Қазақстандағы есепті реттеудің нормативтік – құқықтық жүйесі

Деңгей	Құжаттар	Құжаттарды қабылтайтын органдар
І деңгей – заң шығарушы	Заңдар, қаулылар, кодекстер, жарлықтар	Парламент, ҚР Президенті
ІІ деңгей - нормативтік	Бухгалтерлік есеп жөніндегі ережелер (стандарттар)	ҚР Үкіметі, ҚР Қаржы министрлігі, ҚР Ұлттық Банкі
ІІІ деңгей - әдістемелік	Әдістемелік нұсқаулар, нұсқаулықтар, хаттар. Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсынудың Концептуалды негізі.	ҚР Қаржы министрлігі, атқарушы билік органдары, халықаралық кеңес беруші комитеттер.
IV деңгей – ұйымның есеп саясаты	Есеп саясаты аясындағы ұйымдастыру – басқару құжаттары (бұйрықтар, үкімдер және т.б.)	Ұйымдар, фирмалар, компаниялар және басқа да кеңес беру фирмалары.

«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңнан басқа, бухгалтерлік есептің жекелеген аспектілері ҚР Азаматтық Кодексімен, ҚР Салық Кодексімен және басқа да заңдармен реттеледі. Мысалы, ҚР Азаматтық Кодексінде талап ету мерзімінің уақыты белгіленген сату-сатып алу кезінде іске асатын мүліктік құқықтың ауысуының мерзімі анықталған.

Заң бухгалтерлік есептің және оны ұйымдастырудың әдістемелік және құықтық негіздерін, бухгалтерлік қызметтің негізі бағыттарын және есеп беруді құра білуді, сонымен қатар, бухгалтерлік есеп жүргізуге міндетті және бухгалтерлік есеп беруді құратын шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрамын анықтайды. Заң есептің негізгі мақсаттарын және оны жүргізудің басты талаптарын анықтайды. Бірінші деңгейге мүліктердің, міндеттемелердің және шаруашылық операцияларының түрлерінің салық салынуы мен есебін реттеуді регламенттейтін басқа да Заң актілері жатады. ҚР Президентінің Жарлықтары мен ҚР Үкіметінің Қаулылары – нормативті реттеу жүйелерінің бірінші деңгейіндегі құжаттар.

Бухгалтерлік есепті реттеудің екінші деңгейіндегі құжаттар – бұл ұйымдардың шаруашылық өмір фактілерінінің есебін жүргізу әдісін, ережелерін және принциптерін бекітетін ҚР Қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп жөніндегі ережелері (стандараттары). Ережеге сай, олар ҚР Әділет министрлігінде тіркеледі және барлық ұйымдар үшін нормативтік күшке ие. Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп жөнінде 29 қазақстандық стандарт бар. Ескерте кету керек, кейбір стандарттар басқа стандарттармен ауысуына байланысты немесе олардың ережелерінің басқа стандарттарға көшірілуіне байланысты алынып тасталған.

Үшінші деңгей құжаттары ҚР Қаржы министрлігінің заңдары мен ережелерінің (стандарттарының) қолданылу реттерін ашады және нақтылайды. Олар неғұрлым жоғары деңгейлердің нормативтік – құқықтық актілеріне қайшы келмейді. Бухгалтерлік есептің шоттар жоспары және меншік формасына, ұйымдастыру – құқықтық формаларына байланыссыз барлық кәсіпорындардағы есепті ұйымдастыру негіздерін құрайтын нұсқаулықтар үшінші деңгей құжатарына жатады. Сонымен қатар, үшінші деңгей құжаттарына бухгалтерлік есеп жөніндегі стнадарттардың жекелеген бөлімдерінде қолданысқа енетін және өңделетін нұсқаулықтар мен әдістемелік нұсқаулар жатады. Бұл деңгейдің құжаттары ҚР Қаржы министрлігі қарастырған ережелерге және қаржылық есеп беруді пайдаланушылардың қажеттіліктеріне сәйкес есепті рационалды түрде ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Төртінші деңгей құжаттарын ұйымның жетекшілері бекітеді. Бұған ұйымдағы операциялар мен объектілердің есебі жөніндегі нұсқаулар мен жұмысшы нұсқаулықтар жатады.

2. Халықаралық бухгалтерлік стандарттарға көшу кәсіпорынның жаңа есеп саясатын әзірлеуді қажет етті.

Есеп саясаты – бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп объектлерін бағалаудың, сондай-ақ белгіленген нормалардың талаптарына және кәсіпорын қызметнің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлк еепті жүргізу мен ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.

Кәсіпорынның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар жиынына негізделеді. Мұның өзі нарық экономикасы жағдайында бухгалтерлк еептің рөлі мен мәнін арттыруда аса маңызды болмақ.

Нарықтық экономика жағдайнда бухгалтерлік ееп іскер адамдарды біріктіре алатын бизнес пен кәсіпкерліктің тілі болып табылады. Бұған қоса, бухгалтерлік ееп макроэконмоикалық көрсеткіштердің қалыптасуының жалпы мемлееттік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ал бұның өзіт әрбір кәіпорын мұнда көрсеткіштерді есептеп шығаруға қажетті ақпараттарды әзірлей отырып, бірегей әдістер мен қағидаларға сүйенулері керек. Бұл қағидалар есеп ресімдерін таңдау мен ееп процесн әзірлеуде сақталуға тиіс, кәсіпорынның есеп жүйесндегі бастпқы сәттерді белгілейді.

