22. Развіццё беларускай культуры ў складзе Рэчы Паспалітай (XVII - xviiIст.)

На мяжы паміж гуманістычным Адраджэннем і культурай барока сфарміравалася творчасць Сімяона Полацкага і тэарэтыка літаратуры і красамоўства, новалацінскага польскага паэта М.Сарбеўскага. Літаратура саступае месца новым напрамкам: публіцыстыцы, палітычнай сатыры, паэзіі, гісторыка-мемуарнай літаратуры. Пад уплывам рэфармацыі і контррэфармацыі з’яўляюцца публіцыстычныя творы С. Буднага, В. Цяпінскага, П. Скаргі, І. Пацея, М. Сматрыцкага, Л. Карповіча, братоў Зізаніяў. Адметнымі ўзорамі мемуарнай літаратуры становяцца дыярыўшы – свецкія дзённікі. Прыкладам можа служыць "Дзённік" наваградскага падсудка Федара Еўлашоўскага (1546-1616), "Дыярыўш" А. Філіповіча (1597?-1648), якія ярка апісваюць скандальныя і трагічныя падзеі гісторыі Бацькаўшчыны.

Таленавіты вучоны і публіцыст, грамадска-палітычны дзеяч М. Сматрыцкі (1577-1633) больш вядомы сваім сучаснікам як пісьменнік-палеміст, аўтар шматлікіх твораў, сярод якіх вылучаецца "Фрынас" (1610), дзе пісьменнік выступае супраць акаталічвання і прыняцця царкоўнай уніі. За выданне гэтага твора быў прыгавораны да турэмнага зняволення другі пісьменнік-публіцыст, педагог, царкоўны дзеяч, адметны прадстаўнік аратарскай прозы Лявонцій Карповіч (1580-1620).

З канца ХVІ ст. у еўрапейскай літаратуры і мастацтве вылучаецца стыль барока. Ён характарызуецца кантраснасцю, параднасцю, рухавасцю формы, апеляцыяй да пачуццяў, супярэчлівасцю, метафарычнасцю. Адметным прадстаўніком якой становіцца паэт і драматург, кнігавыдавец, асветнік і грамадскі дзеяч С. Полацкі (1629-1680). "Ветроград многоцветный" і "Рифмологион". Новай для беларускай паэзіі стала палітычная сатыра ("Прамова Мялешкі", "Ліст да Абуховіча"), якая высвятляе заганы тагачаснага грамадства.

Адным з першых на Беларусі стала батлейка – народны лялечны тэатр, вядомы яшчэ з ХVІ ст. У ХVІІ ст. з развіццём школьнай адукацыі і драматургіі асобую ролю набывае школьны тэатр. Вядомы 24 дэкламацыі С. Полацкага, напісаныя ім для тэатраў брацкіх школ. Галоўным героем інтэрмедый стаў разумны і дасціпны беларускі селянін. У 1787 г. на змену традыцыйнай школьнай інтэрмедыі прыходзяць першыя драмы, напісаныя на беларускай народнай мове – "Камедыя" К. Марашэўскага і "Лекар міжволі" М. Цяцерскага.

У другой палове ХVІ ст. барочны стыль пачынае ўсталёўвацца ў беларускай архітэктуры. Першым творам гэтага стылю стаў нясвіжскі касцёл Божага цела – езуітаў (архітэктар – італьянец Я.М. Бернардоні (1554-1593).

У культавым драўляным дойлідстве фарміруюцца адметныя традыцыі на Палессі і паўночным усходзе. Палессе прадстаўлена 2 групамі храмаў, – яруснай кампазіцыі з двух-трох шатровымі вярхамі і асіметрычнымі падоўжанымі кампазіцыямі з вежай на галоўным фасадзе. Паўночна-ўсходняя традыцыя характарызуецца высокімі зрубамі, завершанымі двухсхільнымі дахамі ці шатрамі.

Пасля падпісання Люблінскай уніі (1569) уплыў Польшчы на беларускую культуру становіцца ўсё больш значны. Беларуская мова паступова выцясняецца, а ў 1696 г. сойм прымае пастанову аб ужыванні ў дзяржаўным справаводстве выключна польскай мовы. У пачатку ХVІІІ ст. былі зачынены амаль усе брацкія школы і друкарні. У кнігавыданні пачала пераважаць лацінка. Асноўным носьбітам беларускай мовы застаўся народ. Пашыралася паланізацыя і акаталічванне краю.

