4. Бақылау сұрақтары:

1.Антропоцентризм мен пантеизмді қалай түсіндіресіз?

2. қайта өрлеу дәуіріндегі ғылыми жаңалықтарды атаңыз?

3. қайта өрлеу дәуіріндегі діни мәселелер?

4. Гелиоцентрлік теорияның мәні?

5. қайта өрлеу дәіріндегі утопиялық социализм теориясының негізін салушыларды атаңыз?

6. Дж.Бруно «монада» деп нені айтты?

7. Г.Галилейдің таным теориясында қолданған екі тәсілі қандай?

7. Үй тапсырмасы:

Жаңа уақыт мәдениетіндегі батыс европалық философия. 20 ғ. Мәдениетіндегі батысевропалық философия.

№7 Лекция сабағының тақырыбы: Жаңа уақыт мәдениетіндегі батыс европалық философия. 20 ғ. мәдениетіндегі батысевропалық философия.

1. Сабақ жоспары:

1. Жаңа дәуір философиясындағы рационалистік және эмпиристік бағыт талаптары.

2. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Б.Спиноза, Д.Локк, Т.Гоббс философиясы.

3. Неміс философиясының пайда болуының алғы шарттары.

4. И.Кант философиясындағы таным, этика, априорлық ұғымы және антиномиялары.

5. Гегельдің диалектикалық әдісі, абсолютті және категориялары.

6. Фейербахтың антропологиялық материализмі.

7. 18 ғ. Француз материализмі.

2. Сабақ мақсаты:

Жаңа дәуір кезеңіндегі ағылшын философтарының, неміс классикалық философиясының және француз ойшылдарының методологиялық мәселелерімен таныстыру.

3. Лекция мәтіні:

1. XVII - XIII ғасырларда Батыс Европа елдерінде өндірістік тәсіл мен құралдар жедел қарқынмен дами бастады. Өндірістік тәсіл мен құралдардың жедел қарқынмен дамуына байланысты, қалыптаса бастаған қоғамның жаңа талап, сұраныстарын қамтамасыз етуге ескі схоластикалық ілім мен діни көзқарастар кедергі болды. Жаңа дәуір философиясы белгілі бір әлеуметтік - экономикалық, саяси -қоғамдық көзқарастардың жемісі болатын. Өйткені, Батыс Европада капиталистік қүрылыстың пайда болуы орта ғасырлық діни идеологияға қарсы күресті үдете түсті. Тауарлы - ақшалы шаруашылықтың дамуы орта ғасырлардағы тұйық қоғамның жемісі болған барлық әлеуметтік, саяси - идеологиялық қатынастарды талқандауға әкеліп соқты. Жаңа заман, яғни капитализм дәуірі құлдық пен феодалдық - өндірістік қатынастардың формаларын түбірінен жаңғыртып, қайтадан заттық - тауарлық қатынастарды қалпына келтірді. Адам ендігі жерде сатып алатын, сатылатын тауарларға бағынышты болды. Оны өлтіруге, сатуға және сатып алуға болмайды. Бірақ, адамның жұмысшы күші сатылады, өйткені, ол қосымша құн тудырады. Бүкіл байлық - капитал осы процесс арқылы дүниеге келеді.

Францияның ендігі мәселесі капиталистік өндіріс, нарық тудырған, бірте-бірте өндіргіш күшке айнала бастаған жаңа типтегі ғылым және оның жаңа әдісі туралы болды. Философия сонымен қатар жаңа дүниетанымды, жаңа көзқарасты дүниеге әкелді. Жаңа философия қалыптасты.

Жаңа философияның қалыптасуымен қатар жаңа заманға жаңа ғылыми жаңалықтар, жаңаша дүниетанымдық көзқарастар керек еді. Осы себептен ғылымның пайдалы деп танылған жаңа салалары тез дами бастады. Гидростатика, механика, геометрия тағы басқа ғылымдар саласында қол жеткен табиғаттану, философия ғылымдарына үлкен әсер етіп, философияда механистік қөзқарасты және метафизикалық ойлау тәсілі қалыптастырды. Тіпті қоғамдық өмірді де, адам табиғатын механика тұрғысынан қарастыру әдетке айналды.

Жаңа көзқарас әлемді біртұтас дүние ретінде тануға, дүниенің барлық салаларын жан - жақты қамтуға әрекет етті. Табиғатты толық ұмтылған бұл көзқарас, бір жағынан, жаңа заман ойшылдарының діни-мистикалық қапастан шыққаннан кейін еркіндік аңсаған адамдарының орындалуы еді. Дүние кең байтақ, ұшы-қиыры жоқ, оны танитын, оның сырын ашатын табиғаттың нәрестесі (құдайдың жаратқан құлы емес) - адам. Ол бүкіл дүниені тануға және игеруге ұмтылды. Бүл оптимистік көзқарас.

Адам орта ғасырлық, қаратүнек қараңғылықтан, діни шырмаудан босанып шығысымен ендігі жерде тек өзіне-өзі ғана сенеді. Ол өзінің еркіндігін және күшін танып, өз ісінен, қызметінен әділеттілік пен зерделікті көрді. Сөйтіп, Гегельдің тілімен айтқанда, «Адам Американы, оның қазынасы мен адамдарын ашты. Адам табиғатты және өзін - өзі ашты». Екінші жағынан, бұл көзқарас дүние жүзіне үстемдік етуге, барлығына өз әмірін жүргізуге бағытталған батыстағы саясаттан келіп шықты.

Бірте - бірте классикалық батыс философиясы ерте дүние тарихынан (яғни көне грек пен рим дәуірінен), орта ғасыр заманынан кейін қайтадан жалпы көзқарас ретінде танылып, барлық ілімдердің атасы, ғылым-дардың ғылымы ретінде қаралды. Алайда, жекеленген ғылымдардың бөлініп шыға бастауы (математика, механика т.б.) философияның осын-дай құдіретті үстемдігін әлсірете бастады.

Жаңа дәуір өндіргіш күштердің ерекше күштермен дамуына кеңінен жол ашты. Өндіргіш күшке айнала бастаған ғылым мен техниканың өркендеуі бірте-бірте жаңа философиялық және ғылыми танымды қажет етті. Сондықтан да жаңа дәуір ойшылдары таным процесіне, табиғатты тануға ерекше назар аударып, ғылыми танымның негізін қальптастыруға кірісті. Ең алдымен танымның жалпы әдісі, сонымен бірге жекеленген ғылымдардың саласындагы әдістер пайда бола бастады.

Осы кездегі ғалымдар мен философтар табиғатты ғылым мен фило-софияның негізгі нысаны етіп алды. Бірақ, олар табиғатты белсенді, «тірі» бірлік деп қарай отырып, оның ішкі дамуының қайнар көзін аша алмады. Амалсыздан қайтадан орта ғасырлық құдай туралы ілім жандандырылды. Бірақ бірде табиғат, бірде зерде, бірде абсолют, ақыр аяғында ақша, дүние, капитал болып шыға келеді.

Табиғат және оның зерттелу процесі адамның табиғатын ашуға әкеліп соқты. Адамның зердесі өзінің ұшан теңіз мүмкіндігімен, шығар-машылық қабілетімен танылды. Зерде, ақыл батыстағы дүниетанымның діни-феодалдық идеологияға қарсы бағытталған құралдарының біріне айналды. Зердені ғылыми негізде түсіну табиғаттың сырын ашуға, әсіресе, жаратылыстанудың негіздерін дамытуға, таным теориясын адам өмірінің кейбір салаларымен байланыстыра зерттеуге жол ашты. Философиялық негізде орта ғасырлық қасаң көзқарастан қайта өрлеу дәуірі арқылы жаңа заманға өту ой мен зердеде көптеген өзгерістерді тудырады. Мұның өзі адам мен табиғаттың бірлігін басқаша қарауды талап етті.

Жаңа заманның дүниетанымы адам мен табиғатты бір-бірімен байланыстырып, олардың бірлігін негіздеп анықтаудың орнына, оларды жекелеп бөліп алып, бір-біріне қарама - қарсы қойды. Орта ғасырлық субъективтілікке (ой, сана, жан т.б.) объективтілікті, рухқа табиғатты абстрактылы жекеге абстрактылы жалпылықты, субстанцияны қарама - қарсы қойды. Табиғатты барлық жағынан зерттеуге, оны игеруге мүмкіндік ашылды. Мұның өзі өндіргіш күштердің қауырт тез дамуына жол ашты. Алайда табиғаттың ішкі және сыртқы даму белестері, оған тән ішкі қайшылықтар, олардың қалай өрістеп, қоғамның пайда болуы және қалуына қандай ықпал ететіні, тағы басқа сұрақтар анықталмай қалды. Табиғат метафизикалық түрде, қатып-сеніп қалған қағидалар негізінде зерттелді. Мұның өзі табиғатқа деген табынушылықты, оның заңдарын толық түсінбеушілікті тудырады, соның негізінде табиғаттың барлық құбылыстарға тән, олар адамның да мәнін ашуға мүмкіндік береді, өйткені, ол жан - жақты, әмбебап деген көзқарас пайда болды.

Ал табиғаттың ішкі мәні, оның қозғаушы күші ашылмаған соң ол абсолютке сырттан тыс күшке бағындырылды. Табиғат жаттаушы, табиғат өзін - өзі жаратқан әлі жарата береді. Табиғат белсенді, оның ішкі дамуы себеп - салдары. Олай болса табиғат - құдай. Осындай пантеистік дүниетаным жаңа дәуірде кеңінен өріс алды.

Дегенмен, табиғатты зерттеген жаратылыстану ғылымы әрі қарай өркендей берді. Ал адам баласы дүниені игеріп, оны меңгеруге кірісті. Табиғат өзінің дамуына «құдайдың» қасиетіне ие бола отырып, адамдарды, оның ақыл зердесін тудырды. Осыған байланысты адам және оның мәні табиғатты зерттеген жаратылыстану ғылымы басқа да білімдер саласында өз үстемдігін жүргізе бастады. Жаратылыстану ғылымы және оның орасан зор өркендеуі табиғатты да адамдарды да түсінуге жол ашты. Бірақ бүл тек жол ғана еді.

2. Фрэнсис Бэкон (1564-1626). Философияда механикалық, метафизикалық әдістің қалыптасуына зор үлес қосқан ойшыл-ағылшын философиясының көрнекті өкілі, ғылыми зерттеудің индуктивтік тәсілінің негізін құраушы – Фрэнсис Бэкон еді. Негізгі еңбектері: «Ғылымдар табысы», «Жаңа органон», «Жаңа Атлантида» т.б.

Ф.Бэкон эмпиризмнің туындауына негіз болған ағылшын философ болды. Ол атақты зайырлы тектен шыққан, өте дарынды ғалым және саяси ағартушы болды. Оның әкесі – Николай Бэкон,- мөр сақтаушы лорды болды. Фрэнсис Бэкон 12 жасында Кембридж университетіне оқуға түсіп, оны бітірген соң үш жылдай Парижде ағылшын елшілігінде тұрды. Қайтып келген соң, біршама уақыт құқылық практикамен айналысады. 1584 жылы парламентке сайланады. 1617 жылдан бастап, барон Верулам және виконт сен-Олбанский деген құрметті атаққа ие бола отырып, әкесінің жолын қуа отырып, Яков І корольдің үлкен мөрін сақтаушы болып қызмет атқарды. Кейін Англия мемлекетінің канцлері болып, елде корольден кейінгі екінші тұлға дәрежесіне көтерілді. 1661 жылы Ф.Бэкон пара алды деген жала жабумен сотқа айыпталады. Кейіннен оны король кешірім етті. Бірақ ол үкіметтік қызметке қайтып оралған жоқ. Ф. Бэкон өмірінің қалған уақытын бүтіндей ғылымға жұмсады. Тіпті Бэконды ұлы адамдарға тән ол туралы көптеген аңыздар айтылды, мысалы мынадай әңгіме сақталды: Бэкон жоғарғы дәрежедегі үкіметте жаңа қоғам қалыптастыратын арал сатып алды деді, бірақ бұл істеген ісі нәтижеге жеткен жоқ, өйткені өзімен бірге жүрген замандас адамдардың байлық қуушылық пен қызғаншықтығы бәрін жойып жіберді. Бұл уақиғасын ол біте алмаған «Жаңа Атлантида» деген кітабында баяндады деді.

Ф.Бэкон әлемді қамтитын алты кітаптан тұратын еңбек жазуды жоспарлады. Бірақ оның тек екеуін ғана жазып үлгерді. Бірі – «Ғылымдардың байсалдылығы мен дамуы» ал екіншісі – «Жаңа Органон». Ф.Бэкон –материалист болды, сондай-ақ ол – экспериметтік ғылымдардың негізін салушы болып есептелді. Оның дүние салу себебі де сол тәжірбие кезінде суық тигеннен болды. Бэконның ол тәжірбиесі тауықтың етін қарға көміп қойса, қанша уақыт бұзылмай сақатала алатынын тексеру еді.

Ф.Бэкон жас кезінінен бастап, және өмір бойы нәтижесін болуына тырысқан 1605 жылы жазылған «Ғылымдар табысы» деген еңбегінде үлкен жоспар құрады. Бұл еңбегінің бірінші бөлімі сол кездегі дәстүрлі аристотельдік классификациялық ғылымдардан бөлек, жаңаша қалыптасты. Бірақ толық даму Бэконның 1620 жылы жазылған «Жаңа органон» деген ең негізгі еңбегінде қалыптасты. Бұл еңбегінде Бэкон ғылым міндеттерінің жаңа түсінігі мен ғылыми индукция негіздерін өрбітті. Ғылымның табиғат алдындағы адам құдіретін арттыруын білімнің негізгі мақсаты деп жариялаған. Бэкон бұл мақсатқа құбылыстардың шын мәніндегі себептерінің анығына жеткен ғылым ғана қол жеткізе алады деп есептеді. Сондықтан ол схоластикаға батыл қарсы шықты. Осының алдындағы ғылым не «догматизмнен» ақсап жатты, өйткені ғылым өз өрмегін тоқитын өрмекші сияқты, өзінің ұғым-түсінігінен алынған ережелер жүйесін енгізді, не «эмпиризмнен» ақсап жатты, өйткені ол байыпталмаған деректер жинауға ғана ұмтылды. Сөйтіп, осының алдындағы барша білім жөніндегі Бэкон скептикалық бағыт ұстануды талап етеді. Алайда Бэкон шынайы білімнің мүмкіндігін мойындады, бірақ шындыққа жету үшін әдіс реформасы қажет деп есептейді.

Ф.Бэконның философиясы жаратылыстану ғылымдарына сүйенді, схоластикаға, идеалистік көзқарастарға қарсы болды. «Білім – күш», «Күш – білімде» деген қағидаларды насихаттады. Бэкон білімде, ғылымда әлеуметтік өзгерістерді дамытушы үлкен құралды көрді. Бұдан қортындылай, ол өзінің «Жаңа Атлантида» еңбегінде «Соломон үйін» - «данышпандар үйін» қоғамдық өмірінің орталығы ретінде қойды. Осыған орай Ф.Бэкон халықтың барлығын ғылыммен өзінің рухани қажеттіліктері үшін емес, ғалымдардың ой пікірлесу үшін емес, басқа ғалымдарды қаратуға атақ алу үшін емес, және басқа төмен дәрежедегі ойлар үшін емес, тек өмір одан пайда мен жетістік алу үшін айналысу керек деп шақырды.

Ф.Бэкон эмпириктер мен рационалистердің сыңар жақтылығын сынады. Ғалым құмырсқаға да өрмекшіге де ұқсамауы керек, ол өсімдіктер гүлінен нектар жинап, оның балға айналдыратын ара іспеттес болуы қажет деді. Ол теория мен практиканың бірлігін жақтады. Оның бұл ұсыныстары кезінде схоластикадан арылып, нақты ғылымдардың дамуына оң ықпал жасады.

Бэконның ілімінше, адамдардың негізгі мақсатын табиғат күштерін игеру. Табиғаттың сырын, заңдылықтарын білген адам оларды өз қажеттілігіне жарата алады, ал табиғатты материяны қарастыру арқылы түсіндіруге болады. Материяның қасиеттері көп, солардың ішіндегі негізгісі - қозғалыс. Қозғалыс материяның кеңістіктегі орын ауыстыру ғылымдары тәсілмен қабылдап білуге болатын денелер ғана, ал рух, жан т.б. ғылыми тұрғыдан танып білуге болмайтын болғандықтан - нақты шындыққа жатпайды. Табиғатты танып - білуге негізінде мәдени өмірдің мақсаттылықпен өзгерту адамзаттың негізгі мақсаттарының бірі. Бұл жолда адамдар әр нәрсеге сеніп - табынушылық, жалған эксперимент екендерін түсіндіруі керек. Ал танымның жалғыз ғана дұрыс тәсілі - индукция. Бэконның түсінігінше зерттелетін заттардың қасиеттері еш уақытта өзгермейді және олар бір - бірімен байланыста болмайды.

Дін мен ғылым бір - біріне кедергі жасамай, әр қайсысы өз жолымен ақиқатқа жетуге болады.

Ф.Бэкон жаңа философия методологиясының мынадай принциптерін ұсынады:

1. Табиғатты зерттеудегі объективтілік;

2.Ғылыми және философиялық әдістің өзіндік құндылығы;

3. Табиғаттан технологиялық үстемдік;

4. Табиғи әлемді зерттеудің индуктивті әдісі.

