелі жинақталған бұл әлемі тұтас ұрпақтарды тарихқа бет алған жолында тәрбиелеп жетілдіреді әрі міндеттеді. Халықтың тарихи оқшаулануы сол өзі сияқты ұлыстардың болуын, олардың өзара қатынасқа түсуін, күресуін, сөйтіп, бір-бірінен бөлінуін талап етеді; дамудың бұл кезеңінде батырлар мен олардың ерлігі туралы жырлар пайда болады, алайда, шын ерліктің фактысы мен тарихта болған батырдың кейпі жырда өзгеше болады, бұл жерде фантазия оларды өзінше, бұрыннан қалыптасқан образдар мен схемалық форма бойынша құлпыртады.

Сөйтіп, ертегілік және мифологиялық мотивтер мен сюжеттердің ұқсастығы эпосқа да көшті: бірақ жаңа қосындылар да пайда болып жатты: ескі схема халық сезімін селт еткізген оқиғалардың жарқын жақтарын көрсету үшін пайдаланылды және осы сипатта келесі ұрпақтардың поэтикасындағы айналымға түсті. Айталық, Ронсевале түбігіндегі жеңіліс француздарды ерлік жырларында /chansons de deste/ баяндалатын көптеген “жеңілістерді” суреттейтін типтік сипат алған, ал Роландтың образы – жалпы батырларды мінездеу үлгісі.

Мирасқа алынған сюжеттердің барлығы тегіс мұндай өзгеріске түспейді; олардың кейбіреуі мүлде ұмтылуы мүмкін, өйткені жаңадан пайда болған рухани талаптарға жауап бермейді, ал енді біреулері ұмтылып қалып, соңынан қайтадан бой көрсетеді. Олардың бұлай қайырылуы әдеткі ойлағанымыздан гөрі тұрақты; ал мұндай қайырулар тобымен болса, бұл неге бұлай болды деген сауал тұрады. Адамда жаңа бір арман мен сезім пайда болып, соны сыртқа шығару үшін адам тың форма іздеген, бірақ соны өзінің шығармашылығына қызмет еткен үйреншіліктердің ішінен таба алмаған сияқты: ол формалар нақты бір мазмұнмен сіңісіп кеткен, ал ол мазмұнды адамның өзі сол формаға салған, сондықтан ескі формалар жаңа мазмұнға сай келмейді. Енді адам баяғыда өзінің ойы мен сезімін білдірген, ал қазір бір қалыпта тұрған әрі өзінің жаңа таңбасын суреттеуге кедергі болмайтын мотивтер мен сюжеттерге назарын салды. Эккерманға Гете ертеде суретшілердің қиялын тербеткен ескі сюжеттерге көңіл аудару керектігін айтқан екен; Ифигенияны қаншама адам суретке салды, соның бірі әртүрлі, себебі әр суретші өзінше көрді. Кезінде, романтикатер көптеген көне тақырыпты жаңғыртқаны белгілі. Pelleas пен Melisande атақты Франческа мен Паолоның трагедиясын тағы да жаңадан бастарынан кешірген болатын.

Осы уақытқа дейін біз сюжеттіліктің дамуын бір халықтың ғана аясында қарастырып келдік. Бұл таза теориялық тұжырым, ол бізге кейбір жалпы мәселелерді анықтау үшін қажет болды. Шын мәнісінде, біз ешкіммен ешқашан араласпаған, байланыс жасамай, томаға-тұйық өмір сүрген бірде-бір тайпаны, халықты білмейміз.

