3.2 «Директ-костинг» жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі

«Директ-костинг» жүйесі бойынша өзіндік құнды калькуляциялау кез келген өндіріс көлеміндегі тұрақты шығындардың өзгермейтін шамасын қарастырады, сондықтан басқарушылық есептің негізгі назары тұрақты шығындарға бөлінеді.

Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ-костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алудың жйесі кең тараған. Есептің бұл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып келеді.

«Директ-костинг» жүйесінің айрықшалап көрсететін бірнеше ерекшеліктері бар:

1. Өндірістік шығындарды өзгермеліге және тұрақтығы бөледі.

2. Шектеулі шығындар бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялайды.

3. Есеп беруді жасау көп сатылы болады.

«Дерект-костинг» жүйесінің артықшылығы – баға белгілеудің тиімді саясатын жүргізуге, сондай-ақ шығын мен нәтижелерді есептеу, доспарлау, нормалау, бақылау процесін оңайлатуға болады.

Бұл жүйе өндірісті өткізуге бағдарланған. Өткізу мөлшері неғұрлым мол болса, субъект соғұрлым табыс табады. Дайын өнімдер мен аяталған өндірістер тек өзгермелі (тікелей) шығындар бойынша бағаланады. Мұндай жүйе кәсіпорынды соңғы мақсатқа – таза табыс алуға қол жеткізу үшін сату мүмкіндіктерін ұлғайту жолдарын қарастыруға итермелейді.

30-шы жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар өндірілетін бұйымдарға кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы төлеу және басқа тікелей шығыстар бойынша есепке алынады. Ал үстеме шығыстар сол бұйымдарды өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылады.

Шығындарды өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ-костинг жүйесі арасындағы негізгі айырмашылық мынада: бұл жүйеде өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығыстар бойынша анықталады. Мұндай есептеу жүйесі тұрақты шығындардың осы есептік кезеңде дайын өнім қорымен ара қатынаста болмауына, аяқталмаған өндіріс көлемінде белгіленбеуіне әкеліп соқтырады.

Директ-костинг жүйесін пайдалану белгілі қиындықтар туғызады: үстеме шығыстарды ауыспалы және тұрақты шығысқа дәлме-дәл етіп бөлу қиын; өзіндік баға шығару және баға қалыптастыру үшін өнімнің толық өзіндік құнын ешбір жүйесіз белгілеуге тура келеді. Сөйтіп, шығындардың тұрақты және ауыспалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін күшейтеді, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы кірісті жылдам анықтап, яғни оны оңай шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Қорытынды

Өндірістің шығын есебі мен калькуляциясы басқару есебі жүйесінің элементтерін жасаушылар болып табылады. Бұл арада өнімнің өзіндік құны ретінде, әдетте, ақшалай түрде көрінетін өндіру мен өткізу шығындары деп түсінеді.

Өнімнің өзіндік құнына қандай шығындар кіретініне байланысты Қазақстанда әдетте оның мына түрлерін атап көпсетеді:

• цехтың өнімді дайындаудағы шығынын сипаттайтын цехтық;

• өнім өндірісін ұйымдастыру шығынын қамтитын өндірістік;

• толық, яғни өнім өндірудің және өткізудің барлық шығындарын қамтитын өзіндік құн.

Өнім (жұмыс, қызмет) бірліктерінің өзіндік құнының есеп жүйесі калькуляциялау деп аталады.

Калькуляциялау объектісіне - өткізуге арналған кәсіпорынның өнім түрлері жатады. Оның іріктемесі калькуляциялау процессінің алдында жүреді.

Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге асады:

• өндіріс шығындарын жіктеу;

• шығын есебінің объектісін, калькуляциялау объектісін және калькуляциялық бірлікті белгілеумен;

• жанама шығын бөлу әдісін іріктеумен;

• өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек есеппен;

• шығын есебінің әдісі мен калькуляциялауды іріктеумен.

Шығын есебі объект бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу әдісін, процестік әдісін бөліп керсетеді.

Шығын есебінің және калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі өзгеше өнімді өндіргенде немесе өнімге тапсырыс бойынша өндірісте қолданылады. Ол, әдетте, өндірісті бір тұрпатпен ұйымдастыратын кәсіпорындарда, сондай-ақ ұсақ сериялы кәсіпорындарда, құрылыста және қызмет көрсету саласында қолданылады.

Бұл әдістің мәні – барлық тікелей шығындар жеке тапсырыстар бойынша белгіленген калькуляция баптарында ескеріледі. Ал, қалған шығындар пайда болу орны бойынша ескеріліп, белгіленген бөлу базасын сәйкес тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.

Шығын есебі мен калькуляциялау объектісіне жеке тапсырыстар жатады.

Шығын есебі мен калькуляциялаудың қайта бөлу әдісі біркелкі өнім белгілі бір тізбекпен өндірістің барлық кезеңінен өтетін түйдікті және сериялық өндіріс саласында пайдаланылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір қайта бөлуі аяқталған өнім жатады, ал шығын есебінің объектісі – қайта бөлу, яғни келесі қайта бөлуге жөнелтілуі мүмкін немесе басқа тарапқа өткізілуі ықтимал жартылай дайындалған әзір өнімді алумен бітетін технологиялық процестің бір бөлігі.