Бэконның пікірінше, ғылым адамның табиғаттан үстемдігін қамта-масыз етеді және бақытты қоғам құрудың алғы шарттарын қалыптастырады. Ал ол үшін философия әлемді тану жолындағы гносеологиялық схемалар мен стереотиптері тазалауы қажет. Кедергілер түріндегі мұндай идолдар қатарында:

1. тектік елестер- табиғатты тануда адамның өзіне сәйкес туатын қате пікірлер;

2. үңгір елестері – бүкіл адамзатқа қатысы жоқ, жеке адамдардың тәрбиесінен, талғамдары мен әдістерінен туатын өзіндік қателіктері;

3. нарық ( базар) елестері – басқалардың айтқандарына сын көзбен қарамай, сене салудан туатын қателіктер;

4. театр елестері – біреулердің беделіне көз жұмып сене салудан туатын қателіктер. Жаңа заман ғылымының принципі – ешқандай беделге арқа сүйемей, тәжірбиеге сүйену.

Оның пікірінше дүниені дұрыс танып, жалған пікірлерден азат болу үшін осы төрт түрлі елестерден құтылу қажет деді. Олардан құтылудың басты жолы – тәжірбие жасау, нақты зерттеу, қалыптасқан ұғымдарды сол күйінде алмай, тексере білу.

Ф.Бэкон адамдарды ағарту мен надандыққа және стереотипке қарсы күресі бағдарламасын ұсынады. Ол үшін Бэкон адамдарға санадағы тосқауылдардан құтылып, нағыз танымға жол сілтеуге мүмкіндік беретін педагогиканы дайындады. Сонымен қатар ол идеалдық мемлекеттің платондық теориясына өзінің саяси утопиясын қарсы қойды. Бэконның пікірінше адамзат қоғамы өзгеріп отырады және бұл дамудың өзегі адамның табиғатты пайдалану қабілеті мен үстемдігі болып табылады. Қоғам алға жылжиды және тарихты құдай емес, адамның өзі қозғайды – міне, Бэконның идеясы. Ал бұл тұжырымның негізін Бэкондық индукция теориясы құрайды. Дәл осы индукция теориясы адамға, табиғатқа билік жүргізу үшін қажет білімді береді және ғылымның көмегімен адам жаңа қоғам – аспанда емес, жерде жұмақ орната алады!

Дәл осы жаңа заманда ашылған философиялық идеялар мен ғылыми жаңалықтардың арқасында парадигмалардың алмасуы іске асады: бұдан былай табиғат пен заттар әлемі объектіге, ал адамның өзі субъектіге айналады. Жаңа заманда тілдің стратегиясында да өзгерістер болып, терминологияны «пайдаланудың» жаңа тәсілі пайда болады. Және бұл тілдің жаңа стратегиясы жаңа философиялық стратегияның нәтижесі болып табылады.

Рене Декарт. (1596-1650). Рене Декарт 31 наурыз 1596 жылы Франция елінде дүниеге келді. Оның ғылым мен саяхатпен айналысуға әкесінен қалдырған аздаған мұрасы мүмкіндік жасады. 1604-1612 ж.ж. ол иезуиттік колледжде тәлім алады. Онда ол гуманитарлық және математикалық өте жақсы білім ала отырып, философия, физика және психология салаларына қабілеттілігін танытты.

Р.Декарт оқуын бітіргеннен кейін Париж қаласында қамсыз, ләззаттылыққа толы өмір кешеді. Бірақ бұл өмірдің өзі де тежегендіктен, ол өзін толық түрде математикалық зерттеулерге арнайды. Ол 21 жасқа келгенде бірнеше жыл Голландия, Бавария және Венгрияның армияларында әскери борышын өтеді.

Р.Декарт ғылыми білімдердің тәжірбие түрде қолданылуына өте көп көңіл бөлді. Өзінің өмірінде табиғаттты тануға математикалық принциптердің қолданылуы үлкен пайда келтіреді дегенді дәлелдеу қажеттілігін тудырушы себеп, оның ерекше түс көруіне байланысты болды.

Р.Декарт өзінің математика және философия салаларында көптеген трактаттар жарыққа шығуымен атағы жайыла бастайды. Осыған орай оған швед патшайымы Христина өзінің көңілін аударады. Ол Декарттан оған философия сабағын беруді өтінеді. Декарт қаншама өзінің еркін өмірі құнды болғанмен, ол патшайымның өтінішіне қарсы келе алмады. Р.Декарт патшайымның жіберген әскери кемесімен 1649 жылы Швеция жеріне барады. Бірақ патшайым Христина ұқыпсыз оқушы болды. Ол ұлы философтың сабақтары үшін таңғы сағаттарды ғана бөлді, яғни шамамен сағат бесте. Сонымен қатар сабақтар нашар жылитын кітап-ханада өтті, қыс болса сол уақытта өте қатты болған еді. Әлсіз және ауру Декарт осындай таңғы суықтарды өжеттілікпен өткізді, бірақ осыған қарамастан ол өкпе аурумен ауырып 11 ақпан 1650 жылы қайтыс болады.

Егер ағылшын философтары білімді тек сезімдік түйсіну арқылы алуға болады деп есептесе, француз ғалымы және философы Рене Декарт ақыл - ойды таным процесінде бірінші орынға қойып, тәжірибенің рөлін сол ақыл - ойдың мәліметтерімен тексеретін қарапайым практикаға дейін түсіреді. Негізгі еңбектері: «Тәсіл туралы ойлар», «Бірінші философия туралы метафизикалық ойлар», «Философия бастамасы» т.б.

Р.Декарттың философиясы математика, космогония және физикаға байланысты болды. Математикада Декарт аналитикалық геометрия негізін қалаушылардың бірі болды. Ал механикада қозғалыс пен тынышытықтың салыстырмалығын атап көрсетті, әсер мен кері әсердің жалпы заңын тұжырымдады, сондай-ақ серпілмейтін екі заттың өзара соқтығысында қозғалыстың толық санының сақталу заңын анықтады. Ол космогонияда ғылым үшін жаңа идея – Күн системасының табиғи дамуын жетілдірді; әлем құрылымына және аспан денелерінің пайда болуына жағдай тудыратын космостық материя қозғалысының негізі формасын оның ұсақ бөлшектерінің құйындық қозғалысы деп білді. Декарт дамуды тек механикалық заңдылық деп түсінді, бұл болжам табиғатты диалектикалық тұрғыдан түсінуге ықпал жасады. Космология, космогония жөнінде, физика және физиологияда Декарт материалист, ал психологияда, таным теориясында ол идеалист болды.

Декарттың философиясы өз бастамасын «күмәндану» қағидасынан алады. Ол дәстүрлі қалыптасқан пікірлерге де, сезімдік танымның ақиқаттығына да күмәнданады. Нағыз шындық «күмәндануды» ойлаудың қабілетті де мойындау. Оның «Мен ойлаймын, олай болса, өмір сүремін. Мен еш нәрсеге сенбеуім мүмкін, бірақ сол сенбестікті ойлай алатыныма сенбеуім мүмкін емес. Ойлай білу – тірлік кепілі» деген қағидасы төмендегідей тұжырым жасауға мүмкіндік береді: біріншіден, ол танымның негізін объективтік шындықтан іздемей, керісінше таным процесінің өзінен табуға ұмтылады; екіншіден, бұл қағида оны мәнділіктің субстанциясы (түпнегізі) бар екенін мойындауға итермелейді. бұл принциптің маңызы, ең алдымен орта ғасырлық схоластикалық, қатып қалған ұғымдарға қарсы күресті күшейте түскендігінде. Сонымен қатар бұл принцип зерде арқылы таным процесіне қарай бағытталған жаңа жолды көрсетіп берді. Ол ең алдымен ешқандай да күмәндануға болмайды деп есептелген діни, орта ғасырлық көзқарасты ендігі жерде толығынан талқандап, оның нәтижесіз іске алғысыз етіп шығарды. Сөйтіп, Декарт күмәндану принципі ғылым мен философияның ескі көзқарастардан арылып, жаңалыққа бой ұруына мүмкіндік туғызды. Өз принципі арқылы Декарт ғасырлар бойы өзгермейді деп келген қағидаларды теріске шығарды.

Декарттың бұл принципінің пайда болуы мен дамуы философия тарихында маңызы үлкен жаңалық болып, ойлау процесінің ілгері өрістеуіне жол ашты.

Декарттың пікірінше бір мезгілде, бір-біріне тәуелсіз, бірақ байланысты рухани түпнегізбен (құдай) қатар, материалдық түпнегізде (табынушылық) өмір сүреді. Рухани түпнегіздің ажырамас ең басты атрибуты (қасиетті) - ойлау болса, материалдық түпнегіздің атрибуты - кеңістікте көсілуі.

Барлық заттар корпускул (материя ұғымына пара - пар) деп аталатын ұсақ бөлшектерден тұрады. Олар түрлеріне, көлеміне қарай ажыра-тылады. Корпускулдар кеңістікте және үздіксіз қозғалыста болады. Олардың жалпы сандары және қозғалыс түрлері универсумда бірқалыпты болады. Әлемдегі барлық заттар механика заңына сәйкес қозғалыста болатын корпускулдардан пайда болған. Ал, рухани түпнегіздің атрибуты ойлау мен материалдық түп-негіздің атрибуты - кеңістікте көсілудің бір мезгілде әсер етуі негізінде адамдар пайда болады да, ол ақыл-ой, сөйлеу сияқты қасиеттерімен басқа жануарлардан ерекшеленеді. Осы себептен адамдардың қимыл - әрекеттерін көп жағдайда механика заңдылығы тұрғысынан түсіндіру өте қиынға соғады. Жалпы алғанда жансыз денелердің, өсімдіктердің, жануарлардың, адамдардың арасында өте алмайтындай кедергі жоқ, себебі олардың бәрі де сағат механизміне ұқсайды, олай болса, олардың табиғатын, мәнін математикалық есептеулер арқылы түсініп - білуге болады. Демек, танымның негізгі тәсілі геометриялық дедуктивтік, аксиоматикалық тәсіл болуы керек. Таным процесінде ең басты рөлді Декарт рационалдық (ақыл-ой) танымға береді де, ол арқылы адамдар сезімдік түйсінулер бере алмайтын табиғаттың сыры мен мәнін ашуга мүмкіндік алады деп тұжырымдайды. Декарт әрі қарай ойын жалғастырып, ақыл - ой сезімдік түсінуге мұқтаж емес, себебі рационалдық таным заттарды, құбылыстарды «туа біткен идеяларға» сүйеніп танып - біле алады дейді. Бұл идеялардың табиғаты туралы Декарт: бұл идеяларды мен өзіме - өзім бере алмаймын, себебі олар өздерінде жетілдірілген нақтылықты жиынтықтаған, ал мен қалыптастырған идеялар, ондай шындықтан туындамағандықтан туа біткен идеялардың деңгейіне жете алмайды. «Туа біткен идеялардың» себебі рухани түпнегіздің (қүдайдың) өзі болғандықтан олар айқын да анық, ал олардың негізінде алынған білім де, айқын және анық, басқаша айтқанда, ақиқат болады. Олай болса, оларды тәжірибе арқылы тексерудің қажеті жоқ. «Туа біткен идеялардың» табиғатына үндес келетін математика болғандықтан, матема-тикалық тәсіл ғылымдардың ең жоғарғы зерттеу тәсілі болуы керек.

Рене Декарттың материя немесе денелі субстанция туралы ілімі оның математика және физиология ізденістеріне орай қалыптасты. Декарт материяны кеңістікпен теңестірді.

Рене Декарт философиясы зерделі ойдың негізінде дүниені екі субстанциядан, яғни материалдық және рухани негіздерден тұрады деп есептеді. Бұл екі субстанцияның мәнісі - басқа заттың бар болуынан тәуелсіз өмір сүріп тұрған зат бір-біріне бағынышты емес, бір-бірінен келіп шықпайды. Материалдық субстанция рухтан немесе санадан пайда болмайды. Сонымен қатар, идеалдық субстанция да алғашқы болып саналады, ол да өз алдына тәуелсіз, дербес. бұл екеуінің өзіне тән ажырамас қасиеттері, атрибуттары бар. Материалдық субстанцияның атрибуты – тұрақ немесе өріс, ал идеалдық субстанцияның атрибуты – ойлау. Бірақ жаратылыстану саласымен жан-жақты айналысқан Декарт дуалистік көзқараста қала алмады.

Р.Декарттың философиясы жаңа заман дүниетанымы дамуына үлкен әсерін тигізді. Ол алдымен материя мен қозғалыстың арасын диалектикалық түрде бейнелей отырып, заманында үлкен оқиғаға айналған жаңалықтар ашты. Солардың ішінде ұлы ғалымның айналымы шама туралы ілімі математикадағы жаңа беталыс болса, осының арқасында дифференцияалдық және интегралдық есептеу қажет екендгі түсінікті болды. Ал осы жаңалықты жалпы және тұтас алғанда Ньютон мен Лейбниц аяқтады.

Декарттың философиясы артында өзіндік із қалдырған, соны идеялармен кейінгі философиялық ағымдарға ықпал етіп, адамдарды басқаша ойлау арқылы қазіргі техниканы жасауға мүмкіндік туғызды.

Томас Гоббс. (1588-1679). Томас Гоббс 5 сәуір 1588 жылы Англияның оңтүстік шығыс графтықтарының бірінде Уилтшілдердің солтүстік бөлігінде орналасқан Мальсбери қалашығына жақын маңда дүниеге келді. Оның әкесі қарапайым ауылдың шіркеушісі, шешесі қарапайым шаруа жанұясынан шыққан. Алғашқы білімді Гоббс приходтік мектепте алады. Сегіз жастан бастап ол Мальсбери мектебіне барады, одан кейін көрші Вестпортта ежелгі тілдерді білетін және соған қызығушы Латимер деген кісінің ашқан жеке оқу орнында оқиды. Гоббстың жетістігі 14 жасына толмастан жарыққа шықты, мысалы ежелгі грек драматургі Еврипидтің «Медия» трагедиясын латын тілінен аударды.

1603 жылы Латимердің көмегімен, атасының материалдық қолдауымен Гоббс Оксфорд университетінің бір колледжіне оқуға түседі. Ол бұл жерде аристотельдік логика мен физиканы игереді, сонымен қатар өзінің танымын грек және латын тілдерінде жетілдіріп бес жыл оқиды. Бакалавр деңгейін алған ойшыл университет мұғалімдер қатарын толықтыруды қарамады. Осы кезеңде Оксфорд және басқа университеттерде билік құрған схоластикалық әдіс, оны академиялық карьерасынан бас тартуға итермеледі.

1620 жылы Лондонда латын тілінде Ф.Бэконның негізгі шығармасы «Жаңа Органон» шығады. Бірақ ол Гоббстың көзқарасын өзіне тарта алмады. Осы мерзімге жақын уақытта олар танысады. Бэкон 1621 жылы мемлекеттік қызметтен шеттетілгеннен кейін өзінің бүкіл өмірін ғылыми жұмысқа арнады. Гоббс онымен өмірінің соңғы кезеңінде жиі араласып тұрды және «Тәжірбиелер немесе өсиеттер» кітабының латын тілінде шығуына көмектесті.

Яков Стюарт І басқаруы кезеңінде корольмен парламент арасындағы конфликт өткір қайшылықтарға әкеле бастады. Ол бір жағынан феодалдық дворяндық және тақ иелерінің қалаулары, екінші жағынан жаңа дворяндар мен буржуазия қалаулары арасындағы қайшылықты бейнеледі. Соңғылар парламентті қолдана отырып өндіріс пен сауда да қарапайым тәртіп белгілеуге бағытталған Яков І парламенттің қарсыласуына кезісіп, абсолютизмді күшейту жолына күш салды. Бұл жаңа тап өкілдері жағынан қарсылық тудырды. Оған католицизмнің тірегі және колониалдық теңсіздік басқару үшін болған соғыстарда Англияның негізгі бәсекелесі Испаниямен жақындасуға ұмтылуы кері әсер етті. Яковтың мұрагері Карл Стюарт І де осындай саясат жүргізді. Гоббс ілімінің негізгі бағыттары қалыптаса бастаған кезеңдегі Англияның саяси жағдайы осындай болатын.

1629 жылы Гоббс өмірінде өзгерістер болды. Өзінің қамқоршысы граф Девонширский қайтыс болғаннан кейін ол бұл жанұяны тастап, лидерландылық бір дворянның үйіне тәрбиеші болып қызмет атқарады. Оқушысымен бірге Гоббс екінші саяхатын жасайды.

Олар Францияда болып 18 ай Парижде өмір сүреді. Бұл бір жарым жылды Гоббс оқумен ойлануға пайдаланады. Әдіс мәселесіне үлкен мән берді. Эвклидтің «Бастаулар» еңбегімен кездейсоқ танысқан ол геомет-риялық теоремалар дәлелдеулерінің логикалығы мен сенмімділігіне таң қалады. Онда философиялық саясат және мораль саласында ұқсас әдісті қолдануға болатындыңы туралы ой келеді.