З апошняй чвэрці ХVІІІ ст. на беларускіх землях пачынаюць распаўсюджвацца ідэі Асветніцтва – антыфеадальнай буржуазнай ідэалогіі перыяду станаўлення капіталістычных адносін.

Манументальны жывапіс – фрэскі. З архіўных матэрыялаў вядома пра роспіс фрэскамі шматлікіх праваслаўных і ўніяцкіх храмаў мясцовымі майстрамі (касцёлы распісвалі пераважна замежныя майстры). Так, у XVII ст. былі распісаны Петрапаўлаўская царква ў Мінску, цэрквы ў Оршы, Магілёве, Віцебску. У XVIII ст. распісалі праваслаўныя храмы ў Слаўгародзе (Прапойску), Чачэрску, уніяцкія – Сафію ў Полацку (адстроена Я.Глаўбіцам і Б.Касінскім ў 1738-1750-я гг.) і Крыжаўздвіжанскую царкву Жыровіцкага манастыра (мастак Шаталовіч, 1772 г.) і іншыя.

Каталіцкія касцёлы ў XVII-XVIII стст. афармляліся ў стылі барока, які з’явіўся на Беларусі на прыканцы XVI ст. Тыповыя рысы барока – дэматэрыялізацыя плоскасці сцяны, любоў да вычварнасці, “разарваных” архітэктурных форм, пышнасці, тэатральнасці, знешняй эфектнасці. Сярод найбольш яскравых прыкладаў – афармленне касцёлаў францысканцаў у Гальшанах, езуітаў у Нясвіжы (XVII ст.), касцёла св. Станіслава ў Маглёве (1765 г., мастак Пятро Паўлоўскі). У роспісах касцёлаў мастакі выкарыстоўвалі кампазіцыі вядомых заходнееўрапейскіх мастакоў. У другой палове XVIII ст. у архітэктуры і афармленні некаторых помнікаў выразна назіраюцца рысы класіцызму (размалёўка касцёла Тадэвуша ў Лучаі).

Іконапіс на Беларусі адчуў на сабе ўплыў заходнееўрапейскіх і візантыйскіх тэндэнцый, але ўсё ж характарызавалася захаваннем нацыянальных традыцый, выпрацоўкай асабістых прынцыпаў. У выніку сінтэзу розных напрамкаў фарміруецца асабістая іканапісная школа (канчаткова – у ХVІІІ ст.), прадстаўленая адметнымі магілёўскай, палескай, полацка-віцебскай, гарадзенскай, слуцка-мінскай плынямі. Для беларускага іканапісу характэрна спалучэнне сімвалізму выяўленчай мовы з вострахарактарным тыпажом, дакладнасць перадачы дэталяў.

У помніках сярэдзіны – другой паловы XVII ст. мастакі інтэнсіўна ўводзяць у свае творы архітэктурны і ландшафтны пейзаж, персанажы апранаюць у адзенне сваёй эпохі. Прыклады – “Маці Боская Адзігітрыя Баркалабаўская” з Быхава (1659 г.), “Уваскрасенне – Сашэсце ў пекла” з Чачэрска (1678 г.).

У помніках XVIII ст. іконы яшчэ больш паходзілі на помнікі свецкага жывапісу, што выявілася ў перадачы прасторы, архітэктурных дэталях, размяшчэнні фігур “Аўраамій і Меркурый Смаленскія”, “Пакланенне вешчуноў” (1723-1728 гг.), а ў помніках сярэдзіны стагоддзя з’яўляюцца элементы барока, адчуваецца блізкасць да фальклору, але некаторыя помнікі гавораць пра зніжэнне ўзроўня прафісійнага майстэрства мастакоў. Іканапісцы як і раней, у асноўным паўтаралі традыцыйныя іконаграфічныя схемы, захаванне якіх перашкаджала канчатковаму разрыву з сярэдневяковым светапоглядам.

