А.С.Бушмин Көркем шығарманы аналитикалық тұрғыда қарастыру туралы

Көркем шығарманы идеялық-образдық бірлікте қарайтын талдау принциптері - әдебиеттану ғылымындағы күрделі мәселелердің бірі.

Көркемдік бірлікке мақсатты түрде немесе тіпті мүшелей жіктеп аналитикалық зерттеу жүргізу мүмкін бе? Әлде өнер құбылысын логикалық тұрғыда танып, ғылыми формада көрсету дұрыс па? Бұл сұрақтар төңірегіндегі талас әлі толастар емес. Біз көркем шығарманы ғылыми тұрғыда түсіндіруге қатысты кейбір ойларымызды айтып өтейік.

Мазмұн мен форма бір-бірінен бөлек әрекет етпейді. Олар әрдайым “бірге”, бір бүтіннің бірігіп кеткен ажырамас қырлары, бір тұтастықтың екі аспектісі. Олардың арасындағы шекара көлемдік ұғымда емес, логикалық тұрғыда... Мазмұн мен форманың қарым-қатынасы – бүтін бөлшектің, ядро мен қабықтың емес; бір-біріне ауысып отыратын қарама-қарсылықтың қарым-қатынасы. “Мазмұн бөтен нәрсе емес, ол – форманың мазмұнға айналуы, форма басқа жақтан келген жоқ, ол мазмұнның формаға түсуі” (Гегель.-құраст.). Бұл философиялық формула бізді дөрекі түсініктерден алдын-ала сақтандырады және өнер ауқымындағы мазмұн және форма категориясының диалектикалық бірлігін, ерекшелігін танытады.

“Көркем шығармадағы идея формамен тән мен жан сияқты ажырамастай бірлікте болу керек, форманы жоғалту – идеяны жоғалту, ал, идеяны жоғалту – форманы жоқ қылу. Идеяның формамен бірлігі өнерде соншалықты маңызды, яғни жалған идея тамаша формаға сіңісе алмады, бірде-бір ерекше форма жалған идеяның көрінісі бола алмайды. “Форманы мазмұннан бөлу мазмұнды жоғалту деген сөз және керісінше, мазмұнды формадан бөлу форманы жоқ қылу” (В.Белинский-құраст.).

Көркем туынды бүтіндей алғанда өзін құраушы элементтердің қымбаттығымен ғана маңызды емес, оның сапасы осы элементтердің қарапайымдылығымен де үздік. Ол әрбір элемент екіншісіне әсер етіп тұратын өз кезегінде ықпалын көрсете білетін, салмағы мен мәнін аңғартатын күрделі функционалды қозғалысты байланыс жүйесін танытады. Бұл – тұтастың эффектісі.

Лев Толстой “Анна Каренина” романының идеясын жазу барысында басқаша етіп өзгерте алмағанын айтады. Ұлы суреткердің бұл сөзі идея мен образ тұтастығының дәлелдемесі ретінде үнемі еске алынады. Таяу уақытта К.Федин көркемділіктің идеялықтан алшақ автономды белгілерін “сөз өнеріндегі ядроның ыдырауы” деп сипаттаған пікірін білдірді. Біздің белгілі жазушының “ядроның ыдырауына” жібермеу туралы сөзі әдеби-сыни айналымға жылдам еніп кетті және идеялық пен көркемдіктің тұтастығын сақтаудағы бірден-бір жаңа түсінік болды. Осы сияқты пікір түрлері өнердің өзі сияқты байырғы “көне” ұғымға саяды. Олар өзінің терең мәнін жоғалтпайды. Эстетиканың негізгі категорияларына және әдебиет теориясына жекелей қатысты өнердің ерекшелігі туралы түсініктің маңызды мезеттерін сипаттайды.

Әдебиеттанушы форма мен мазмұнның бірлігі туралы эстетиканың негізгі теориялық қағидасын ұмытпауы керек. Сонымен бірге, біздің иландыруымызша, көркем образды аналитикалық тұрғыда қарастырудан бас тартуы керек.

Ядроны “ыдыратпаңыздар!” Бұл суреткерге қарата айтылған өте әділетті және қажетті ұран. Өнердегі іс сонда ғана тыңғылықты болады. Бірақ, бұл өнер туралы ғылымға, өнер туындысына қайшы мәнде ме, бүтіннің бөлшекке ыдырауын көрсете ме? Ғылым бұл ұранды орындауға міндеттенсе, бүтінді бөлшектеу құқығынан форманы мазмұннан дербестендіруден бас тартса, көп нәрсе ұтар ма еді?! Әдебиет туралы ғылым өзінің зерттеу нысанын оған қатысты ой және түсінік формалары арқылы ұғынады емес пе...