Бұл әдістің мәні – тікелей шығындар тіпті бір қайта бөлуден әр түрлі өнім алынатын болса да, өндіруді қайта бөлу бойынша ағымдағы есепте көрініс табады.

Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері: жеке тапсырысқа қатыссыз қайта бөлу бойынша шығынды қорытындылау; күнтізбелік кезеңде шығынды есептен шығару; әрбір қайта бөлу үшін «Негізгі өндіріс» синтетикалық шотына аналитикалық есепті топтастыру.

Біртекті өнімді жаппай өндіру жағдайында жай калькуляция пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте калькуляция орташалау әдісі арқылы шартты түрде дайын өнімге жартылай дайындалған өнімге қайта есептеумен жасалады.

Шығынды калькуляциялауды ФИФО және орташа әдістерімен жүзеге асыруға болады. алғашқы жағдайда өнім бірліктерін өңдеу өңдеуге жаңа өнімдердің түсу шамасы бойынша жүргізіледі: екіншісінде - өнім бірліктерінің қоры кезең басында басталып, есептік кезеңнің шегінде аяқталады деп топшыланады.

Бұл әдісте калькуляциялау техникасы аналитикалық кестені толтыруға жиынтықталады: шартты бірліктердегі өндіріс көлемінің есебі; бір шартты бірліктің өзіндік құнын бағалау; дайын өнімдер мен аяталмаған өндірістің өзіндік құндарының есебі.

Шығын есебінің және калькуляциялаудың процестік әдісі жаппай өнімді сериямен өндіретін немесе тоқтаусыз өндіріс процесіндегі ұйымдарда қолданылады. Бұл әдісте шығындар тапсырысты орындауға қолданылады. Бұл әдісте шығындар тапсырысты орындауға қажетті уақыт үшін емес, есептік кезең үшін жеке бөлімшелер бойынша жиналады. Әрбір бөлімше үшін «Аяқталмаған өндіріс» жеке шоты ашылады. Мұнда есептік кезеңнің басындағы және аяғындағы аяқталмаған өндіріс шартты түрде аяқталған өнімге қайта есептеледі.

Процестік әдіс, кен өндіруші өнеркәсіп пен эенргетика салаларында қолданылады. Бұл жерде шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып табылады.

Бір, екі және көпсатылы жай калькуляциялауды пайдалануға болады. өнім бірлігінің өзіндік құны нақты бөлімшелерге белгілі бір уақыт аралығында, осы уақыт аралығанда өндірілген өнім бірліктерінің санына таратып салынған өндіріс шығынының жалпы сапасына бөлумен есептеледі.

Өзіндік құнға әр түрлі шығындар түрліше толық боп кіруіне қарамастан, жалпы алғанда, ағымдағы шығындардың бір бөлігі ескерілмейді және калькуляцияланбайды, ол залалсыздық нүктесіне жеткенге шейін ұдайы шығынды білдіретін, ал жеткеннен кейін салық салынғанға дейінгі пайда деп саналатын маржиналдық табыс есебінен орны толтырылады.

Тура осындай шығын – «Стандарт-кост» жүйесі шетелде XX ғасырдың басында қалыптасса да, біздегі отандық есептің жаңа әдісі. Бұл жүйенің мәні мынада: норма негізінде шығынды жоспарлау; норма мен нормативтерге негізделген шығындардың құжатталуы; норма және одан ауытқу бойынша бухгалтерлік есеп шоттарында шығындарды көрсету; басқарудың әр деңгейінде ауытқуларды анықтау. Жоспарлау мен есеп объектісіне өндірістің заттай негізін құрайтын өнім жатады.

Жалпы өнідірістік шығындардың ауытқуын талдау күрделілік деңгейіне қарай ерекшелінеді. Алдымен өзгермелі және тұрақты жалпы өндіріс шығындарының коэффициенттерін пайдаланумен өндірілген өнімге саоынған нақты жалпы өндірістік шығындар мен нормативтер арасындағы айырмашылық ретінде анықталатын жалпы өндірістік шығындардың жалпы ауытқуы есептеледі. Содан соң жалпы ауытқу бақылауға алынуға және көлем бойынша ауытқуға бөлінеді.

«Директ-костинг» жүйесінің негізіне жатады. Бұл жүйенің мәні - өзгермелі шығын дайын өнім түрлері бойынша қорытындыланады, ал ұдайы шығын жеке шотқа жиналып, ол пайда болған есептік кезеңнің жалпы қаржылық нәтижесінің есебінен есептен шығарылады.

Толық емес өзіндік құн есеп жүйесінің артықшылығы – баға белгілеудің тиімді саясатын жүргізуге болады және есеп, жоспарлау, мөлшерлеу процестерін, сондай-ақ шығындар мен нәтижелерді бақылау мен бағалауды ықшамдауға болады.

Шығындарды басқарудың нормативті жүйесі өндіріске материалдарды босату, нормалау, жоспарлау, ішкі есеп беруді жасау, калькуляциялау, шығын нормасы негізінде экономикалық талдау мен бақылауды жүзеге асыру сияқты рәсімдерінің жиынтығын білдіреді.

Нормативті шығын – бұл дайын өнім бірлігінің есебінде көрінетін алдын ала анықталған нақты шығындар. Оған тікелей материалды және тікелей еңбек шығындары, сондай-ақ жалпы өндірістік шығындар кіреді.