У XVII-XVIII стст. з’яўляюцца новыя тыпы і формы партрэтаў – арыстакратычны, рэтраспектыўны з багатым антуражам, пакаленны ці пагрудны (шляхецкі ці мяшчанскі), партрэты ў латах рыцарскага тыпу, партрэт вучонага і пахавальны. Прыклады – “Партрэт Канстанціна Астрожскага” (пач. XVII ст.), “Партрэт Кшыштафа Весялоўскага” (1636 г.), “Партрэт Міхаіла Казіміра Паца” (другая палова XVII ст.) і інш. Партрэты выконвалі як запрошаныя майстры, так і мясцовыя. Вядомы мастак з Вільні Іаган Шрэрэр (XVII ст.), невядомы мінскі майстар напісалі ў 1676 г. “Партрэт Анджэя Завішы”. Жывапісцы з Полацка стварылі галерэю партрэтаў выкладчыкаў Полацкай езуіцкаў калегіі, лепшы сярод іх – “Партрэт Мікаэля Квіена, прафесара старажытных усходніх моў”. У 1783 г. для Радзівілаў іх прыдворным мастаком Юзафам Ксаверыем Гескай быў створаны “Партрэт Станіслава Аўгуста Панятоўскага”.

Скульптура выкарыстоўвалася ў афармленні касцёлаў, праваслаўная царква яе не прымала. Яскравае ўяўленне аб ансамблі ранняга барока дае алтар касцёла ў Будславе (1643-1651 гг.). У алтарнай скульптуры канца XVII ст. адбываецца ўзмацненне барочных матываў (“Распяцце” Казіміруса Круповіча, 1696 г.). У сярэдзіне XVIII ст. скульптура нярэдка выконвалася пад светлы мармур, ці наадварот, уся фігура пакравалася пазалотай, пасярэбранню, акрамя твару і рук (статуі з Гродна, Кобрына, Шарашова.

У свецкай скульптуры шырока распаўсюдзілася мемарыяльная скульптура – надмагіллі. Устанаўленне помніка ў храме гаварыла пра наяўнасць на Беларусі новага, гуманістычнага светапогляду. Надмагіллі вядомы з XVI ст., выконваліся замежнымі, часцей італьянскімі майстрамі. З XVII ст. вядомы надмагіллі ў Нясвіжы (1608 г. і 1616 г.), у Крамяніцы (1623 г.), у Гальшанах, Вільне.

У XVII ст. пачынаецца вытворчасць бязворсавых дываноў (кілімаў) у Мядзелі, Мінску, Слуцку, Магілёве, Шклове, Полацку і ворсавых дываноў у Слуцку. У наступным, XVIII ст. была наладжана вытворчасць разнастайных відаў шаўковых, залотных тканін (адамашак, атлас, паўатлас, аксаміт і інш.), шаўковых і залотных карункаў (край, аграмант, прошва), набіванкі. У вышыўцы пачалі выкарыстоўваць новыя матэрыялы і тэхнічныя прыёмы – шклярусы, перламутр, бліскаўкі. Вышыўка выконваецца біццю і каніцеллю.