Гоббстың Англияға қайта оралуға (1631) марқұм граф Девон-ширскийдің жанұясына келуін өтінген және оның баласын тәрбиелеуді қамқорлыққа алу туралы сұраныс бұл құбылысты жылдамдатты. Дәл осы кезеңде ол Галилейдің «Жемнің басты екі Птолемейлік және Коперникалық жүйелері туралы диалог» деген шығармасымен танысады. 1632 жылы жарық көрген бұл шығарма үлкен қызуғышылық тудырады, және оның табиғи құбылыстары оны зерттеу әдітері туралы ойларына әсер етті. 1634-36 жылдары Гоббстің континентке үшінші саясаты үлкен маңызға ие болды. Гоббс Парижде өмір сүрген кезеңінде Мерсенмен танысып, осы уақыттағы ғылыми идеялардың орталығы болған философиялық үйірмесіне кіреді. Мерсен үйірмесінде Гоббс француз материалист философы Гассендимен танысады. 1636 жылы итальян ұлы оқымыстысы Галилеймен тікелей қарым-қатынасқа түсіп, оның жаратылыстық және философиялық ойлары тереңінен танысуға мүмкіндік туады. 1637 жылы Гоббс революциялық жағдай қалыптаса бастаған Англияға оралады. Қарапайым жанұядан шыққан Томас Гоббс бірнеше жыл ағылшын ақсүйегінің үйінде өмір сүргендіктен жоғарғы тап өкілдері арасында оның таныстары мен достары аз болмады.

Мұның барлығы Гоббстың саяси көзқарасы мен оның бағытының қалыптасуына әсер етпей қоймады. Революцияның бас кезінде аристократтарға жақын болған Гоббс, Стюарттар абсолютизмнің сөзсіз жақтаушысы болған жоқ. Бұдан ары қарай Гоббстың реалистермен қарым-қатынасы бұзылады. Дегенмен ол революциялық демократиялық күштер жағына да өткен жоқ. 1640 жылы ұзақ парламент өзінің қызметін бастаған кезде Гоббс алғаш рет болашақ философиялық жүйесін жасайды. «Құқық негіздері» деп аталған шығармасы адам және оның табиғаты, саяси мәселелер жайында жазылған. Онда абсолюттік биліктің артықшылықтары да дәлелденеді. Жоғары биліктің тәуелсіз құқығын қорғауда Гоббс құдайлық сипат шарттарына сәйкес құрады. Мұны әдетте абсолютизм идеологтары жасаған еді.

Шығарма баспадан басылып шықпанғанмен халық арасына кеңінен тарады. Парламент лидерлері Гоббстің парламенттік көзқарастарын мақұлдамады. Корольдың жеке билігін қорғап қалу жауапкершілігімен қауіптеніп Гоббс Англияны тастап кетеді.

Гоббс мәжбүрлі түрде кеткеннен кейінгі жылдарын Францияда өткізеді. Мұнда ол Марсен үйірмесінде болатын дискуссияларға қатысып тұрды. Бұл дискуссияның негізігі тақырыбы 1641 жылы латын тілінде шыққан Р.Декарттың «Алғашқы философия туралы ойлау» шығармасы төңірегінде өтеді.

«Алғашқы философия туралы ойлауға» қарсы жазылған «терістеулер» еңбегінде Гоббс Декарт ілімінің негізгі ойларын терістейді. Ол картезиандықтың бастапқы пункті болып табылатын адам ойлайтын тіршілік иесі ойлаушы зат» ретіндегі «рух немесе жан, ой, ақыл» дегенге қабыл алмайды. Гоббстың ойына Декарттың «Мен ойлайтын бір нәрсемін, олай болса мен ойлаймын» деген ой қорытындысы негізсіз деп табылуы керек. Гоббс: танушы зат пен танымды теңестіреді, ол танушы акті немесе ақыл мен танушылық қабілеті. Бұл дұрыс емес. Біріншіден субъектіні оның қабілеті мен актісінен ажырата білу керек.

Екіншіден ойлаушы зат рух, пайым, ақылға қатысты субъект бола отырып, сонымен қатар материалдық бір нәрсені түсіндіреді.

Қарастырып отырған мәселеге толық анықтық беру үшін Гоббс: «Біз ойлауды ойлаушы материядан бөле алмаймыз, ойлаушы субстанцияның материалдылығы жайлы пайымы-мыздың оған қатысты материалды емес деген ойымызға қарағанда дұрыс көрінеді».

Гоббс алғашқы бұқаралық баяндама жасау кезінде өзінің көзқарасын «Адам рухының табиғаты туралы» Декарт идеализміне қарсы қоя отырып сенімді материалист ретінде көрсеткен.

Дегенмен «Философия негіздерінің» қорытынды бөлімі бірінші жарыққа шығады. Бұл Гоббстың 1642 жылы Парижде латын тілінде жарық көрген «Азамат туралы» еңбегі еді. Кітап авторы көрсетілмеген аз ғана тиражда шығады. Мұның себебі еңбегіне қарсы сын мен терістеуді ести отырып қайта бастырып шығарды. Т.Гоббстың ойшыл ретінде қалыптасуын Англияның ХVІ және ХVІІ ғасырдағы рухани өмірімен бөліп алуға болмайды. Дәл осы кезеңде Бэкон, Герберт, Чербери, Гарвей, Шекспир, Бек Джонсон сияқты ұлы ойшылдар өмір сүрген болатын. Гоббстың саналы дамуына Англиядағы саяси және мәдени жағдайдың әсері де болды, сонымен қатар континентінде өмір сүрген ғылым мен философия қайраткерлерімен болған тығыз және жемісті қатынастарының да себебі болғандығын ұмытпауымыз керек. Буржуазиялық философияның негізін салушылар Бэкон мен Декарттың ізінен Гоббс ортағасырлық схоластикамен күресті жалғастырды, философия мен ғылымның теологиядан толығымен ажырауын жариялады, философия тарихында алғашқы болып жалпыны қамтитын механикалық материализм жүйесін жасады. Онда сол кезеңде белгілі барлық ғылыми білім салаларын қамтуға тырысты. Гоббстың жүйесі дене, адам, мемлекет туралы ілімдерді қамтығанына қарамастан, оның көзқарасының орталық нүктесінде әлеуметтік-саяси өмір мәселесі тұрды. Адам мәселесі оны тек қана ерекше физикалық дене ретінде емес, сонымен қатар азамат, қоғамдық организм бөлігі ретінде де қызықтырды. Гоббс шындығында социологияның негізін салушылардың бірі және «саяси ғылымды» жасаушы болып саналады. Оның негізгі саяси және социологиялық еңбегі «Левиафан» жаңа заманның көптеген ойшылдары үшін, мораль мен құқық мәселесінде мемлекетті билік табиғаты жөніндегі зерттеулерге қайнар көз және ынталандырушы құрал ретінде қоладанылды. Оның ең алғашқы шығармасы 1640 жылы жазылған «Заңдардың әлементтері». Бұл шығармада ол монархияны жақтаушы ретінде сипат-талады. Бұдан кейінгі шығармасы 1642 жылы жазылған «Азамат туралы ілімнің философиялық әлементтері». Келесі бір шығармасы «Философия негіздері» деп аталады. Бұл еңбегі азамат, дене, адам, еркіндік және қажеттілік туралы жеке-жеке кітаптардан тұрады.

Ол философия пәнін ерекше қарастырады. Яғни философия оның ойынша барлық ғылымдардың арасындағы байланысты зерттеуі тиіс. Бэконның ізімен Гоббста білім күште деп қайталап оны философия бастаған ғылымдардың көмегімен жетуге болады. Оның пікірі бойынша – философиялық теория адамдардың қажеттілігінен практикалық қызығу-шылықтарына қызмет ете отырып, олардың өмір күресіндегі қажеттілігін дамыту болып табылады. Бірақ Гоббстің Бэконнан айырмашылығы ол абстрактілік материалистік философияны қалыптастырады. Гоббстің философиялық жүйесін үш бөліктен тұрады.

1. Дене жайлы ілім – дүниенің әртүрлілігі, заттар оның байланысы.

2. Адам жайлы ілім.

3. Азаматтық ілім.

1-ші бөлімінде материяның шынайылығы жайлы ойды дамытып, оның көптеген бөліктерге бөлінетінін және бір-бірінен көлемі мен формасы жағынан айырмашылық, өзгешелік болатынын айтады.

Гоббс материяны көптеген қасиеттермен сипаттайды, оларды акци-денциялар деп атайды. Акциденция латынша кездейсоқтың мәнді деп субстанциялықтан өзгеше түрде заттың уақытша өтпелі мәнсіз қасиеті.

Акциденцияны тану адамға өзінің дүниеге көзқарасын кеңейтуге, көптеген пайда болу себептерін тануға мүмкіндік береді. Негізгі акци-денциялық денелерге тартылыс, қозғалыс, орын жатады. Гоббс тартылыстың негізгі құрылымын мойындап ол бос нәрселердің барлығына күмән келтіреді.

Басты емес акциденцияға кеңістік және уақыт жатады. Кеңістік пен уақытты Гоббс материяның бір қасиеті ретінде қарастырды. Кеңістік – ол біздің нақты денелердің өмір суреті жайлы және олардың қасиетсіз болмыс жайлы айтамыз, ал уақыт – денелердің қозғалысқа түскенінен кейін білетініміз.

Гоббс Бэконның таным теориясын мойындап оны өз күшінде қалдырып, оған қосымша деректер енгізеді. Гоббс таным қабылдаудан басталып, ақылда аяқталады деп түсіндіреді. Таным теориясында ол сенсуалист болып, рационализм бағытында болады.

Гоббс пікірінше білім бұлағы объективтік шындықта және идеялық танымның негізі сезімдік түйсіктер арқылы пайда болады дейді. Сезімдік қабылдау объективтік шындықтың идеялық қайнар көзі болып табылады.

Гоббстың ойынша объективтік шындық дегеніміз – денелер жиынтығы. Материя мен дене синонимдер. Бейзаттық құбылыстар болмайды. Денелер кеңістікте көсіледі және салыстырмалы қозғалыста болады. Олар түйсіктер арқылы қабылданып, санамызда ұғымдар қалыптастырады. Материя, денелер, өздерінің геометриялық сипаттары арқылы ажыратылады ( ұзын - қысқа, жағары - төмен, үшбұрышты шар, квадрат тағы басқа). Сондықтан геометрия ең басты ғылыми ойлау тәсілі. Ойлау дегеніміз өзі - есептеу, математикалық амалдардың жиынтығы.

Барлық денелер, әлем себептілікке байланысты болғандықтан жігер де себептілікке бағынышты. Ал жігер мен бостандық адамзат табиғатының нәтижесі болғандықтан, қажеттілікке байланысты еркін бола алады. Алғашқы қауым кезінде адамдардың табиғат өзіне-өзі сақтау, ләззатқа ұмтылу сияқты эгоизмге негізделген қажеттіліктен туатын еді де, қалыптасқан әлеуметтік жағдайға қарап өз іс-әрекетін ерікті түрде дайындайтын. Ал әрқайсысының еріктері бір-біріне қарама-қайшы келгендіктен, сол кездегі адамдардың табиғи көрінісі барлығының барлығына қарсы күресі болатын. Мұндай «соқтығыстық» қатынас ұзаққа баруы мүмкін емес еді.

Екінші бөлімінде адамға тоқталады. Адам өмірі дейді философ – қозғалыс, әрекеттің ерекше түрі. Адам философтың ойынша – табиғат пен қоғам арасында, ал бір жағынан, ол табиғат денесінің күрделісі, екінші жағынан, әлеуметтік дененің жасанды конструкторы. Жасанды әлеуметтік дене адамдар арасындағы келісімнің негізінде қалыптасады және ол ешқандай тәңірлік күшке ие емес. Жалпы Гоббстың ойынша, адам ол тек қана табиғаттың жемісі, оның ақылы, санасы, ойы, зердесі жаратылыстану ғылымы арқылы түсіндіріледі. Мұндай көзқарас адамның негізгі мәнін ашудан аулақ жатыреді. Сондықтан болар ол сайып келгенде Гоббс «адам адамға дос болмайды, керісінше адам адамға қасқыр деген идеяны ұсына отырып, жеке меншік тудырған мораль мен парасатты қатты сынады. Бірақ адамды механикалық негізде қарау Гоббстың философиясында үлкен қайшылықтарға ұғындырды. Мұндай көзқарас жаңа қоғамда өмір сүрген адамның рөлін қоғамдық еңбегінің мәнін ашып бере алмады. Сондықтан ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы метафизикалық материализм үстемдік етіп тұрған кезеңде адамға деген дұшпандық көзқарас пайда болды. Міне осының кесірінен адам жай механизмнің, яғни машина деген ұғымның айналасында қалды. Жалпы Адам қоғам өмірінің екі дәуірінен өтеді:

1. Табиғи.

2. Азаматтық.

Бұл жағдайда адам баласының жойылып кетуіне әкеліп соғады. Олай болмауы үшін адамдар бірігіп әлеуметтік келісімге келіп, әркім өз ырқының бір бөлігін жалпы ырыққа көндіреді. Ол жалпы ырық – мемлекет деген қорытындыға келеді. Сөйтіп ол мемлекеттің пайда болуын таптық емес, қоғамдық келісім жағынан шақырады. Демек мемлекетті жаратқан құдай емес, оны адамның өздері қолдан жасаған қоғамдық құбылыс деп түсіндіреді. Екінші дәуір бұл азаматтық та, мемлекет жасанды да сөйтіп адамдар өздерін қорғауға және адамша өмір сүруге мүмкіндік алған. Билеушінің айтқанын екі етпей орындауы керек. Себебі ол қоғамдық талап сұраныстарды түсініп білгендіктен дұрыс айтады. Мемлекеттік биліктің құқығы Гоббстың пікірінше ХVІІ ғасыр ортасындағы буржуазияның революцияны жасаушы үстем таптың қызығушылығымен сәйкес келеді.

Гоббстың ілімі буржуазиялық еркін ойлаушылар қатарында құрметті атақты алады. Киринализмның ымыраға келмейтін қарсыласы, шіркеулік қағидалардың өткір сынаушысы, діни фанатизмнің жауы Гоббс атеизмнің, философиялық негізделуіне маңызды енгізулер қосты.

Гоббстың материализмі мен атеизмі он жыл аралығында дін мен идеализмді жақтаушылар тарапынан шабуыл және сынның нысанына айналады. «Гоббизм» ұғымы ХVІІ ғасырда сенбеушілік ресми дін мен шіркеуді қабылдамаудың синонимі ретінде қолданылды.

Гоббстың іліміндегі дін ағылшын философы, әлемдік дін католицизмге, әлемдік үстемдікке талпынған Рим папасына қарсы шыққан, бірақ ол кез-келген ұлттық шіркеулердің беделін мойындауға дайын деді. Дін – ол игілік, егер мемлекеттің күшеюіне бағытталып әрекет етсе ол қайырым-сыздық болады. Гоббс дінді үзілді-кесілді жоққа шығарып, оның ғылымға қарсы келетінін ашып көрсетті, бірақ бұқара халықты тізгінде ұстау үшін дін қажет деп баса айтты.

Сонымен Томас Гоббстың саяси-әлеуметтік көзқарасы, оның мемлекет, қоғам, адам туралы ойлары кейінгі дәуірге ерекше әсер етті.

Джон Локк (1632-1704 ж.ж.) Ағылшын материалистерінің ірі өкілі Гоббстың идеяларын жалғастырушы Джон Локк Пуритандық адвокат семьясында 1632 жылы дүниеге келді. Оксфорд университетінде бакалавр, одан кейін магистр дәрежесін алады. Отыз алты жасында патшалық қоғамның мүшесі, бір жылдан кейін кеңес мүшесі болады. Осы уақыттарда Локк медицина, жаратылыстану, экономика, саясат, педагогика мәселелерімен шұғылданады. Джон Локктың шығармалары: «Адам ақыл ойы жайлы тәжірибелер», «Діни еріктік туралы», «Мемлекетті басқару туралы» 2 трактат, «Тәрбие туралы еңбек».

Оның философиясының шығармашылығы Англияда революциядан кейінгі қалпына келу заманында шығады.

Галилей, Гоббс бастаған схоластикаға қарсы күрес ең бірінші таным теориясы жайлы сұрақты шығарды. Осы мәселе 1660 жылы жазған «Адам арқылы туралы тәжірибе» еңбегінде қарастырылады. Локктың трактаты Декарттың «туа біткен идеяларын» сынаудан басталады.

Локктың айтуынша, адам ақылында ешқандай туа пайда болған идеялар адамгершілік болған емес. Барлық идеялардың қайнар көзі тек тәжірибелер. Осы жерде Локк тәжірибені екіге бөлді:

1. Сыртқы.

2. Ішкі.

Бірінші ол түйсікке, сезімге әсер ететін заттар, яғни материалдық дүние. Екінші ол рефлексия, оған адамның қайғылы қуанышы, жұбанышы т.б. эмоциялар кіреді. Сезімдік идеялар біздердің барлық идеялардың қоры. Рефлексиялық идеялар бізде пайда болып, біздердің жанымыздың әрекетімен ақылдың сыртқы жағдайын қарастырады. Сезімдік идеялар арқылы біздер қарастыратын заттардың сапасын қабылдаймыз. Бұл сапалық идеяларды Локк екі топқа бөледі. Бірінші сапалық идеялар олар заттардың өзіндік сапасы, олар денеден бөлінбейді және әр қашан сақталатын тұрақты идеялар. Алғашқы сапалық идеялар өзінің сапалық көшірмесі.

Ал екінші сапалық идеяларға денелердің түсі, дауысы, дәмі жайлы идеялар.

Джон Локк бойынша сезімдік және рефлексиялық идеялардың қайнар көзі тәжірибе. Олар білетіні тек материал. Бірақ білім емес. Білім алу үшін осы материал белгілі бір өңдеуден өтуі қажет. Осыдан идеялардың қайнар көзін жәй және күрделі деп анықтайды.