Енді біз аңғарған сюжеттіліктің эволюциясын көрсететін схеманы халықтардың және мәдениеттердің бір-бірімен байланысына көшіріп көрейік. Ол үшін ең алдымен мына сұрақты қояйық: мотивтердің табиғи схемалануы сюжеттердің схемалануына көшуі барлық жерде ие болды ма екен? Ертек сюжеттілігіне қатысты бұл сұрақтың жауабы бәлкім теріс болар. Жабайылардың тұрмыстық ертектерінде біздің ертегілерге тән типтік тақырып та, тұрақты құрылым да, біздің ертегілік материал да жоқ: ол ертектер – жай ғана, шиырланбаған, шындыққа негізделген немесе мифологиялық хикаялардың тізбегі, оларда тығыз байланыс жоқ және шығармаға белгілі бір тұтас форма дарытатын өзек жоқ, ал мұндай өзек варианттарды бір-бірінен ерекшелендіріп тұратын көптеген қосымшалардың арасынан да көрініп тұрады. Варианттар болу үшін негізгі текст, я болмаса әңгіме болуы тиіс және оның қалыпты формадан ауыстыруы болуы шарт; формасыздық вариант жасай алмайды. Міне, ертегі материалының осындай формасыздығы арсынан сіз бәрімізге таныс европаның, үндінің, парсының ертегілеріне тән схемалық тақырыптарды сюжеттіліктерді ұшыратасыз. Сонымен, ертек сюжеттілігін схемалауға барлық халық тегіс шекпеген, яғни қарапайым композицияға жетпеген, ал бұл композиция әрі қарайғы, механикалық түрдегі емес шығармашылыққа жол ашады. Формасыз әңгімелер материалында схемалы ертегілер мол көженің ішінде ерімей қалған май сияқты. Бұдан шығатын қортынды: осындай ертегілердің арасында формасыз және жүйесіз ертек жоқ болса, даму схемалау процесіне жеткен, ал егер даму ертегі тудырмаса, ондай жағдайда көркем сюжеттер бір ортадан екіншіге ауысуы мүмкін, жаңа ортаға, оның әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне бейімделуі ықтимал. Мәселен, орта ғасырларда бізге келген шығыс ертегілері шіркеулердің күштеп таратқан мизогинизміне сай келді; сөйтіп, кейбір шығыс әңгімелері әрекідікте шпильмандардың қиялына азық болып отырды. Меңгерудің өзі әр алуан және өзінше болды: біздің Дюк Степанович қолшатыр емес, күнбағарды қалқан етіп ұстайды, ал мұның біздің жыршылар үшін еш сөкеттігі жоқ тәрізді. Түсініксіз экзотизм жаңа әкелген товардағы таңба сияқты болды да қалды, өйткені ол осы түсініксіздігімен, құпиялылығымен елге таң көрінді ұнады.

Алайда, егер түйіскен екі халықтық – мәдени саланың біреуі екіншісінен өмірді түсінуде және идеялық жасауда озып кетсе, әрі соған сәйкес көркем бейнелеудің жаңа схемасын жасап үлгерсе, онда ол артта қалған ортаға әсер етеді: идеалды мазмұнмен бірге сол мазмұнды беретін оның сюжеттілігі меңгеріледі. Дәл осындай жағдай христиандық енгізілгенде болып еді, христиандықтың өзі құрбан етерлік әрекет істейтін типтері бірге енген болатын; тура осылай болмаса да, француз рыцарлығы Еуропаға бретон романдарының дүниетанымдық схемасын алып келген-ді: Италия – классикалық ескілікті, оның әсемдігі мен әдеби нұсқаларын; кейінірек Англия мен Германия – халықтық көне тақырыптарға құштарлықты арттырған болатын. Әр кезде де осындай идеялық және әдеби /поэтикалық/ қоссенім дәуірі туып отырды да меңгеру жүріп жатты; мәселен, “Троя туралы романда” классикалық сюжеттерді қабылдау Бокачо мен француздардың псевдоклассиктерінен өзгеше. Осындай меңгерулер процесін, оның техникасын анықтау, тың жасалымдарда бір-бірімен сіңісіп кететін қарсы ағымдарды айқындау –зерттеу үшін өте қызықты мәселелер. Араласып кеткен элементтердің құрамы неғұрлым қарапайым болса, солғұрлым оны ажырату оңай, солғұрлым жаңа жасалымдардың пайда болу барысы айқынырақ көрінеді және олардың нәтижесін қорыту мүмкіндігі молырақ. Міне, осылай зерттеудің кейбір тәсілдері орнығады, бұл тәсілдер күрделі қатынастарды талдауға жарамды болады. Соның арқасында сюжеттіліктің тарихын сипаттауға бірқатар заңдылық енуі мүмкін. Ол сюжеттіліктің қоғамдық идеалдардың алмасуына сай келіп отыратын формальды элементтерінің эволюциясы мен шарттылығын мойындаудан туындайды.