23. Палітыка расійскага самадзяржаўя ў Беларусі. Таму ўсё наступнае развіццё Беларусі трэба разглядаць у цеснай сувязі з гісторыяй Расіі, яе вялікага ўплыву на лёс свайго заходняга краю. Адсюль і многія асаблівасці далейшага развіцця нашай Радзімы ў складзе Расіі.У першай палове XIX стагоддзя ў асяроддзі імператара склаліся дзве групоўкі: пропольская і праруская. Іх уплыў на дзяржаву шмат у чым вызначылі палітыку расейскіх уладаў у заходніх губернях. Але галоўная стратэгічная лінія царызму з часоў Кацярыны II нязменна заставалася адна: 1) русіфікацыя краю і 2) ператварэнне праваслаўя ў асноўную царкву і рэлігію на тэрыторыі Беларусі. Улічваючы вядучыя пазіцыі польскіх памешчыкаў, да паўстання 1830-31 гг. расійская адміністрацыя імкнулася прыцягнуць іх да супрацоўніцтва, зрабіць іх сваёй апорай. Уся палітыка царызму да 1830 г. зводзілася да наступнага: 1) ўводзілася новае тэрытарыяльна-адміністратыўны падзел: генерал-губернатарства (Беларуска-Віцебская і Магілёўская губерні), Літоўская (Мінская, Гродзенская і Віленская губерні), паветы; 2) панавальнае саслоўе-шляхта - пасля прыняцця адпаведнай прысягі захоўвала свае маёнткі і атрымлівала саслоўныя прывілеі і правы расійскага дваранства. Ва ўгоду шляхце захоўвалася дзеянне статута ВКЛ 1588 г. пры разглядзе грамадзянскіх спраў і ўжыванні польскай мовы ў мясцовым справаводстве і ў навучальных установах; 3) для ўмацавання сваёй сацыяльнай апоры ў беларускім краі з часоў Кацярыны II шырока практыкавалася раздача казённых зямель з сялянамі расійскім генералам і буйным чыноўнікам (1 млн. чалавек -% усяго насельніцтва); 4) засноўвалася Беларуская каталіцкая епархія і свабода каталіцкіх культаў; захавалася і уніяцтва, уласнасць каталіцкай царквы; 5) ліквідавана Магдэбургскае права. Жыццё горада рэгламентавалася «скардзіцца граматай гарадах» 1785 што пагоршыла становішча "нізоў» ў горад. Ўводзілася расійская сістэма падаткаў (у Расіі плацілі асігнацыямі, а тут срэбрам, гэта значыць падатак апынуўся значна вялікі); 6) уводзілася рэкруцкіх павіннасць (1 = 125); 7) у сялянскай пытанні акцэнт быў зроблены на ўзмацненне феадальнай эксплуатацыі. З часам становішча і побыт беларускіх прыгонных мала чым адрознівалася ад астатніх сялян на тэрыторыі Расіі; 7) ў 1794 г. уводзілася рыса аселасці для яўрэйскага насельніцтва - гэта прывяло да яркай спецыфіцы развіцця беларускага горада і рашэнні нацыянальнага пытання; 8) і праводзілася палітыка насаджэнні рускага землеўладання. (Не атрымала развіцця) Такім чынам, «Залатыя вольнасці» для мясцовай шляхты скончыліся, але прывілеі і ўласнасць захаваліся. Пасля няўдалага шляхецкага паўстання 1830-31 гг. царская адміністрацыя праводзіць жорсткі курс на поўную русіфікацыю краю: 1) мясцовая адміністрацыя (польская шляхта) замяняецца. Уся адміністрацыя камплектуецца з ліку рускіх прадстаўнікоў; 2) ўся афіцыйная дакументацыя перакладаецца на рускую мову; 3) выкладанне перакладалася на рускую мову; 4) ліквідаваны Віленскі акруга, уводзілася выразная саслоўная сістэма адукацыі; 5) У 1936 г. зачынены Віленскі універсітэт - цэнтр беларускай культуры, кузня нацыянальнай эліты; 6) пад падставай падрыхтоўкі «Поўнага збору законаў Расійскай імперыі ў 45 г.». У 1840 г. скасаваны Статут 1840; 7) Указам ад 18 чэрвені 1840 былі забароненыя тэрміны «літоўскія губерні», «беларускія губерні». Афіцыйна ўводзілася назва "Паўночна-Заходні" край "; 8) моцныя ганенні на каталіцкую царкву, фактычна яна пазбавілася уласнасці. У 1841 г. усiм царкоўным канферэнцыям было забаронена мець зямлі і сялян. У 1839 г. па выніках работы Полацкага царкоўнага сабора спадзяваўся працэс «ўз'яднання» уніятаў і праваслаўных; 9) завяршыўся «разбор шляхты». Дваране, якія не змаглі дакументальна пацвердзіць сваё паходжанне, перакладаліся ў разрад аднадворцаў, а частка з іх з сем'ямі былі пераселеныя на межы Імперыі. (Сустракаюцца розныя лічбы - 12 тыс. чалавек). Выснова. Агульны кірунак палітыкі царызму на тэрыторыі Беларусі вызначалася стратэгічнай задачай - поўнае эканамічнае, палітычнае і культурнае падпарадкаванне. Тактычныя рашэнні па асобных пытаннях гэтай задачы былі супярэчлівымі і вызначаліся абставінамі, якія складаліся на пэўны момант. Беларусь, якая спачатку разглядалася як недастаткова каланізаваць частка Польшчы, пасля падзей 1830-31 гадоў, пачала разглядацца як занадта каланізаваць частку Расіі.Уключэнне беларускіх зямель у Расійскую Імперыю пераарыентавацца ўсё жыццё на Усход. Станоўча: 1) палітычныя фактары - канец спусташальных войнаў і міжусобіц шляхты; 2) эканамічныя - Беларусь ўключылася ў агульнарасійскую гаспадарчую сістэму, што шмат у чым вызначыла далейшую гаспадарчую спецыялізацыю, адкрыла ёмісты рынак, стымулявала развіццё транспартнай сістэмы.