Ол танымдағы идеялардың құндылығын зерттейді. Бірақ олардың бәрі бірдей құнды емес. Біреуі айқын, анық болса, екіншісі бұлыңғыр, байлаңқы. Өз маңыздылығына қарай білім идеясы 3 топқа бөлінеді.

1. Шындық оған қарсы фантастикалық

2. Адекватты және адекватсыз.

3. Ақиқат және жалған.

Локк өзінің «Ақыл туралы тәжірибелер» еңбегінде тіл жайлы ілімді шығарады. Локк бойына сөз адамға пікірлесу үшін қажет сезімдік белгілер дей келе, былай деп айтты: «Сөзді түсіндіріңдер және сіздер адамзатты 50% қажетіліктен құтқарасыздар».

Джон Локктың таным теориясы үш принципке бағытталған:

1. Декарттың «туа біткен идеяларына» қарсы болып, таным тек тәжірибенің көмегімен пайда болды деген бағытты ұстайды.

2. Адам дүниеге келгенде анық миы таза тақта тәріздем. Өмір өзінің шимақтарымен миға кіреді.

3. Ақылды сезім мен түйсіктер арқылы келген хабар ұғымдар басқа ештеңе болмайды. Жалпы дүниенің қайнар көзі түйсік сезімдер.

Таным обьектісі мен субьектісі тек сезіммен байланысты, яғни Локктың танымдық схемасы сенсуалистік бағытта. Локктың діни позицияда екі жақты дейст болған. Ол құдайды мойындады және ақыл мен сенімді біріктіру арқылы рационалды дін жасауға тырысқан. Құдай алғашқы дүниені жаратушы, адам кейінгі өмірдің табиғаттың дамуына араласуын тоқтатқан, сондықтан құдай қазіргі өмірді өзгертуге дәрменсіз. Демек, ол діни басшыларды, діни адамдарды мойындамаған. Оның тұжырым-дауынша, дін мемлекетпен саясатқа араласпауы қажет. Ол жеке адам-дарды біріктіру үшін қажет.

Локк мемлекеттік басқару (билік) құқық жайлы ілімдерді қалып-тастырды. Бұл ілім ХVІІ ғасырдағы табиғи құқық теориясы деп аталады. Бостандық пен қатар, Локктың пікірінше адамдардың табиғи жағдайда еңбекпен келген жеке меншік тән. Ол абсолюттік монархияға қарсы болып, конституциялық монархияны жоқтаған. Мемлекет еркін адамдардың табиғи құқықтан, өзін өзі құтқаруынан пайда болады. Табиғи жағдайдан азаматтыққа өту себебі құқықтық табиғи жағдайға сенімсіздік. Мемлекеттің пайда болудағы мақсат еркіндік пен жеке меншіктің сақталуы.

Мемлекеттік билік өз еркімен кетпеуі тиіс. Оның міндеті заң шығару, азаматтарды сыртқы жаулардан қорғау, сондықтан мемлекеттік билік заң шығарушы, федеративті болып бөлінеді. Локктың саяси көзқарасы либералдық саяси партияның бағдарламасын түсіндіру және теорияны анықтауға әкелді. Сөйтіп ол феодализмнің мәнділігіне қарсы шықты.

Осымен қатар Локк: «құдай бар екендігін біз анық біле алмаймыз» деп жазды. Бізге құдай өзі туралы туа біткен идеялар бермегенімен, ол біздің зердемізге алғашқы белгілерін жазбағанымен, осымен оның болмысы туралы оқуымызға болады, сонымен бірге, ол бізге мүмкіндіктер берді, осы мүмкіндіктер мен біздің ақылымыз үлестірілді және өзі туралы куәлар қалдырып кетті. Құдай молшылықта бізге оның танылуына және ашылуына құрамдар берді, бұл біздің болмысымыздың мақсаты және біздің бақытымыз үшін қаншалықты қажетті екен. Туа біткен идеяларға қарсы болып, Локк біздің барлық біліміміз тәжірибеден, сезімінен жиналады деп тұжырымдады. Адамдар дайын идеялармен туылмайды. Жаңа туылғанның басы - таза тақта, оған өмір өзінің өрнектерін салады, яғни білім. Осылай Локк Р.Декарттың рационализіміне қарсы сенсуализмді негіздеді. Р.Декарттың туа біткен идеяларын сынай келе, Локк: «Егер идеялар туа біткен болатын болса, онда олар жас балаға, да үлкен адамға да, ақымаққа да, қарапайым адамға да бірдей болуы керек деп ойлайды». Локктың негізгі тезисі: ақылда, ойда ешнәрсе жоқ, оған дейін түйсікте ешнәрсе болмаса, түйсік біздің сезім мүшелерінің ішкі заттарының әрекетінің нәтижесінде құрылады, пайда болады. Мұнда ішкі тәжірибе тұрады. Ішкі тәжірибе (рефлексия) – ақылдың өзінің іс-әрекетіне және оның пайда болуының тәсілдеріне бақылау. Локк, бірде ішкі тәжірибенің рационализмге әсерін баяндауда, ақылдың ойдың өзі бір ғана спонтандық (ішкі себептермен пайда болған, сыртқы әсермен болмаған) күш тән, тәжірибеге тәуелді емес, яғни рефлекция ішкі тәжірибеге қатыссыз тіршілік ету, уақыт, сан идеяларын туғызады. Туа біткен идеяларды тәжірибеден тыс және тәжірибе дейінгі ретінде терістей отырып, Локк мың талаптың ақылда бар болуын немесе осы басқа әрекетке бейімділігін мойындады.

Ол білімнің анықтылық деңгейіне қарай үшке бөлді: бастапқы (сезімдік тікелей), жеке бір заттарды беруші білім, ой қорытынды арқылы көзілтетін білім. Мысалы, ұғымдарды салыстыру және қатынас арқылы, жоғары түр - интуитивті білім, идеялардың бір-бірімен үйлеседі және үйлесімсіз ақылмен тікелей бағалау болып табылады.

Т.Гоббстың тілмен ойлаудың байланысы идеясын дамытып, Локк семиотика ұғымын таңбалардың жалпы теориясы ретінде және олардың танымдығы рөлін қозғады.

Бенидикт Спиноза. ( 1632-1677). Спиноза Бенедикт нидерланд, көрнекті философ-материалист болды. Ол Амстердамда дәулетті еврейлер отбасында 24 қараша 1632 жылы дүниеге келген. Ал 21 ақпан 1677 жылы қайтыс болған.

Ата-бабасы оны діни қызметші болуын қалайды. Бірақ ғылыми еңбектермен танысу, әсіресе Р.Декартқа еліктеу оны өз қауымынан қуылып шығып, өмірінің қалған жылдарын ауыр күйзелісте өткізуге себеп болды. Негізгі еңбектері: «Діни - саяси толғау», «Декарт философияның қағидалары», «Этика» т.б.

Спинозаның ілімі бойынша, барлық материалдық денелер мен құбылыстарды біріктіретін үғым ол - субстанция (түпнегіз). Құдай, табиғат, әлем, түпнегіз біртектес, бір реттегі түсініктер, синонимдер.

Б.Спиноза өзінің рационалимінде сол кездегі дедукциялық геомет-риялық әдісті пайдалана отырып, ойлау мен болмыстың арасындағы қатынасты логикалық тұрғыдан түсіндіруге тырысты, ойлау қара-пайымнан күрделілікке, абстрактіліктен нақтылыққа қарай өрлеу процесінде сезімділікке, тәжірбиеге сүйенбай-ақ жаңадан білім бере алады.

Б.Спиноза дүние бір негізден тұрады, ол – табиғат деп есептеді. Яғни Декарттың айтуынша екеу емес, ол-жалғыз. Табиғат- субстанция, себеп-салдарлы байланыстар өзіне-өзі себеп болып дамиды. Сонымен Спиноза өзінің философиясында субстанция- табиғатты құдай деп қарайды. Бұл жаңа дәуірде орын алған пантеистік (құдай мен табиғат қатар жаратылған деген ілім) көзқарас болып табылады.

Түпнегізге сансыз көп атрибуттар (ең басты қасиеттер) тән. Солардың ішіндегі ең маңыздылары кеңістікте көсілу мен ойлау. Түпнегізді ешкім (қүдай да, табиғат та) жаратпайды, ол өзінің өзінен пайда болуына себепкер. Түпнегіздің атрибуттары модустарды дүниеге әкеледі. Олардың өздері екі түрлі болады. Біріншісі, түпнегіздің атрибуттарынан тікелей туындаған модустар. Бұлардың өзі атрибуттарының табиғатына қарай а) кеңістікте көсілу атрибутынан - қозғалыс және тыныштық модустары, б) ойлау атрибуттарынан - ақыл ой және жігер модустары, болып бөлінеді. Екіншісі, әлемдегі жеке денелар - модустар. әлем түпнегізбен пара -пар болғандықтан, бүл модустар - түпнегіздің (әлемнің) жеке денелер арқылы көрінуі. Әлем универсум (әмбебап жалпы үғым) ретінде мәңгі және өзгермейді. Ал оған кіретін жеке денелер үздіксіз өзгерісте, қозғалыста болады. Өзгермейтін, қозғалмайтын әлемнен үздіксіз өзгерісте, қозғалыста болатын жеке дене-лердің арасындағы байланыс қозғалыс модустары арқылы жүзеге асады.

Түпнегіздің ойлау атрибутының модустары (тіршілік, рух, жан) барлық жеке денелер мен құбылыстарды қамтиды.

Осы модустардың әр қайсысы өздеріне лайық жеке денелерде әр түрлі болып кездеседі. Егер жануарларда - жан, адамдарда - жан, рух, ақыл - ой, жігер модустары болса, басқа заттарда - тіршілік модусы ғана болады. Бұл жерде Спиноза тіршілік деп жеке денелердің пайда болған кезінен өлгенге дейінгі өмір сүруін айтады. Спинозаның әлемдегі барлық денелерді басынан бастап жанды заттар ретінде қарастыруы философияда гилозоистік құқықтың жанданып, одан әрі қарай дамуына үлкен әсер етті.

Спинозаның ілімі бойынша, тек денелер ғана модустар емес, сонымен бірге идеялар да - модустар. Олай болса адамдар аз мүмкіндіктерін, және табиғаттың зандылықтарын, сырын неғұрлым көбірек білсе, соғұрлым мол өзі үшін әдептілік қағидаларын белгілеп, пайдасыз іс-әрекеттерден аулақ болып, құдайдың мәнін түсінуге жақындар еді. Ал құдайды жақсырақ түсінген сайын, оны көбірек сүйеміз. Осындай құдайға деген сүйіспеншілік те біздің игілігіміз. Адамдар өзін туғаннан еріктімін деп есептейді, шындығында олар ерікті емес. Өйткені олардың іс - әрекеттері себептілікке бағынады. Бұл заңдылықты білмегеннен кейін, олар өздерін еріктіміз деп ойлайды.

Табиғаттың, адамның өмірінің себептілік заңдылығына бағынышты екенін түсіну үшін ойлаудың математикалық тәсіл қолданып, оларды зерттеу керек, себебі тек осы тәсіл ғана бізді ақиқатқа жеткізеді.

Жалпы алғанда, таным процесі үш сатыдан тұрады: біріншісі -сезімдік таным. Бұл сатыда біз шынайы білім ала алмаймыз, себебі түйсіктер арқылы алған ақпараттар көп жағдайларда көңіл - күйге байланысты болады; екіншісі - рационалдық таным, басқаша айтқанда ақыл - ой арқылы таным. Танымның бұл сатысында да біз ақиқатқа жете алмаймыз; үшінші - интуиция, немесе заттар мен құбылыстардың мәнін түсініп - білу арқылы олардың түпнегізін (құдайды) білуге мүмкіндік аламыз.

Спиноза адам туралы проблемасында, адамды, «құдай» дәрежесіне дейін көтермейді, керісінше, оны сол қалпында, оған тән кемшіліктерімен, жетістіктерімен талдауға әрекеттенеді. Спинозаның айтуынша, құдай бар, бірақ оны адамдар басқаша бейнелейді. Құдай дейді, адамдарға түсініксіз, оларға ешқандай ұқсастығы жоқ абстрактілі белгісіз бір нәрсеге айналады. Сондықтан оны жеке алып бейнелеу, суреттеу, ол жөнінде дәлелді пікір айту өте қиын. Осыдан келіп, ол «құдай» деген тек жалаң ұғым, ал шын мәнісінде ол - табиғат болып шығады.

Сөйтіп, құдайдың (түпнегіздің, табиғаттың, әлемнің) мәнін, мазмұнын, табиғатын түсіну тек математикалық тәсілді қолданған ғылымдардың ісі, ал дінге келетін болсақ, оның құдай туралы айтқан пікірлері қате. Жалпы алғанда, діннің шығуына екі түрлі себептер әсер еткен. Олар: 1) адамдардың табиғаттың өзінен табиғаттағы құбылыстардың себептерін түсіндіре алмауы; 2) олардың табиғаттың дүлей күштерінің алдындағы қорқынышы.

Бірақ, Спинозаның пікірінше, дін халықты уыстан шығармай ұстап түру және қоғамда тәртіп орнату үшін қажет.

Спиноза ілімінің атеистік идеялары XVII ғасырдағы француз ағартушыларының еңбектерінде әрі қарай өріс алса, оның дедуктивтік тәсілі мен таным процесіндегі кейбір соны идеялары (интуиция т.б.) Шеллингтің, Канттың, Гегелдің философиясында дамытылды.

Джордж Беркли (1685 – 1753 ж.ж.) Субьективті идеализмнің негізін салушы Беркли дворяндық отбасында дүниеге келген. Жеті баланың үлкені болып, 11 жасынан ғылым мен өнерге қызығушылық тудырып, он жасынан дін қызметкеріне шақырылды.

Шығармалары: «Ой өрісінің жаңа теориясының тәжірибесі», «Адам білімнің принциптері туралы трактат» (1710ж), «Гилас пен Филонус арасындағы үш әңгіме» (1713) ж.

Беркли материалисттерге қарсы соққы беріп, олардың материалистік ұғымдарына қарсы шықты. Оның жазуы бойынша «мен барлық уақытта материяның өмір сүрмейтіндігіне сенемін, оның өмір сүретіндігі, ақылсыздық, маған құдай куә». Олай болса не өмір сүреді.

Епископ Берклидің пікірінше біздердің түйсікпен қабылдауларымыз өмір сүреді. Біздерде материяның сезімдік қабылдауы жоқ және болуы мүмкін емес. Біз тек жеке заттарды ғана қабылдаймыз, әр қабылдау жеке идея, түйсіктердің жиынтығы, демек адамның дүниені тануы әр түрлі түйсіктердің комбинацияларының сипаты. Мысалы: дәм, иіс, түс, темпе-ратура т.б. түйсіктер идея. Яғни, өз өзіміздің идеяларымызды қабылдамаймыз. Дүниеде түйсік идеялардан басқа ештеңе өмір сүрмейді және идеялардан басқа ешнәрсе қабылданбайды.

Адамның өзінен туа пайда болған идеялардың өмір сүретіндігіне сенген, яғни ол былай айтады: «Роза гүлінің иісі шықпайды, егерде оны ешкім иіскемесе».

Философтың пайымдауынша «біздің ақыл, заттар туралы жалпы идеяларды құрастырады». Болу, яғни қабылдауда болу, қабылданған зат, денелер нақты өмір сүреді олардың сыны біздердің түйсігіміз. Осыдан, оның мынандай тұжырымымы шығады: «Бар болу, яғни қабылдауда болу».

Беркли пайымдауынша «идеялар» көшірме бола алмайды. Демек, Локктың материалистік сенсуализіміне Беркли идеалисттік сенсуализ-мімен қарсы шығады.

1. Локк философиясы бойынша қабылдаудың қайнар көзі сыртқы дүние, ол біздің санамыздан тыс өмір сүреді.

Беркли субьект арқылы айқын қабылдауда түйсік идеяны негізгі деп біледі.

2. Беркли Локктың абстракциялық әдісіне қарсы, оның пікірінше абстракциялық идеяның болуы мүмкін емес, ол абсурд, ішкі қарама-қайшылық, біз оларды қабылдамаймыз, басқа идеяны да әкеле алмайыз.

3. Беркли материяның бірінші және екінші саналық іліміне қарсылығын білдіре отырып, барлық идеялар тек қана жанда өмір сүреді.

Беркли материализмді теріске шығара отырып, субьективті идеализмді қуаттады. Ол солипсизмнен арылуға талпынады. Солипсизм дегеніміз дүниеде тек адам және оның санасы ғана бар, ол басқа обьективті дүние барлығы жеке адамның санасында ғана өмір сүреді деген философиялық ілімі.

Демек, Беркли обьективті реалды идеялардың өмір сүруін жоққа шығара отырып, олар тек біздің ойларымызда дейді.

Бұл жерде Беркли мынадай түсініксіз сұраққа бетпе-бет келеді. Біздердің ойымыздағы қайдан келеді. Осы жерде ол қозғаушы күшті «құдайға» барлығын қосады.

Сайып келгенде, Беркли мынадай қорытынды жасайды: «Дүние менің түйсігімсіз жоғары бір себептің нәтижесі екен, құдай табиғат заңдарын, олардың мәселелеін құрастырушы».

