Суреткер табиғаты

Ш.Сент-Бев

Дидро

Мені әрқашан хаттарды, ауызекі әңгімелерді, ойларды, әр қилы мінездерді, имандылық қасиеттерді – бір сөзбен айтқанда, ұлы жазушылардың өмірбаянын зерттеу қызықтыратын. Әсіресе маған дейін ешкім жазушы ғұмырбаянын салыстыра зерттемесе, мен жоспар құрып, тәуекел деп бел буғанды ұнататынмын.

Екі аптадай есікті тарс жауып, қалаған ақын не философтың еңбектерін үйіп қойып, қалауыңа қарай парақтайсың, сөзіне ой жүгіртесің, әр түрлі сұрақ қойып, марқұмды “тірілтесің”. Бұл қала сыртына екі аптаға шығып кетіп, Байрон, Вальтер Скотт немесе Гетенің суретін яки бюстін жасағанмен пара-пар. Тек осы жерде өз нұсқамен бетпе-бет өзіңді еркін сезінесің, әрине бұл дидарласу күш-жігерді тілейді, бірақ бұл екеуара рухани қарым-қатынастың пайдасы орасан. Жаңа штрихтар бірінен кейін бірі пайда болып, оның әрбірі сенің қиялыңдағы сипатты толықтырады. Бұл көз алдыңда бірінен соң бірі жанған жұлдыз тәрізді. Олардың әрбірі өз орнында түнгі аспанның көркін ашады. Жалпы, дерексіз көрінетін сипатқа өмір тынысы сезілген жекеленген белгілер қосылады. Сіздің көз алдыңызда төл ұқсастықтар туып, дамып жатады; сіз одан аса ерекше, қайталанбас езу тартқан кезді, әлдебір тыртықты, маңдайдағы мұңлы әжімді, шаш арсынан бірер тал ақ шашты көресіз; талдау шығармашылыққа орын береді. Портрет тыныс алып өмір сүре бастайды, образ табылады. Осындай құпия зерттеу құмарыңызды қандырады. Таза, өміршең сезімнен туған нәтиже кең қолданылымға ие. Егер шығарма өмір мен табиғаттың жекелеген сәттерін суреттесе де, бірақ бағыты тайға таңба басқандай болса, көзге бірден көрініп, рухы өшпесе, жетілдіруді тілемесе, мұны қайталау құр әурешілдік болса, көлемі мен түріне қарамай өнер туындысы әрқашан сұранымда жүреді және мәңгі жасайды дейді. Төңкеріс халық үстінен дауыл болып өтеді, монархтарды көкнәрдің басындай жұлып түсіреді. Білім жиналып, кеңейеді. Философиялық жүйелер сараңданады. Сөйте тұра бір кездері адам санасы туғызған оймақтай інжу – егер оны жолда ғасырлар мен варварлар жоғалтып жібермесе – пайда болған кезіндегідей жарқырайды. Мейлі ертең Мысыр мен Үндістанның бар құпиясы ашылсын, мейлі ежелгі діндердің мәнін түсінейік, жаңасын жасайық, бәрібір Горацийдің Ликориде одасы інжулігінен айнымайды. Ғылым, философиялық ілім мен діни культ жетіп болмас тереңдігімен, тұңғиықтығымен тап осында; мұнда не бар? Бұл таза інжу бір кезде пайда болып, құз басында мәңгі бекіп, мұхит үстінде асқақтайды, толқын тулап, тербелген сайын күн сәулесімен анық, жарқын, көркем көрінеді. Бұл інжу мен оны туғызған мұхит арасында терең, құпия байланыстар жоқ деген сөз емес, немесе өнер философиямен, ғылыммен, айналада өтіп жатқан төңкерістермен байланыссыз дей аламыз ба? Әрине, жоқ. Әр мұхит өз інжуін тудырады, олар ауа-райы, табиғатына қарай әр түсті болып келеді. Парсы шығанағының қабыршағы Исландияның қабыршағына мүлдем ұқсамайды. Мәселе өнер бойындағы қайталанбас, аяқталған-жетілген, белгілі бір сәтте пайда болып, туынды ретінде өлмейтін өшпейтін, теңіз деңгейіне, көтерілуі мен қайтуына байланыссыз, ештеңемен өлшеуге келмейтін, аса өзгерісі мол ағымда қайталанбас, алынса қалпына келмес жетілген інжу жасайтын қасиетке байланысты. Дәл осы жай қызу дәуірде суреткерді қолдай алады және мауқын басады. Олар әрқашан аз ба, көп пе - әйтеуір таңдаулы, мәңгіліктің таңбасы соғылған бір нәрсе жасай алады.

Біз әдебиет сыншысы ретінде өнерді терең зерттеу мен бұрынғының ұлы қайраткерлерін тыңғылықты зерделердің алдында жоғарыдағыны өзді-өзімізге айтуымыз қажет. Біздің әлемдегі бүліншілікке, толқуларға қарамай, Ренье, Буало, Лафонтен және Андре Шенье – бір сөзбен айтқанда, құбылыс болып табылатын тұлғалардың бірінің портретін жасау биыл былтырғыдан гөрі байсалдылықты талап етеді...