Көркем шығармадағы ғылыми ойлардың мәні не және мақсаты мен міндеті қандай? Ғылыми форма көркем бейнені толық қамтымайды, оның көп мәнді ойларының тұтастығын аңғара алмайды. Олардан туатын әсерді алмастыруға дәрменсіз. Егер бұл мүмкін болғанда, онда өнердің қажеттігі болмас еді. Бірақ, басқа жағынан қарағанда, егер көркем бейне мен оның ғылыми формадағы көрінісі арасындағы қандай бір байланыс мүмкін болмаса, онда ғылым үшін өнер туралы ешқандай негіз қалмас еді.

Көркем бейнені логикалық түсінікпен салыстыруға болмайды, бірақ логикалық түсінік тіліне көшіруге болады. Ғылыми формадағы өнерді тану туралы мәселе көркем бейнені логикалық ұғымға келтіру туралы мәселемен сабақтастыруды қажет етпейді. Біріншісі әрі мүмкін, әрі қажет. Өнер туралы барлық ғылым осыған негізделген. Екіншісі мүмкін емес және өнердің көрнектілігі туралы позитивистік концепцияны танытады.

Әдебиеттанудағы талдаудың мұраты – көркем туындыдағы идеялық-образдық бірліктің табиғатын кең көлемде зерттеу болып қала береді. Мазмұн мен пішінге барлық жағдайда қатар талдау жасауды талап ете беру артық педанттық болар еді. Зерттеуші көркем шығарманы қарастыру барысында пішіннің мазмұндық сипатын, ал, мазмұнды назарға алғанда оның көркемдік сипатын ұмытпауы керек. Зерттеуге алынған нәрсені оны құрастырушы элементтерге жіктеу, талдау барысында түрлі қырларын бөлшектей қарастыру, бірде бір қырын, енді бірде екіншісін тереңдей талдау мүмкін ғана емес, қажет әрі жиі кездесетін жағдай. Талдауды неден бастау керек – формадан ба, әлде мазмұннан ба, - бұл мәселеге қатысты тартыстың соншалықты маңызы жоқ. Бәрі де туындының сипатына, зерттеудің нақты міндетіне және зерттеушінің өзіндік дәрежесіне, қабілетіне байланысты. Тіпті зерттеу жұмысын мазмұннан бастау немесе мазмұн пішінді анықтайды деген ойды жетекшілікке алу сияқты анық негіздерді қайталай беру міндетті емес. Сонымен бірге, көркем туындыны қарастыратын әбден жауыр болған, үйреншікті мектептегі оқытуда, оқу құралдарында, ғылыми әдебиеттануға қатысты еңбектерде мол орын алған мұндай схеманы пайдалана беру тиімді де емес.

Әдебиет теориясының тұжырымдалған жалпы ережесін туындыны нақтылай оқып, ұғыну әдістемесіне догматты түрде көшіру үйреншікті болып кеткен нәрсе. Осы үйреншікті қалыптан алшақ кете алмаған әдебиеттанушылар марксистік әдістің принциптерін қанағаттандырады, қазіргі біздің дүниетанымының негізін салушы болудан гөрі марксистік көзқарасқа ұмтылушылардың талаптарын орындайды. Пішіннің алдындағы мазмұнға қатысты жануарлар туралы ілім Ф.Энгельстің, Ф.Лассальдің “Франц фон Зиккинген” пьесасын “Бәрін де формадан бастаймын” деген сөзбен бастап, талқылауына кедергі болған жоқ.

Ғылыми түсінік шығарманың көркемдігі мен идеялығын, мазмұн мен пішін бірлігін нақтылай зерттеудің біркелкі тәсілі немесе өзгермейтін жарыспалылық ретінде сипаттамайды. Зерттеуші өзінің назарын туындыдағы пішіндік немесе идеялық аспектіге бағыттауына болады, бұл аспектілерді бір мезгілдегі актіде немес кез келген уақыттағы екі актіде ұғындыруына болады. Егер зерттеуші өнерге қатысты эстетиканың негізгі принциптерін жетік білсе және білімі жеткілікті болса, мұның бәрі ғылыми әдістемеге қайшы келмейді, оның әр түрлі тәсілдері ретінде көрінеді...