Давид Юм. /1711-1776/ Берклидің ілімін әрі қарай жалғастырған тарихшы, дипломат, философ, ағылшын ағартушылық кезеңнің көрнекті өкілі Давид Юм (1711-1776) болды. Негізгі еңбектері: «Адамның ақыл-ойы туралы зерттеулер», «Діннің табиғи тарихы», «Табиғи дін туралы пікірлер», т.б.

Д.Юм Локк бастаған эмпиризм философиясын әрі қарай дамыта отырып, таным теориясының тек сезім мүшелеріне ғана сүйенетінін, сөйтіп түйсіктердің дәріптелетінін атап көрсете отырып, орын алған қайшылықтарды шеше алмады. Д.Юм өзінен бұрынғы ойшылдардың ізімен адам танымынынң шығатын арнасы сезімдік тәжірбие деп мойындады. Яғни, адам дүниені сезім мүшелері арқылы ғана танып, одан шығып кете алмайды. Біз сезім мүшелерімізден тыс ен бар екенін білмейміз, оны ақыл да айыра алмайды.

Д.Юм өзінің «Адамның табиғаты туралы трактат» деген еңбегінде материалдық дүниенің бізден трыс өмір сүріп тұрғандығы, оны танып білуге болатындығы жөнінде күмәнданады. Мұндай күмандану скептикаға апарып ұрындырды. Философтың айтуынша, адамдардың ақыл-ойы, зердесі өз басының рухани тәжірбиесіне ғана сүйенбейді. Д.Юм зеденің бір уақытта әлемге әйгілі болып үстемдік еткенін мойындайды. Бірақ, кейін оның маңызы төмендеді. Философ өз шығармасында зерде туралы: «Зерде әуелі өз билігін әлемге жүргізіп келді. Одан соң оған деген бағыныштылық туды. Оған қарай икемделу, оны құптаушылық пайда болды Бірақ бірте-бірте оған қарсылар шығып, зерденің күшін азайта бастады. Сөйтіп зерденің өзі скептикаға ұрынып, одан соң догмалық қағидалармен қарулануға мәжбүр болды», - деді.

Д.Юмның айтуынша, біз таным процесінде сезім мүшелерімізге ғана сүйенсек, одан тыс тұрған дүниенің бар екеніне көз жеткізе алмасақ, онда себеп-салдарлы байланыстарда жоққ шығады. Мұның өзі де Д.Юмның ғылыми білімге, оның практикалық нәтижелеріне қарсы шығып, оның теориялық негізін мойындамауын көрсетеді. Оның айтуынша, білімнің негізгі мақсаты – дүниені тану, болмыстың мәнін ашу емес, керісінше, адамдардың практикалық өміріне қолданатын қару бола білу. Ал объективтік шындық біз сезім мүшелерімізге жинақтаған процесс қана. Оның себебі бізге белгісіз, әрі түсініксіз.

Д.Юм білімнің міндеті - практикалық өмірге басшылық ету қабілетінде емес, қайта болмысты тануда деп білді. Юм бойынша, дұрыс білім беретін бірде-бір пән – математика объектілері. Зерттеудің басқа пәндерінің бәрі фактілерге қатысты, ол фактілер логикалық тұрғыдан дәлелденуі мүмкін емес, қайта тәжірбиеден ғана шығарылады. Тіршілік туралы пайымдаулардың бәрі де тәжірбиеден туады, алайда тәжірбиені Юм өмір шындығы, «әсерлердің» тасқыны ғана, олардың себептері беймәлім және танылмайды деп идеалистік тұрғыдан түсінді. Объективті дүние бар ма, жоқ па деген сұрақты ол шешілмейді деп санады.

Тәжірбие белгілейтін негізгі қатынастардың бірі – себептер мен іс-қимылдың қатынасы: оның интуициямен де, логикалық талдау жасау мен дәлелдеу жолымен де шығарылуы мүмкін емес. Бір құбылыстың алдында басқа құбылыстың болатынан да алдыңғысы – себеп т, кейінгісі – соның салдары деген тұжырым жасауға болмайды. Тіпті оқиғалар байланысының уақыт жағынан тым жиі қайталануы да бір объектінің екінші объектіні туғызуына көмектесетін жасырын күшті білуге әкелмейді.

Д.Юм барлық ғылымдар негізге алатын детерменизмді, себеп-салдарлы байланыстарды жоққа шығарды. Оның ойынша, ғылымда пайда болған себептілік ұғымы адамдардың субъективті тәжірбиесіне ғана орын алады. Мұндай ұғымның, Д.Юм бойынша, психологиялық мәні ғана бар. Өйткені, біз тек қана құбылыстарды кезектесіп отыратынын байқаймыз. Бір құбылыстың артынан екіншісі келсе, біз оны себеп-салдарлы байланыс дейміз. Ал негізінен алғанда бұл қате болып табылады. Бұл себеп-салдарлы байланыс деген есте әбден қалыптасып, қатып қалған ескі дағды ғана. Одан арылуымыз керек.

Сонымен, Д.Юмның пайымдық көзқарасы сыңаржақ кеткен эмпиризмді дүниені тануға болмайды деген агностицизм идеясына әкеліп ұрындырады. Мұның өзі таным теориясындағы эмпиризмнің екінші жағы рационализмнен бөлініп қалғанда, шыға аламайтын тұңғиыққа тірелгенін көрсетті. Сондықтан да Д.Юм өз заманындағы зерденің маңызын анықтай алмады. Ол зердені аффектілермен ( Аффект – ашу-ызадан туатын процесс) салыстыра қарады. Оның ойынша, өте тез, шапшаң аффектілер бар және олар адамның еркіне зор белгі қалдырады. Осылардың барлығы адамның көңіл-күйіне, елстету қабілетіне, олардың әдетіне әсер етеді. Ендеше, зерде де сол сияқты.

Д.Юм өзінің этикасында утилитаризм теориясын дамытып, пайдалылықты адамгершіліктің өлшемі деп жариялады, сонымен бірге адамдарда бір-біріне альтруистік «ұнатушылық» болатыны туралы қағиданы ұсынады. Философ эстетикасында «талға туралы таласпайды» тезисін клсссицизмге, ал содан соң өнердегі реализмге ұшатстырды. Д.Юм философиядағы ғаламдағы рет себебінің парасатпен кейбір ұқсас-тығы бар деп дінге орын берді, соныменбірге құдай туралы діни және философиялық ілімнің қандайын болса да қабылдамады., сөйтіп тарихи тәжірбиеге сүйене отырып, діннің адамгершілік пен азаматтық өмірге теріс ықпал ететінін мойындады.

Д.Юмның пайымдау философиясы өз заманының, өз тегінің, яғни буржазия қауымынынң жағдайынан туған еді. Мұның өзі тек пайымға ғана емес, яғни жаңа әлеуметтік топтың жалаң іс-әрекетіне ғана негізделген қызметтің мәнін көрсететін ойлау процесі болатын. Д.Юм тек қана жалаң пайымға сүйену нендей жағдайға әкеліп соғатынын өзінің шығармашылығы арқылы айқын көрсетіп берді.

Жан Жак Руссо (1712-1778). Жан-Жак Руссо француз ағартушылары демократиялық қанатының өкілі, философ, социолог, және эстетик, педагогика теоретиктерінің бірі.

Негізгі еңбектері: «Адамдар арсындағы теңсіздіктің шығуы және негіздері туралы пайымдау» (1755); «Қоғамдық шарт туралы» (1762), «Эмиль немесе тәрбие туралы».

Оның философиялық толғаныстарының негізгі тақырыбы – сол кездегі қоғамдағы адамның тағдыры еді. Руссо адамдар арасындағы әлеуметтік теңсіздікті жою үшін бостандық пен право теңдігі қажет деп дәлелдеді.

Руссо бұл тұрғысында пікір бойынша, ол мәдениет прогресімен қатар әдептіліктің құлдырауы сәйкес келіп отырады дейді. Себебі, қоғам неғұрлым ілгері дамыған сайын, теңсіздік тереңдей түседі. Ал теңсіздік өз тарапынан керенаулықты, жалқаулықтың қайнар көзі болғандықтан, адамгершіліктің, мінез құлықтың азғындауына әкеліп соқтырады.

Теңсіздік – мәңгі әлеуметтік құбылыс емес. Алғашқы қауымдық қоғамда теңсіздік болмаған, себебі жеке меншік болған жоқ, сондықтан барлық мәселе адамгершілік тұрғысынан шешіледі. Ал кейінірек, өндірістік құраладардың жетілуі және жоғары сатыға көтерілуі жеке меншіктің, ал – теңсіздіктің пайда болуына себепкер болды.

Әлеуметтік теңсіздіктің бірден-бір жолы, Руссоның айтуынша, бәсеке бостандығы арқылы адамдардың табиғи талап- сұраныстарының (өмір сүруге, ерікті болуға, меншік иесі болуға) қанағаттандырылуына мүмкіндік беретін жағдайлар жасау.

Адам туғанда бас бостандығы бос болып туады, бірақ өз еркімен «қоғамдық келісімге» бой ұрғаннан кейін, олар өздерінің жекелеген жігер-еркін біріккен, «ортақ жігер-ерікке» оғырландырады. Сөйтіп мемлекет пайда болады. Мемлекеттің негізгі міндеті – бейбітшілік пен әділеттілікті сақтау.

Руссоның теңсіздік, «қоғамдық келісім» туралы пікірлері көп елдің саяси, рухани өміріне мемлекеттік құқық, тәрбие, т.б. тұрғысынан үлкен әсер етті. Қоғамның, мемлекет пен құқықтың мәселелері Руссо ілімінде халықтың егемендік идеясымен оны негіздеу мен қорғау принципі ретінде көрініс тапты.

Табиғи күйде, Руссо бойынша, меншік жоқ және бәрі тең және ерікті. Теңсіздіктің басқаларда адамның физикалық, табиғи айырмашылық-тарымен келісілген. Бірақ жеке меншік пен әлеуметтік теңсіздіктің пайда болуымен табиғи теңдікке қарсы, бай мен кедей арасында күрес жүреді. Теңдіктің жойылуымен, қорқынышты толқулар пайда болады. Бұл жағдайдан шығудың жолы мемлекеттік билік пен заңды құруды келісуге, оған барлығы бағыну керек деп шешті. Бірақ та табиғи ерікті жоғалтып, кедейлер саяси еркіндік ала алмады. Жасалған келісіммен мемлекет және заңдар, келісім арқылы әлсіздердің жаңа жолын салып, және байларға жаңа күш берді, табиғи еркіндікті жойып меншікпен теңсіздік заңын бекітті.

Жеке меншік теңсіздігі саяси теңсіздікпен қосылып, Руссоның айтуынша, соңғы есепте деспотизм тұрғысында абсолютті теңсіздікке әкелді.

Осындай кесел қоғамға қарап, Руссо өзінің саяси концепциясын құруға тура келді. Ол феодалдық сословиелік қатынастар мен деспоттық режимді сынады, буржуазия, демократия мен азамттық бостандықты, тумысына қарамастан адамдардың теңдігін жақатаған пікірлер айтты. Мүлік теңсіздігін жеке меншіктің пайда болуымен байланыстыра келіп, оған қарсы шықты, жеке меншікті жалпыға бірдей теңгермешілікті уағыздайтын ұсақ буржуазиялық эгалитаризм тұрғысынан сынады. Қоғамдық шарт теориясын қолдаған Руссоның Гоббстан айырмашылығы, ол табиғи жағдайда барлық халықтың барлық халыққа қарсы соғысы болып қана қойған жоқ, сонымен қатар адамдар арасында достық пен жарасымдылық та үстемдік етті деп санады.

Руссоның «Эмиль, яғни тәрбие туралы еңбегінде» ол бұрынғы феодалдық-сословиелік тәрбие жүйесін қатаң сынға алып, оның мақсаты еңбекті құрметтейтін белсенді азамттар даярлау болуын талап етті.

Руссо өзінің дүниетаным мәселелерінде деизмді ұстанды. Ол құдайға сенумен қатар жанның мәңгілігінде мойындады. Руссо материя мен рухты ежелден келе жатқан екі негіз деп санады (дуализм). Ал таным теориясында ол сенсуализмді ұстанды, дегенмен адамгершілік идея-ларының туа бітетінін жоққа шығарған жоқ.

3. XVIII ғасыр аяғы – XIX ғасырдың бірінші жартысы неміс топыра-ғында да философия кеңінен дамыған ерекше кезең болды. Ол кезеңді Ф.Энгельс классикалық неміс философиясы деп атады.

Классицизм дегеніміз ( лат. тілінен classicus –ең үлгілі ) XVII-XVIII ғасырларда және ХІХ ғасырдың басында Европа әдебиеті мен өнерінде өріс алған әдіс. Әдебиеттегі классицизм ерте замандағы классикалық әдеби шығармаларын үлгі тұтты. Негізінен классикалық әдебиет – бұрын соңды жасалған идеялық мазмұндылығы және көркемдік дәрежесі тұрғысынан ең жоғары бағаланған әдебиет үлгісі деп табылған еді.

Ал неміс классикалық философиясы тек неміс халқы мен мәдениетінің өркендеуі ғана емес, сонымен қатар ол дүниежүзінің философиялық ойдың дамуына да зор әсер етті. Рухани өмірге терең талдау жасау, тиянақты тұйық философиялық жүйе құруға бейімділік неміс философиясына тән ерекшелік. Германиядағы философияның алғашқы түрі ортағасырлық схоластика болады. Мысалға айтатын болсақ, Храбан Мавр, Ноткер Немецкий, Гуго Сен-Викторский. Соңғы схоластикалық көрнекті өкілі алғашқы христиан аристотельшілерінің бірі Ұлы Альберт болды. Фома Аквинский соның жолын ұстанды. Шіркеулік ілім схоластикадан өзгеше дәстүрлі неміс философиясы мистикадан басталды. Оның алғашқы өкілдері сопы әйелдер – Хильдегарда Бингенская ( 12ғ.) мен Мехтильда Магдебурская (13ғ) болды. И.Экхарт бұл ілімді одан әрі дамыта түсті. Ал оның ізбасарлары Г.Сузо мен И. Таулер (14ғ.) творчествосында мистика өзінің бұрынғы сипатынан айырыла бастады. Жаратылыс зерттеуші математик және астроном Н.Кузанский орта ғасыр философиясынан жаңа заман философиясына өту кезеңінде ірі тұлға болды. Ол екі ағымды келістіруге тырысты.

Неміс реформациясы антикалық идеяларға қарсы шығып ерте христиан дінінің идеяларын жақтады. Осы кезде неміс протестантизмінің негізін салушы М.Лютердің ықпалы зор болды. Лютерианшылдық идеяларын Ф.Меланхтон жүйеге келтірді. Т.Мюнцердің революциялық ілімінде реформацияның халықтық мәні баса көрсетілді. XVI-XVII ғасырларда С.Франк В.Бейгель мистиканы пантеистік бағытта дамытты.

Германияда философияның дамуындағы бетбұрыс неміс классикалық философиясының негізін қалаушы И.Кант философиясынан басталады. ХІХ ғасырдың бас кезінде И.Кант философиясы Лейбниц Вольфтік рацио-нализмді ығыстырып Германияда үстемдік етуші мемлекеттік филосо-фияға айналады. И.Кант идеяларын И.Г. Фихте мен Шеллинг одан әрі дамытты. Фихте әсіресе Шеллингтің мәдениетке тарихи тұрғыдан қараудың негізін қалады. Шеллинг өзінің натурфилософиясында Фихтенің субъективті идеалистік диалектикасын объективтік идеалистік диалек-тикаға өзгертіп қалыптастырады. Гегель абсолютті субъективті субстанция жөніндегі ілімі арқылы Кант дуализмін жеңуге тырысты. Сөйтіп, Гегель философияны қайтадан роационализм саласына түсіріп, жаңа диалек-тикалық сипат берді.

Терең диалектикалық ой-өріс неміс философиясына ерекше тән қасиет. Кант диалектикалық көріністі сынға алғанымен, оның ақыл антино-миялары жөніндегі ілімі диалектиканы ақиқатқа жету жолы ретінде дамы-туға күшті қозғау салды. Фихте қарама-қайшылықты философиялық жүйе құрудың негізі принципті етіп алды. Шеллинг пен Гегель диалектиканы бірден-бір нағыз философиялық әдіс деп қарайды. ХІХ ғасырдың 30 жыл-дарында неміс идеализмінің спекулятивті рационалистік философиясына, әсіресе Гегельдің панлогизміне екі түрлі бағыт: иррационалистік және материалистік бағыттар қарсы шықты.

Ал Л.Фейербах неміс классикалық философиясының идеалистік сипатын антро-пологиялық материализм тұрғысынан сынға алып, идеалистік философияның дінмен байланысын ашып көрсетті. ХІХ ғасырдың 40-шы жылдарында Германияда марксизм пайда болды. Ол философияны сын тұрғысынан қайта қарап, оның дүниені түсіндіруші ғана емес, өзгертуші күш екендігінде көрсетіп берді.

ХІХ ғасырдың орта шенінде неміс философиясында жаратылыстанудың өрістеуіне байланысты позитивизм бағыты орын ала бастады. Түрлі ғылым салалары – физика, биология, психологияға сүйенген мектептер мен бағыттар пайда болды.

Неміс классикалық философиясы – марксизмге дейінгі философиялық ой-пікірдің дамуындағы ең жоғары саты болып саналады. Идеалистік тұрғыдан болса да диалектикалық әдісті, логиканы да, даму процесінің заңдылықтары жайындағы ілімді жасау классикалық неміс философиясының қолы жеткен ең тамаша жетістігі болып табылады.

Осы кезеңде философия Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель, Фейербах секілді неміс идеализмінің өкілдерінің күшті қуат алды.

Классикалық неміс философиясы бүкіл философия тарихындағы мұраны игеріп, алдыңғы қатарлы мәдениет пен ғылымға сүйеніп, сол кездегі қоғамдық дамуды терең талдай отырып, жаңа диалектикалық әдістің, таным теориясының, логиканың шығуына түрткі болды. Классикалық неміс философиясы ойлау мен болмыстың диалектикалық байланысын аша отырып, танымдағы субъектінің рөлін айқындады. Сондай-ақ, ойлаудың болмысқа қатынасы арқылы таным теориясындағы объекті мен субъектінің диалектикалық ара-қатынасын ашып, теориялық ойлау формасын жаңа сатыға көтеріп, философиялық категориялардың атқаратын рөлін көрсетіп берді.

4. И. Канттың философиясы. Иммануил Кант (1724-1804) неміс классикалық философиясының ғұлама ғалымы. И.Кант 1724 жылы Шығыс Пруссияның Кенигсберг қаласында, еңбекші отбасында дүниеге келеді. Бұл қала екінші дүниежүзілік соғысынан кейін Россия жеріне өтті. Соның нәтижесінде қазіргі уақытта ұлы неміс философ Канттың моласы Россияның қаласы Калининградта орналасқан. Кант жастайынан өте әлсіз және аурушаң болып өсті, және өзінің ұялшақтығы пен ұмытшақтық деген кемшіліктерінен азап шекті. Ол тек өзінің ерік жігерімен ғана осындай қасиеттерден арыла отырып, көптеген ғылымдармен айналыса алды.

И.Кант Фридерикандық колледжінде білім алады. Ол латын тілін өте жақсы меңгереді. Кант сонымен қатар рим жазушыларын қызыға зерттейді. Ол жаратылыстану ғылымдарында оқуға бет бұрады. Бірақ мектепте оқу жылдарында оның гуманитарлық-филологиялық білімдеріне толық әуес қойғаны анықталады. Кант өзінің тәжірбиесінен тәрбие процесінде бірінші орынға ол тәртіпті қойды. Оның пікірінше, тәртіптің жоқтығы адамды жануарға айналдырады деді. Канттың айтуынша, адам тәртіпке үйренсе еңбектің әдетіне қалыптасып, және ортада өзін-өзі ұстауды, тіпті өзіне өнегелілілк заңды аша алады.

Кант философия факультетін бітіргеннен кейін ол өзін оқытушылық қызметке 41 жылын арнайды. Ол ғылыми зерттеулермен құлшына айна-лысып отырды, нәтижесінде жеткен жетістіктері үшін Кант Германияның бірінші философы болып танылды. Ол ешқашан отбасы құрған жоқ, яғни өз бүкіл ғұмырында әйел нәзіктігін, сұлулығын, ерекелігін, жылулығын көрмей кетті. Кант өзінің дана тұрмыс-тіршілігінің арқасында 82 жасқа дейін рухани бай өмір сүрді.

Г.Гейненің пікірінше, Канттың өмірін суреттеу қиын. Оның бүкіл өмірі Германияның солтүстік шығысында орналасқан Кенигсберг қаласында өткен. Тіпті Кенисберг соборындағы тоқтаусыз соғып тұрған сағаттың өзі жұмысын Кант секілді адал атқармаған болар. Тіпті оны Кенигсберг қаласының тұрғындары оны «Кенигсбергтің сағаты» деген атау қойып кеткен еді.

1755 жылдан бастап И.Кант доцент дәрежесіне Кенигсберг универси-тетінде метафизика және көптеген жаратылыстану пәндерінен бастап физикалық география және минералогиядан лекция оқиды. 46 жасында логика және метафизика кафедрасының профессоры атағын алады. Кейін ол факультет деканы және екі рет университет ректоры болады. 1770 жылдан бастап оның философия танудағы «сын» кезеңі басталады. И.Кант осы кезеңдерінде «Таза ақылға сын», Практикалық ақылға сын», «Мінез құлық метафизикасы», «Пікірлеу қабілетіне сын» және т.б еңбектері жарық көре бастайды.

И.Кант өзіне дейінгі ойшылдардың эмпиризм мен рационализм саласындағы сыңаржақ кеткен кемшіліктерін көрсете отырып, филосо-фияда бұрын соңды болмаған үлкен жаңалық ашты. Ол бұл жаңалықта философиядағы Коперниктік төңкеріс деп атады. Бұл төңкерістің мәні мынада еді, - егер Кантқа дейінгі ойшылдар табиғатты зерттей отырып, болмысты, материяны, философияның негізгі нысанына айналдырса, немістің ұлы ойшылы керісінше, біздің философиялық талдауымыз ойлауға, идеяға, ақыл зердеге субъектіге бағынады және солардан келіп шығады деді.

Ұлы ойшыл адам баласының таным қабілетін, - сезімдік, пайым және зерде деп үшке бөледі.

Кант ең алдымен математиканы, жаратылыстануды, метафизиканы априорлы синтетикалық тұжырым арқылы талдай келіп, таным процесінің қалыптасуы мен белгілі бір сатылардан өту жағдайын көрсетті. ( априорлы – лат.тілінен тәжірбиеден тыс пайда болған ұғым, ой идея). Осыдан математика – сезімділікке, жаратылыстану – пайымға, метафизика яғни философия зердеге қатысты екені анықталды.

Сезімділіктің априорлы формалары – уақыт пен кеңістік, математика ілімімен тығыз байланысты болғанымен олардың дүниетанымға тікелей қатысы бар. Кеңістік – априорлық танымдағы сезімділіктің сыртқы формасы. Мұндай көзқарас уақыт пен кеңістікті метафизикалық тұрғыдан пайымдап келген жаратылыстану саласының өкілдеріне ғана емес, сондай-ақ осы формаларды философиялық танымдық негізінде түсіне алмаған ойшылдарға да қарсы бағытталған Кеңістік Канттың философиясында сезімділіктің сыртқы формасы ретінде анықталып, математиканың геометрия деп аталатын саласында негізделді.

Сезімділіктің ішкі формасы – уақыт математикамен тығыз байланысты. Уақыт тек математикалық өлшем ғана емес, ол сезімділік арқылы адамның ішкі рухани дүниесімен қабаттасып жататын процесс. Өйткені уақыт – адамның еңбек өлшемі, адамның практикалық қызметінің өлшемі. Бұл жөнінде Кант уақыт дегеніміз біздің пайымдауымыздың субъективті жағдайы. Сөйтіп, адамның ішкі рухани өмірін, оған тән байлықты біз тек осы уақыт арқылы анықтай аламыз. Канттың айтуынша, сыртқы дүние біздің сезім мүшелерімізге әсер ете отырып, көптеген түйсіктер жинақ-таған материалдар мен фактілердің пайда болуына жол ашады. Бірақ олар тек құбылыстар мен заттарды бейнелейді. Олар әлі де болса білімге әкелмейді. Ал бұл құбылыстарды білу адамның ойлау қызметінің жемісі.

Кант өзінің философиясында пайымның адам қызметімен тығыз байланысты екенін ерекше көрсетіп отыр. Өйткені, пайым адамдардың тұрмыс жағдайымен байланысты болып, күнделікті өмірінен келіп шығады. Екіншіден, пайым күні өткен сайын ескірген әдет ғұрыптармен тығыз байланысты болып, догматизмге алып келеді. Бұл қандай болмасын ойлау процесінің шарықтауына бірден-бір қауіпті нәрсе. Үшіншіден, пайым Канттың тілімен айтқанда, бір дағдыға әдетке үйренген «тауықкөз пайымдауды» тудырады. Мұндай пайымның қауіптілілігі сонша, адамдар өмір бойы үйреніп қалған нәрседен арыла алмай ескі көзқарастың құрбаны болып, жаңа прогрессивті ағымға түсінбей, оған ашықтан-ашық қарсы шығуы мүмкін. Дегенмен өмірдің ағымына және дамуына байланысты пайым да өз шекарасында қалып қоя алмайды. Ол қалайда өзін қоршаған дүниені, тіпті бүкіл әлемді тануға ұмтылады.

Дүниені, бүкіл әлемді, «өзіндік затты» тануға ұмтылған пайым ендігі жерде зердеге айналады. Оның айтуынша зерде дегеніміз ол да пайым. Бірақ ол пайымның жоғары сатысы. Зерденің негізгі идеялары - адам, әлем, құдай туралы. Бірақ бұл идеяларды тану және толығынан зерттеп шығу мүмкін емес. Өйткені олар бір жағынан жалпылама, әрі абстрактілі, екінші жағынан ешқандай мазмұны, мәні жоқ. Сондықтан зерде әлемді, олар туралы идеялардың негізін ашамын деп шешілмейтін қайшылықтарға тап болады. Бұл қайшылықтарды Кант өзінің философиясында «зерденің антиномиялары» деп атады. Оның ойынша бүкіл әлемді білу және оны толығынан тану мүмкін емес. Адам тек қана өзін-өзі білуге ұмтылып, өзінің рухани қызметінен шыққан білімдерге ғана ие болады. Сонымен зерденің бұл әрекеті қайшылықтан басқа ештеңе тудырмайды.

Кант философиясын «сыни кезеңге дейін» және сыни кезең» деп екіге бөліп қарастырады. Сыни кезеңге дейінгі Канттың Күн жүйесінің аса зор газ тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы идеясы тек астро-номияға қосқан үлес емес, жалпы дүниетанымдық методологиялық маңызы бар жаңалық болды. Біріншіден, қозғалыс – материяның өзіне тән тартылыс және серпіліс сияқты қарама-қарсы күштердің арқасында ешқандай да, сыртқы күштердің әсерінсіз пайда болатын құбылыс. Екіншіден, осы күннің әсерінен әр түрлі әлемдер жүйесі қалыптасып, күйреп, одан шашыраған бөлшектерден қайтадан жаңа денелер пайда болып жатады. Үшіншіден, әлем құрылымына енетін үлкенді-кішілі жүйеленген денелер өзара сатыланған бағыныштылықта болады. Демек, әлемдегі денелер жүйесі өзара әмбебаптық байланыста болады. Сыни кезеңдегі Канттың пікірінше философияның болмыс, әдептілік және дін мәселелерін қарастырмастан бұрын, адамның танып білу мүмкіндігінің шекарасын белгілеп алу керек дейді. Таным процесі күнделікті тәжірбиеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге «Өзіндік заттар» туралы емес, олардың көріністері туралы деректер береді. Мұндай білімдер жекелеген тәжірбиеге сүйенгендіктен, апостериорлы бағытта болады. Ал шынайы әмбебаптылық және қажетті білімдер осындай фактілерге негізделе алмайды. Жалпы алғанда таным процесі, Канттың пікірінше үш сатыдан өтеді: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой. «Сезімдік түйсіну» сатысында біздің сезім мүшелерімізге өзіндік заттардың көріністері әсер етеді де, осы деректер негізінде түйсінудің бей-берекет жиынтығы пайда болады. Олар сезімдік түйсінудің априорлы түрлдері – кеңістік пен уақыттың арқасында белгілі бір жүйеге келіп реттеледі. Танымның келесі – сараптаушы парасат сатысында – априорлы категориялар себептілік, сапа, сын, қажеттілік т.б. арқасында жаңа ғана реттелген түйіндер жиынтығы қорытындыланып, өзіне тиеселі заңдылыққа бағынып, жаңа білімдер пайда болады. Кант таным процесінің осы екі сатысының негізінде алынған білімді трансцендентальдық білім деп атайды. Трансцендентальдық таным дегеніміз таным процесінің заттардың өзіне емес, априорлы танып білу мүмкіндігінің осы затты қандай деңгейге дейін біле алатындығы. Танымның үшінші сатысы – трансценденттік танымда – таза ақыл-ой заттардың көрініс әлемінен шектеліп қоймай, олардың ар жағында не бар екенін білуге, басқаша айтқанда «өзіндік заттардың» табиғатын, мәнін түсінуге ұмтылады, шешілмес қайшылықтарға тап болады. Айталық рух өле ме, өлмей ме, әлем қалай пайда болды, құдай қай жерде өмір сүреді және т.б. осы сияқты сұрақтар антиномияларға толы болады. Мұндағы антиномия дегеніміз дәлелденбеген, сенімсіз деген мағынаны береді. Осы мәселерді көтеріп, оған жауап беріп жүрген схоластикалық, онтологиялық, рационалистік, діни т.б. ілімдер жалған ғылымдарға жатпайды. Себебі, бұл аталған идеялардың не дұрыс, не теріс екендігін теория жолымен дәлелдеу мүмкін емес, олай болса «өзіндік заттарға» тән оның ішкі заңдылығынан мәнін біз танып біле алмаймыз, сондықтан оған талпыну бос әурешелік.

Кант философиясында адам ең басты, әрі маңызды орынды алады. Ол адамды дүниедегі барлық жанды және жансыз заттардан жоғары деп есептеген. Адамда сана-сезім болғандықтан, ол адамды индивид, яғни жеке тұлға ретінде қарастырады. Адамда сана-сезім болғандықтан, онда эгоистік қасиеттің болуы табиғи құбылыс. Кант эгоизмге қарсы адамның ақыл-ойын қояды. Кез-келген адам өзіндегі «менді» бүтін дүние ретінде қарас-тырмай, сол дүниенің бір бөлшегі ретінде қарастыруы керек. Кант адам жанының табиғатын ғылыми танымның объектісі ретінде қарастырмайды. Кант адамда түйсік бола тұра ол сол түйсікті ұғынбайды ме деген сұрақты бұлыңғыр, мәнсіз деп есептейді. Бірақ олардың творчествода атақаратын рөлі зор. Мысалыға дейді Кант бір мезгілде музыка аспабында ойнап тұрған және қарсысында тұрған адаммен сөйлесіп тұрған музыкантты көз алдыңызға елестетіңізші. Бір ғана қате жасалған қимыл, қате алынған нота мұндағы тыныштық гармониясын бұзады. Алайда келесі сәтте музыкант не боларын білмесе мұндай оқиға болмас еді. Себебі кейде адамның сана –сезімі дүниедегі болып жатқан құбылыстарды мағынасыз, мәнсіз деп тауып, қарсылық көрсетсе де осы құбылыстың әсерінен құтыла алмайды, яғни өзінің сана-сезімін бағындыра алмайды. Адамның таланты данышпандықтың белгісі. Ал таланттың өзі жаңалықтар ашудағы, бір нәрсені ойлап табудағы дарындылықтың ең жоғарғы сатысы. Адам жанының толық жетілу қажеттілігін қарстыра келе Кант былай дейді: «Алға қойған мақсатыңа жету жолында пайдасы тиетіндей етіп рухани және дене күшіңді жетілдіре біл!».

Таза ақыл-ой адамның ерік – жігерін, практикалық іс-әрекетін айқындауға мүмкіндік береді. Айталық, адам жеке тұлға ретінде табиғат заңдарынан төмен тұрғандықтан сыртқы әлемнің әсерінен шыға алмайды, сол себепті ол ерікті де емес, ал даралық қасиеттерінің ерекшелігіне, өзінің ылғи да танып білуге ұмтылу қабілеттеріне қарасақ, ол өзінің практикалық ақыл-ойына сүйеніп, ерікті әрекет жасайды. Бұл жағдайда адам барша жұртқа бірдей әдептілік заңы - әдептілік императивтік басшылыққа алады. Әдептілік императиві бойынша игіліктерге, бақытқа жетуге ұмтылу немесе сүйіспеншілік, жақсы көру сияқты қылықтар адамның іс-әрекетін әдепті қылмайды, керісінше қоғамда қалыптасқан әдептілік заңдарын сыйлап, өз міндетіңді өтесең сол өнегелі іс болып саналады. Мұндай этикалық міндеттілік адамға теория жүзінде емес, практика жүзінде әдептілік бостандығы тұрғысынан іс-әрекет жасауға сенім туғызады. Сөйтіп, адамның ар-ождан өлшемдері адамгершіліктің ең жоғары қағидасы - әдептілік импертивінің талаптарына сай келеді. Әдептілік діни жатсынуға тәуелді емес, себебі ол - өз заңына сүйеніп, өзінше өмір сүреді. Ал дін - құдайды ең жоғары идеал немесе құдай алдындағы парыз ретінде түсінетін біздің барлық міндеттеріміздің жиынтығы. Осыдан, Кант құдайға жағамыз деп сақтап жүрген діни институттардың тіпті де қажеті жоқ, тек әдептілік императиві негізінде тақуалы өмір сүрсең болғаны деге тұжырым жасайды.

Сонымен Иммануил Кант неміс классикалық философиясының өкілін барлық халықтар мен кезеңдердің ұлы ойшылдарының бірі ретінде бағалауға болады, оның еңбектерін қазіргі күнге дейін зерттелуінде.

5. Г.В.Ф. Гегель. Философия тарихында пайым мен зерденің әлеуметтік мәнін ашуға ұмтылып, оны ғылыми әрі диалектикалық негізде дамытқан классикалық неміс философиясының ірі өкілі Г.В.Ф.Гегель болатын. Оның шығармашылығының даму кезеңі Германияның саяси-әлеуметтік жағдайының біршама үлкен өзгеріске түсіп, елдегі ішкі қайшылықтар белең алған тұста басталды. Сондықтан ол өзіне дейінгі барлық ойшыл-дардың, әсіресе ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы ағылшын және француз ағартушыларының, сондай-ақ неміс жеріне кең өрістеген ғылым мен мәдениеттің, өнер мен әдебиеттің жетістіктерін толық зерттей отырып, оларды өз жүйесін жасауға кеңінен пайдаланды. Ол өзінің алғашқы философиялық шығармаларында қоғам өміріне, әсіресе дін мен саясат мәселелеріне айрықша назар аударды.

Гегель философия тарихында философияны ғылым ретінде қайтадан тудыра отырып, оның жаңа жүйесін жасауға талпынған ойшыл.

Георг Вильгельм Фридрих Гегель 1770 жылдың 27 тамызында Штут-гартта ірі чиновниктің семьясында дүниеге келді. Оның әкесі мемлекеттік қызметтегі үлкен шенеунік болған. 1788 жылы Тюбингендегі Г.В.Ф.Гегель философия мен теологияны барынша жете меңгерді. Онда сол кездегі саяси-әлеуметтік жағдайға өз көзқарасын білдіріп отырды. Студенттік кезде ол Франциядағы ірі саяси өзгерістерге аса зейін қойып, оларды қуаттап отырды. Жас Гегель француз революциясын шын ниетімен қарсы алғанымен, якобиншілерді жақтырмады.

Гегель атақты ақын Гельдерлин мен философ Шеллингпен танысады. Сонымен қатар Платон, Гердер, Шиллер, Монтескье, Канттың еңбектерімен де таныс болған. Институтты бітіргеннен кейін Гегель бірнеше жылдар бойы Бернде жеке адамдардың балаларын оқытып, тәрбиелеумен айналысады. Осы жылдары жас оқымысты өзінің «Исустың өмірі», «Христиандық дінінің позитивтілігі», «Христиандықтың рухы және оның тағдыры» деген алғашқы шығармаларын жазады. 1797 жылы Гегель Гельдерлиннің кеңес беруімен Майндағы Франкфуртке ауысады, онда да оқытушылық қызметін атқарады.

1801 жылдан кейін философтың шығармашылы Иендегі дәуірі баста-лады. 1801 жылы ол докторлық диссертациясын қорғап, біріаз уақыттан соң Иена универсиететінде профессор болып жұмыс істейді. Иена университетінде қызмет атқарып жүрген кезінде Шеллингпен кездесіп, пікір алысып жүрді де, кейінен өзінің философиялық жүйесін қалып-тастыруға ден қойды. Иенада оның «Фихте мен Шеллингтің филосо-фиялық жүйелерінің айырмашылығы», «Рух феноменологиясы» деген еңбектері жарық көрді.

1808 жылы Гегель Нюрнбергке ауысып, мұнда гимназия директоры қызметін атқарады. Осында ол атақты «Логика ғылымы» атты еңбегін жазды.

1818 жылдан бастап ол Берлин университетінің философия кафедрасының профессоры, кейінен бұған қоса университет ректоры болады. Бұл жылдары ол өзінің философиялық жүйесін құруды аяқтайды. Оның даңқы шет елдерге де кеңінен тарайды. Сонымен Г.В.Ф.Гегель 1831 жылы 14 қарашада дүниеден қайтады.

Философияның негізгі мәселесін Гегель объективті идеализм тұрғы-сынан шешеді. Дүниенің түп негізі – объективті рух. Ол мәңгі, адамның санасынан тыс және оған тәуелсіз өмір сүреді. Ал табиғат болса осы рухтың туындысы. Объективті рух кейде абсолюттік идея, кейде құдіретті сана деп те аталады. Ол абсолюттік идеяны, абсолюттік рухты дүниенің негізгі тірегі деп анықтады. Идея, - деп көрсетті ол негізінде – белсен-діліктің, іс-әрекеттің қайнар көзі, ол ұдайы өзгеріп, дамып отырады, және осы даму процесінде бүкіл өмір сүріп отырған дүниені туғызады, сөйтіп идея шындықтың тіршілік беруші жаны болып табылады. Идеяның, рухтың ісі мен белсенділігі ойлау арқылы, өзін-өзі тану арқылы ашылады. Әуелі абсолюттік идея, «логика» көрсетілгендей, таза логикалық дамуды басынан кешіреді, содан кейін ол табиғатқа айналып, өзін-өзі өзгертеді, өзгеше болмыс түріне енеді. Бұл сатыда идея өзін-өзі танымайды. Алайда ол осы күйін-де қалып қоймай әрі қарай дамиды, сөйтіп «дөрекі табиғи қалпынан» құтылып, адамзат қоғамына көтеріледі. Осында ғана ол өзін-өзі тануға, өзінің өткен жолдарын түсінуге мүмкіндік алады. Абсолюттік идея бірден абсолюттік нақтылыққа ие бола алмайды. Бұл дәрежеге ол ең соңында абсолюттік рух болғанда, осыған дейінгі даму процесінің барлық жетістіктерін бойына сіңіргенде ғана ие болады.

Гегель дүниеде өмір сүретін барлық нәрсені негізгі ұғымдардың қозғалысы – абсолюттік идеяның дамуы деп санады.

Гегельдің философиясы – сана, рух алғашқы, бірінші, ал материя, табиғат екінші, туынды, тәуелді деп дәлелдейтін объективтің идеялизмнің айқын түрі болып табылады.

Гегельдің философиялық жүйесі идеалистік принципке негізделген. Ол идеяны, ұғымдарды санадан, ойлаудан тыс жатқан объективтік дүниені бейнелейтін логикалық формалар деп қарамайды, керісінше олар осы шындықты жасаушы, шындықтан бұрын өмір сүретін күш деп түсіндіреді.

Гегельдің пікірінше, философия дегеніміз ой қозғалысы, бір ұғымнан екінші ұғым туатын, бір ұғым екінші ұғымға айналатын ұғымдар системасы.

Гегельдің философиялық жүйесі үш бөлімнен тұрады:

1. Логика.

2. Табиғат философиясы.

3. Рух философиясы.

Ол өзінің «Логика ғылымы» атты еңбегінде абсолюттік идеяны, әлемдік рухты, табиғаттың да, қоғамның да түп негізі ретінде қарастыратын негізгі қағидасының ауқымында философиялық жүйесінің бірінші бөлімін және өзінің зерттеу тәсілі - диалектикасын тұжырымдады.

Гегельдің табиғат философиясы табиғат құбылыстарын идеалистік тұрғыдан пайымдайтын ілім. Бұл жүйенің үшінші бөлімі «Рух фило-софиясы» негізінен қоғамдық өмірдің мәселелерін қамтиды. Мысалы, бұл бөлімге психология, антропология, феноменология, мемлекет пен құқық философиясы, дін, әстетика, дін философиясы т.б. кіреді. Бұл салалардың бәріне ол алғаш рет даму идеясын енгізіп, философия ғылымына үлкен үлес қосты. «Рух феноменологиясы» Гегель ілімінің шын мәнісіндегі қайнар көзі, әрі терең құпиясы болып табылады. Сананың даму жолдарының әр түрлі сатыларына сәйкес «Рух феноменологиясы»: «субъективті рух», «объективті рух», «абсолютті рух» болып үш тарауға бөлінеді.

Логика болса бұл системасының алғашқы бөлімі еді. Мұнда ол ойлау-дың абсолюттік идеяның табиғат пен адамға дейінгі өздігімен дамуын қарастырады. Гегельдің «Логикасы» болмыс туралы, мән туралы, ұғым туралы болып бөлінеді.

Екінші бөлімі табиғат. Философтың пікірінше, табиғат – абсолюттік идеяның жүзеге асқан түрі, оның сыртқы көрінісі ғана. Табиғаттың түпкі мәні – идея. Идеяның табиғатқа айналғаны сияқты, табиғатта енді рухқа айналады. Ол үшінші саты – рух философиясында көрінеді.

Гегель философиясында антропологияға да ерекше мән берілген. Ең алдымен ол жеке адамның, индивидтің сана-сезімін зерттеумен айналысады. Субъективті рухты адам рухы деп қарастырады. Субъективті рух жөніндегі ілім – антропология. Гегель қарастырған антропология адамның шығу тегін, оның жер бетіндегі таралуын зерттейтін ғылым емес, оның пәні - адамның «жан дүниесін тану», адамдардың нәсіліне, жасына, жынысына байланысты пайда болатын ерекшеліктерін, сонымен бірге, олардың рухани құрылымын ашу. Гегель бір нәсілдің екінші бір нәсіл басқа нәсілдердің үстінен етек алады деген пікірге қарсы шығады. Адам өзінен-өзі саналы, ақылды деп қарастырды.

Өзінің антропологиясында Гегель «кавказдық нәсілге», гректерге, итальяндықтарға, испандықтарға, француздарға, немістерге және ағыл-шындарға талдау жасады. Сонымен бірге ол адамдардың психикалық ерекшеліктерін, темпераментін және мінездерін зерттеді. Адамдардың жасына, жынысына қарай бөлінуі жоқ. Адамдардың бәрі де тең құқылы.

Адамзат тарихы, оның заңдылықтары дегеніміз қоғамның ілгері қарай дамуы негізінде жеке тұлғалардың ең жоғарғы приципі - бостандық идеясына үздіксіз ұмтылуы. Олай болса, дүниежүзілік бағыттың тарихын айқындап, оны жетелейтін «ұлы жеке тұлғалар» емес, бостандық идеясы. Гегельдің бұл концепциясы бойынша бостандық сәулесі бозарып келе жатқанда тарих басталады. Ол алғаш рет Шығыста көрінді, бірақ бұл әлі де болса бостандық сәулесі емес еді, ол тек оның бастамасы, оны сезіну ғана. Себебі, азиаттық деспотиядағы бір адамның (деспоттың) ғана бостандығы бар, ал қалған адамдардың ерік жігерлері, бостандықтың сол деспоттың ерік жігеріне, бостандығына бағынышты болатын. Бұл – бостандық идеясының бірінші сатысы.

Бостандықтың екінші сатысында әлемдік рух Шығыстан Эллада жағасына қарай ауысады. Ежелгі Греция бостандықты құндылық ретінде саналы түрде түсініп, соған ұмтылу және бостандыққа, ерікті адамға табыну ерекше орын алады. Бірақ айтқанда, біреулерінің бостандығы екіншісін одан айырудың арқасында ғана мүмкіндік алды. Шындап келгенде, мұндай бостандық басқалардың бостандығын жаншудың жамылғысы еді. Сондықтан олардың бостандығы көп ұзаққа бармады.

Бостандықтың үшінші сатысы – герман халықтарының арасында христиан дінінің таралуынан басталады. Әлемдік рух Германия шекарасын өткеннен бастап өзін үйдегідей сезінді. Себебі Германияда адам – адам болғандықтан бостандыққа ие, ал рухтың бостандығы оның табиғатының негізгі қасиеті болып саналады деген қағида мойындалады. Бірақ, - дейді Гегель – бұл басты қағида әзірше сана арқылы түсінілуде, ал оны жүзеге асыру тарих деп аталатын ұзақ уақытты талап етеді. Гегельдің түсінігінше , тарих «кездейсоқтың құрбаны» емес, оның таза ақыл-ойда өмір сүрген белгілі бір жоспар мен әлемдік рух басқарады. Осыдан келіп, филосо-фияның негізгі міндеті – осы жоспарды біліп, ішкі логикасын анықтау.

Сонымен Гегельдің пікірінше, бостандыққа ие болу да, қаналу да әр адамның, халықтың жігеріне байланысты. Егер олар бостандық үшін күреске шығып, өз құқығын қорғауға ұмтылса – ол өз еріктері. Жалпы алғанда, философия тек әлемдік рух ішкі логикасының қозғалысын ғана танып білуге тырысады, ол ешқандай тығырықтан шығу жолын көрсетпейді.

Гегельдің ілімі ХІХ –ХХ ғасырлар философиясына үлкен әсер етіп, осы кезеңге дейін маңызын жоймай келеді.

6. Л.Фейербах. Неміс классикалық философияның соңғы өкілі Л.Фейербах (1804-1872) болды. Ол құқықшы отбасында, 1804 жылы Ландсгут қаласында дүниеге келген. Ал 1872 жылы Нюренберг қаласының маңында, Рейхенберг деген жерде қайтыс болған. Негізгі еңбектері: «Христиан дінінің мәні», «Дінінің мәні», «Гегельге қарсы сын» және т.б.

Жас кезінде Л.Фейербах өзін дін жолына дайындап осы мақсатта 1823 жылы Гейдельберг университетінің дін факультетіне түседі. Бірақ бір жылдан кейін осы оқуын тастап Берлин университетіне Гегельдің лекция-сын тыңдауға келеді. 1827-1828 жылдары Гегельдің идеяларын зерттеп жалғастырып, соңында оған күмәнмен қарай бастайды. Сөйтіп 1828 жылы диссертациясын қорғайды. Осы жылдан бастап Эрланген университетінде оқытушылық қызметке кірісіп, екі жылдан кейін оны жұмыстан босатып жібереді. Оның себебі ол бүркеме атпен өзінің «Өлім мен өлместік туралы ойлар» деген еңбегін шығаруы еді. Онда ол жеке өлместікті, о дүние болады дегенді материалистік тұрғыдан жоққа шығарды. Сол үшін ол зардап шегіп, өмірінің қалған кезін деревняда қиындық пен жоқтықта өткізеді.

Фейербах классикалық неміс философиясының ақырғы буыны еді. Ол өз жүйесін И.Кант қалыптастырған жолдан тайып, жаңадан философиялық жүйе жасады.

Ол өзінің философиясын «болашақтың философиясы» деп атады. Оның ойынша, философиялық ойлар мен рухтар жүйесінен шығып, жаңа патша-лыққа қарай, яғни адамдардың қайғы қасіреті қабаттаса қорланған дүниеге қарай бет бұруы тиіс еді. Философия ендігі жерде өзінің ойларын таза зерденің ықпалынан адамға, антропологияға қарай алып шығуы тиіс. Ол өзінің «Болашақ философиясының негізгі қағидалары» деген еңбегінде құдай туралы, яғни теологиялық ілімнен шығып, адам туралы ілімді тудыру керек дейді.

Осындай жаңа ілімді тудыру үшін ол классикалық неміс филосо-фиясында қалыптасып қалған ілімдерге қарсы шықты. Бұл философияның тарихи қажеттігі мен ақтаудың негізі, оның сынаумен байланысты болды.

Фейербах жаңа философияның негізін қалай отырып, алдымен Гегельдің кең тараған жүйесін сынауға кірісті.

Л.Фейербах алғашында Гегельдің қарама-қайшылықтар бірлігі қағи-дасын, оның диалектикасын жоғары бағалап, жас гегеляншылдар қата-рында болды. Кейін ол Гегель бірлікті идеалды түрде ғана түсінеді, ал оның диалектикасы өмір шындығынан тыс жатыр деп сынға алып, идеализмді діннің рационалданған түрі, сондықтан философияның бірден-бір міндеті дінге қарсы күрес деп тұжырымдайды. Құдай – адамға тән қасиеттерді, мәнді одан бөліп алып, өз алдына бөлек мән ретінде қалыптасқан ұғым. Шындап келгенде, құдай деп жүргеніміз адамның өзі. Адамның өзі физиологиялық және психологиялық бірліктен тұрады. Оны ажыратып, бөліп қарау тек абстракцияда ғана мүмкін. Жан мен тән, рух пен дене бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Тән өлгенде жан да өз өмірін тоқтатады. Адамның мәні ақыл-ой, жігер және жүрек, физиологиялық процестерде жатпайтын өзіндік ерекшеліктері бар дененің ұйымдасу қабілетімен тығыз байланысты. Адам табиғаттың ең жоғарғы нәтижесі, сондықтан оны табиғаттан бөліп қарастыруға болмайды.

Фейербах Гегельге қарама-қарсы ой мен болмыстың арасындағы тепе-теңдік қатынасты ашуға табиғатты негізгі объекті алып, соның мәнін анықтауға тырысты.

Табиғат перзенті - адам философияның негізгі субъекті. Алайда, Фейербах объекті мен субъекті туралы мәселені адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас деп шектелді. Гегельдің ойлау мен болмыстың теңдігі туралы мәселесін Фейербах материалистік негізде шешпекші бол-ды. Сол себептен ол адамның болмысын нақты өмір сүретін объективтік шындық деп қарады. Бұл классикалық неміс философиясына қарама-қарсы дүниетаным болатын. Егер Гегель табиғаттты идеяның жатсынуы деп қараса, Фейербах оны барлық ғылымның, адамзаттың шығу тегі деп есептеді.

Фейербах ойлау мен болмыстың байланысын диалектикалық деп мойындады. Өзінің философиясында болмысқа анықтама бере келе, ол оның ойлаусыз өмір сүруі – материя екендігін, шындықтың субстарты екендігін айқындады. Сөйтіп, Фейербах өз заманындағы философиялық негізді материя туралы ұғымды нақтылады. Егер ХVІІ-ХVІIІ ғасырлардағы философ материалистер материяны субстанция ұғымы арқылы анықтауға тырысса, Фейербах оған сезімділік пен зерденің негізі пәні ретінде қарады. Оның ойынша, егер материя болмаса, біздің зердеміз ешбір сезімділікке, белгілі бір әсерге ие болмас еді. Онда ойлауда да ешбір мән қалмайды, яғни материяны жоққа шығару дегеніміз зердені де жоққа шығару деген сөз. Фейербах материяның негізі өмір сүру формалары - уақыт пен кеңістікке де айрықша көңіл бөлді.

Материализмді жариялау және оның сол үшін күресі замандастарына зор ықпал жасады. Фейербах материализмнің ерекшелігі – антропологизм. Мұндай материализм революция қарсаңында Германияның тарихи жағдай-ларына және революция буржуазия демократияның идеяларына байла-нысты болды. Фейербахтың материализмнің ең күшті жағы оның дінмен ашық күресуінде, діннің гносеологиялық түп-тамырын ашып беруінде болды. Ол діннің құдайға және дүниеге деген жалған сенімнің шығу негізін батыл сынай отырып, құдайдың жоқ екендігін дәлелдеді. Бірақ, солай бола тұра, ол діннен мүлдем қол үзе алмады. Құдайы бар дінді жойып, оның орнына құдайсыз жаңа дін жасауды қолдады, ол адамның адамға деген шын сүйіспеншілігінің өзі дін болуы тиіс еді.

Ол дүниенің материядан тұратынын мойындап, табиғаттың санадан тыс, оған бағынышсыз екенін дәлелдеді. Ол рух пен дене арасының алшақ-тығын жойды. Фейербах болмысты - бастауыш, сананы баяндауыш деп қарады. Табиғат денелерден, материядан, сезімдіктен тұрады деді. Табиғат мәңгі және шексіз. Сана – соның тек көшірмесі, ал психолог идеалист сол көшірмені түпнұсқа ретінде түсіндіреді,- деп жазды Фейербах. Бірақ ол антропологиялық материализмді қуаттады. Өйткені ол барлық материа-лизмді тұрпайы материализм деп түсінді. «Шындық – идеализмде емес, материализмде емес, шындық тек антропология»,- деп айтты Фейербах. Бірақ ол өзінің антропологиялық материализмнің нағыз метафизикалық материализм екенін байқамады. Таным сезімнен басталады,- деп уағыздады Л.Фейербах. Шындықтың дәйегі - оның іштен туған санаға сай келуі деп түсінді.

Л.Фейербах Гегельдің идеализмін орынды сынай отырып, оның диалектикасын мәнін түсінбей, оны теріске шығарды.

Фейербах философиясы ғылыми негізде, антропологиялық принцип негізінде құрамын дегендіктен адамның мәнін түсінуге өрісі жетпеді. Өйткені жаратылыстану ғылымдары, оның ішінде, әсіресе антропология адамды табиғаттың жемісі деп қана қарады. Фейербах өзін жаратылыстану ғылымы арқылы адамның негізін түсіндім деп есептеді. Міне, осының бәрі оның философиялық пайымның тар шеңберде қалғандығын көрсетеді.

7. XVIII ғасырдың орта шенінен бастап әсіресе Францияда буржуазиялық революцияны идеологиялық жағынан әзірлеуде материалистер Дени Дидро /1713-1784/, Жюльен Офре Ламетри /1709-1751/, Поль Анри Дитрих Гольбах /1723-1789/, Клод Анри Гельвеций /1715-1771/ аса маңызды рөл атқарды. Олар сол кездегі Франциядағы саяси-әлеуметтік құрылыспен аяусыз күресті.

Бұл материализм XVII ғасырдағы ағылшын материализмі сияқты механикалық, метафизикалық материализмге жатады. Сондықтан негізгі сипаттары ортақ. Әрине, одан бір ғасыр кейін және Франция жағ-дайында дүниеге келгендіктен айырмашылықтары да бар. Француз материалистері көпшілікке тікелей әсер ету үшін философиялық ой-пікірлерін әртүрлі көпшілік жерлерде айтып, ой тартыстарын тудырып, энциклопедиялық еңбектер жазып, ауызша да жазбаша түрде де кең таратты. Негізінде олар дінді, оның уағыздаушыларын қатты сынға алды, сатиралық сөздермен мазақ етті. Бірақ қоғамдық құрылысты түсіндіруде олар идеалистік шеңберден шыға алмады.

XVIII ғасырдағы Француз материализмі – материалистік филосо-фияның дамуындағы жаңа бір тарихи саты, жоғары формасы болып табылады. Француз материалистері тәжірибе, түйсік – танымның негізі, білімнің барлық формалары әуелі тәжірибеде, түйсікте бейнеленіп, содан соң дамудың, кейінгі жоғары сатысында ойлаудың, пайымдаудың формаларына айналады деп санады. Сөйтіп Лейбництің идеализміне және Декарттың дуализміне қарсы күресе отырып, француз материалистері танымның сезімдік және логикалық форма-ларының бірлігін дәлелдеді .

Олар дінге халықты қанау, езудің рухани құралы деп қарады. Адамдарды дін мен жоққа сенушіліктен арылтудың жолы – ағарту ісі деп білді. Бұл жерде олар атеизм принциптеріне және қоғамды революциялық жолмен қайта құру қажеттігін түсіндіруге жуықтап келеді, егер адам, оның жеке басының сапалары қоршаған ортаға байланысты болса, деді олар, онда оның кемшіліктері де сол ортаның әсерінен болғаны. Сондықтан адамның кемшіліктерін жойып, оны өзгерту үшін, қоршаған ортаны және ең алдымен қоғамдық ортаны қайта құру қажет. Ал қоршаған орта адамдарға байланысты деді.

Ламетри. Бұл философия өкілдерінің бірі Жюльен Офре де Ламетри болды. Мамандығы жағынан дәрігер, Р. Декарт физикасын қолдаушы болған ол өзінің “Адам – машина” деген еңбегінде тіршілік процестерін тәжірибе арқылы зерттеуді талап етті. Әрбір материяда өзінің созылымдылығымен қатар сезімдік сезіну сияқты қасиеттер бар, деді. Ол Спиноза уағыздаған барлық материя ойлай алады деген пікірді сынады. Сезіну тек ұйымдасқан денелерде ғана байқалады, деді. Ол органикалық емес, органикалық, жануар, адам – бәрі бір-бірімен тығыз байланыста болады және органикалық өмір – органикалық емес дүниеден, өсімдік – органикалық дүниеден, жануарлар - өсімдіктен, адам жануарлардан жаралғанын айтты.

Тек адамға ғана тән және оның күрделі ұйымдастырылуының нәтижесі болып табылатын ойлау процесін Ламетри сезіну мен зерде негізінде пайда болатын түсініктердің теңестірілуі мен құрамдастырылуы деп түсінді. Бірақ адамды машина деп қарады. Оның жоғары дамыған рухани интеллект екенін байқамады. Оның негізгі еңбектері: “Адам – машина” /1747/, “Эпикурдың жүйесі.” /1750/

Дени Дидро /1713-1784/- француз материализмінің басты өкілі, ағартушы, энциклопедияның жетекшісі, жазушы және өнер сыншысы. Ол Вольтермен қатар өз заманының қоғамдық ой-талғамына үлкен ықпал жасады. 1773 – 1774 жылдар аралығында Ресейге келіп, мұнда ол Ресей Ғылым академиясына толық мүше болып сайланды. Ол Ресейдің ғылым, мәдениет өкілдерін жоғары бағалағанымен, басыбай-лық правоны сынады. Дидроның басты еңбектері – «Табиғатты түсін-діруге арналған ойлар» /1754/, «Соқырлар туралы көзі көретіндерге өсиет хат », «Даламбер мен Дидро әңгімесі » /1769/, «Материя мен қозғалыстың философиялық негіздері » /1770/, «Философиялық прин-циптер», «Физиологияның әлементтері » /1774 – 1780/.

Дүниенің барлық негізі материяда деп білді Дидро. Дуалистік пікірді сынай келіп, ол жан мен дене бірлікте деп қарады. Дүниеде мәңгі қозғалыста болатын материядан басқа ешнәрсе жоқ. Уақыт пен кеңістік материяның өмір сүруінің объективтік формасы. «Мен тіпті абстракция ретінде де уақыт пен кеңістікті өмір сүруден бөліп ала алмаймын. Олай болса бұл екі қасиет өмір сүруге тән, мәнді» - деп жазды (Дени Дидро. Шығармаларының екі томдығы,1т., 1986,445-бет).

Қозғалыс материядан бөлінбейді. Олай болса материя әлсіз, дәрменсіз деген ұғымға философ келіспейтінін айтты. Материя мен қозғалыс жайлы философиялық ойларында ол «Қозғалыс – ұзындық, енділік, тереңдік сияқты нақты қасиет», - деп жазды. Осыдан келіп, ол дүниеде абсолюттік тыныштық болмайтынын айтты. «Даламбер мен Дидро әңгімесі» деген еңбегінде ол дүниенің сан түрлерін, сондай-ақ олардың бір-біріне ауысатынын (трансформация идеясы) дәлелдеді. Таным теориясына келетін болсақ, Дидро материалистік сенсуализмді қолдады. «Біз сезімдік, еститін қасиетпен жабдықталған аспаппыз », - деп жазды Дидро. Сондай-ақ ол субъективтік идеализмді сынап, оны жақтау-шыларды ой соқырлары деп есептеді. Қоғамдық саладағы ой-пікірі идеализмге негізделді. Қоғамдағы қалыптасқан мінез-құлық шығарылған заң мен басқару түріне байланысты. Сондықтан Дидро «жақсы» заңдар, саналы басқару әдісін орнатуға шақырады.

Дидроның табиғаттағы механистикалық материалистік тұрғыдағы түсінігі Ламетри мен Гольбах көзқарастарымен сәйкес келді және оған диалектиканың кейбір әлементтерін – материя мен қозғалыстың, табиғатта жүріп жатқан процестердің өзара байланыстарын, табиғи формалардың мәңгі өзгерісте болатындығы туралы идеяларын енгізді. Материалдық бөлшектердің механикалық қозғалысы қалайша түйсік-терге тән мазмұн тудырады деген мәселені Дидро материяның жалпы сезімталдығы туралы ойға жүгіне отырып шешуді жөн көреді. Осы көзқарасты дамыта отырып Дидро кейінгі рефлекстер туралы ілімнің негізі болған психикалық қызметтің материалистік тоериясын ойластырды. Бұл теория бойынша адамдар хайундар тәрізді – тек сезіну қабілеті мен есі бар құрал-саймандар. Дидроидеалистердің ойлаудың өзінен-өзі пайда болатындығы туралы түсініктерін таным теориясында жоққа шығарды: барлық ой-тұжырымдарының түп төркіні табиғатта, біз тек өзімізге тәжірибеден ғана белгілі құбылыстар мен олардың арасындағы қажетті немесе шартты байланыстарды тіркейміз.

Ол Бэконның тәжірибеден бастау алған білімнің алдына қойған бар мақсаты тек ақиқатты ғана ұғынып қоймай, адамның күш-қуатын арттыру мен кемелдендіру жолын табу деген пікірін дамытты. Бұл жерде Дидро техника мен өнеркәсіптің ойлау мен танымды жетіл-дірудегі рөлін есепке алады. Тәжірибе мен бақылау танымдағы тәсіл әрі жетекші тұлға болып табылады. Солардың негізінде ойлау деге-німіз толық ақиқат болмаса да, ықтималдығы жоғары білімге жете алады. Дидро өмірінің басты мақсаты энциклопедияны жарыққа шығару. Энциклопедияның мазмұны озық, тілі өткір болды: онда жаңа идеяларды насихаттау, кертартпа көзқарастарды, ескілікті, діншілдікті сынаумен толықтырылды. Орасан зор қиыншылықтарға қарамастан Дидро энциклопедияны басып шығару ісін аяқтап кетті.

Дидро өнер мен көркем сын мәселелері бойынша көп жұмыс атқар-ды; жақсылық пен әсемдік бірлігінің идеясын қорғай отырып, реализм эстетикасын дамытты. Ол эстетиканың өзі жасаған теориялық прин-циптерін романдары мен драмаларында іске асыруға тырысты. Энгельс Дидроның (Рамо жиені) шығармасы туралы «Диалектиканың жақсы үлгілерін» қалдырды деп атап өтті (Ф.Энгельс «Анти Дюринг» Қаз.мемл.басп., 1957,23-б). Алайда осыншама жетістіктеріне қарамастан Дидро қоғам құбылыстарын саралауда идеалист болып қала берді. Ол феодалдық деспотизмге қарсы күресе отырып, конституциялық монархияны жақтап сөйледі.

Гельвеций. Франция материалистерінің тағы бір өкілі - Клод Адриан Гельвеций. Ол Парижде дүниеге келіп, Незуиттік колледжде оқыды. Оның негізгі еңбектері: «Ақыл туралы» (1758), «Адам, оның ойлау қабілеті мен тәрбиесі жөнінде» (1773). Гельвеций материалистік көзқа-расты жақтап, ойлау, ақыл қабілеті физикалық сезімталдық пен естен туындайды деп жазды. Оның ойынша адам тәнінде екі түрлі қабілет бар. Бірі – сыртқы дүниенің жасайтын әсерін қабылдау, оны сезімталдық, дейді. Екіншісі – бізге тигізілген сыртқы әсерді бойымызға сақтай білу – оны ес дейді. Ой жаңа идея мен комбинациялар жиын-тығы. Ой түрлі сезімдерден туған күрделі қорытынды екенін білмей, оны тек сезімдердің жәй жиынтығы дегені оның қателігі еді. Екінші жағынан, Гельвеций ақыл табиғаттың берген сыйы емес, тәрбиенің нәтижесі деп түсіндірді. Адамның мінез-құлқы туа бітпейді, ол өмір арқылы қалыптасады, деп жазды. Тәжірибеде дәлелденгеніндей, адам-дардың ақылы мен мінезі билік түріне байланысты өзгереді, түрлі өкімет бір халықтың өзін кезекпен не көтеріңкі, не тұрақты, не тұрақсыз, не батыл, не сақ етеді. Сондықтан адамдар дүниеге келгенде белгілі бір ақыл, мінезбен тумайды. Өйткені, олар тәрбиенің нәтижесі деп жазды. Гельвеций дін мен шіркеуді сынады. Қоғамдық құрылыс сипаты қоғамдық заңдарға байланысты, соңғысы адамдар пікіріне, олардың қоғамдық құрылысына байланысты, деді. Олай болса Гельвеций объективтік жағдай пікірге байланысты. Сондай-ақ пікір объективтік жағдайға байланысты деген идеалистік шеңберден шыға алмады.

Поль Анри Дитрих Гольбах – ұлты неміс болғанымен бүкіл өмірін Францияда өткізген ол француз энциклопедиясының белсенді мүшесі болған. Ол да адам табиғаты жағынан не кең пейілді, не іші тар болып тумайды, оны солай ететін объективтік дүние, дейді.

Сондықтан сол замандағы феодалдық қатынастарды қатты сынға алады. Дүниені материалистік тұрғыдан түсіндірді. Табиғаттан тыс рухани күш бар деп сену қиял деп қорытты. Сөйтіп технология мен идеализмге қарсы шықты. Материя мен қозғалыс мәңгі. «Материяның өмір сүруі – факт , қозғалыстың өмір сүруі де дәл сондай факт». Бірақ, ол механикалық детерменизмді жақтады. Мәселен, ол дүние біртекті дамиды, деді. Кездейсоқтықты ол мойындамады. Мәселен, «фанатиктің өтіндегі удың көбеюі, басқыншының жүрегіндегі қанның қызуы, кейбір монархтың асқазанының қорыта алмауы, кейбір әйелдердің кесапат-тығы – соғыс ашуға, миллиондаған адамдарды қырғынға айдап, қамал-дарды бұзуға, қалаларды күл-талқан етіп, халықтарды қайшылық пен қайғыға душар етуге, аштық пен жұқпалы ауруларды туғызып, ұзақ ғасырлар бойы түңілу мен жоқшылық көруге себепкер бола алады»,-деп жазды.

Шындықты тану дегеніміз – табиғатты материалистік тұрғыдан түсіну, - дейді Гольбах. Ал саналылық дегеніміз идея мен заттар бірлігі, деп жазды. Ойлану сезімнен туады. Діннің пайда болу себептеріне тоқтала келіп, келіп оның себебі надандық деп түсіндірді. «Надандық, үрей ауыр тұрмыс адамдарды құдай туралы ойлауға мәжбүр етті», - деп тұжырымдады.

«Қалта құдайшылдығы» деген кітабында дін туралы өте өткір сындар мен уытты пікірлер айтып, схоластиканы сынап, еркін ойдың үлгісін көрсетті.

Материя – «біздің сезім – түйсігімізге әлдеқандай жолмен әсер ететін нәрсенің бәрі». Ол өзгермейтін және бөлінбейтін атомдардан тұрады, олардың негізгі қасиеттері – ұзындық , салмақ , пішін , бітеулік.

Таным теориясында ол сенсуализмді ұстанды, агностицизмге қарсы шықты. Қоғамға көзқарасында идеалист, пікір – дүниені билеп төстейді,- деді. Ол заң шығарушылардың қызметі тарихта шешуші рөл атқарады деп түсіндірді. Өзінің табиғатын білмеу, адам баласын оның құлдық бұғауына түсіп, үкіметтердің құрбанына айналуына апарып соқтырады.

Оның негізгі еңбектері: «Әшкереленген христиандық” /1761/,“Қалта құдайшылдығы” /1768/, “Парасатты ой” /1772/.

Сонымен, француз материализмі, жалпы алғанда, механистік және метафизикалық сипатта болды, таным процесінің диалектикалық ұғымына жете алмады, қоғам өмірі мен адам жайындағы көзқараста идеалистік, ағартушылық түсінік шеңберінен шыға алмады.