Олар – кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүйесін құрудың іргетасы. Оның мақсаты салыстырмалы ақпаратқа рұқсатты қамтамасыз ету, қаржы жағдайы мен қызмет нәтижесі туралы шынайы ақпаратты тапсыру болып табылады.

Есеп саясатын қалыптатырған және қолданған кезде есептің мынадай принциптерін сақтау керек:

1. Есептеу – кәсіпорынның кірістері мен шығыстары олардың келіп түсуіне немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте көрсетіледі;

2. Үздіксіздік – яғни объектілер үздіксіз әрекет ететн, болашақта да жұмыс жасайтын болып саналады.

Оның таратылуға немесе қызмет көлемін едәуір қысқартуға ешқандай ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп болжамдалады.

3. Түсініктілік принцип – қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар пайдаланушыларға түсінікті болуға тиіс.

4. Маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген бақару шешімдерін қабылдауы және кәсіпорынның шаруашлық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат маңызды болуы керек.

5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ немесе дұрыс ұсынбасақ, онда бұл ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.

6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ бола, ол рас болып табылады және оған пайдаланушылар сене алады.

7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсз болуға тиіс.

8. Сақтық – яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін, ал міндеттеме немесе шығын белгісіздік жағдайында кем бағаланбас үшін шешім қабылдаған кезде қауіпсіздік жағдайын ақтау, абайлау.

9. Аяқталғандық – растықты қамтамасыз ету үшін еепті кезеңдегі ақпаратпен салыстырмалы болуға тиіс.

10. Салыстырмалық – қаржылық ақпарат бұрынғы есеп кезеңдегі ақпаратпен салыстырмалы болуға тиіс.

11. Дәйектілік. Субъекті таңдап алған есеп саясаты мен әдістер, объектілер бір есепті кезеңнен келесі есептік кезеңге дәйекті түрде қолданылуы керек. Егер біз бір есеп саясатын таңдап алып, келесі жылы басқа есеп саясатын таңдайтын болсақ, онда мұндай жағдайда түсіндірме жазулар болуға тис, яғни біз оларды негіздеуге тиіспз.

12. Күмәнсіз және риясыз ұсынба. Қаржлық есептеме оның пайдаланушылардың қаржы жағдайы, қаржы-шаруашылық қызметнің нәтижесі, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы күмәнсіз және риясыз көзқарас туғызуы керек.

Бұл прициптер кәспорынның есеп саясатын әзірлеуге және қабылдауға негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау кәсіпорынның мүліктік және қаржы жағдай туралы көріністі бұрмалайды.Оның қызметнің нәтижесі бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізбеу ретінде бағалану керек. Бухгалтерлік есептің стандарттары есеп саясатын қалыптастыруға база болып саналады. Олар шаруашлық операцияларын, активтерді, меншікті капиталды, міндеттемелер мен шаруашылық қызметінің нәтижелерін көрсетудің бірнеше нұсқасын ұсынады.

Есеп саясатын қалыптастыру әрбір стандарта ұсынылатын әдістердің біреуін таңдап алу және оларды негіздеумен түсіндіріледі. Есеп саясатының қалыптауына кәсіпорынның басшысы жауап береді.

Ееп саясатның ашылуы – бұл қаржылық еептеме түсіндірме жазудағы неғұрлым елеулі аспектілерге сипаттама беру.

Қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және қаржылық жағдай, оның төлем қабілеті, шаруашылық етудң негізгі еределері, кәсіпорын қызметінің жақсаруындағы (нашарлануындағы) үрдістер және т.б. көрсеткіштер белгіленеді.

Бұйрықпен ресімделген есеп саясаты нормативтк құжат болуға тиіс.

3. Құжаттар деп әртүрлі үлгідегі қағаздарды, жазбаша куәліктерді, орын алған фактні анықтайтын құқықтық қатнастарды растайтын іс қағаздарын айтады.

Қандайда болмасын құжаттардың өзіне тән заңмен және арнайы ережелермен белгіленген деректерді (реквизиттерді) болады. Реквизит латын сөзі. Бұл сөз қажетті деген ұғым берді. Реквизиттер барлық құжаттарға түсірілуі керек. Құжаттардың деректері арнайы мақаттарға қарай толтырылады. Құжаттар үлгісін пайдаланып, мұның деректерін толтырушы адамдардың заң алдында, кәсіпорын қабылдаған өз ережесінің және құжат айналысын бұзбау үшін жауап береді.

Құжаттардың деректеріне (реквизит) мыналар жатады: құжаттардың аталуы, үлгінің коды,құжаттардың жасалған күні, шаруашылық фактісінің мазмұны, лшеу бірлгі, аталмыш фактіге жауап берушілердің аты-жөн, бұлардың қойған қолы, кәсіпорынның аталуы. Құжат деректері толық толтырылмаған немесе қате толтырылып, бұрмаланған жағдайда, мұндай құжаттардың заң күші болмайды. Сонымен қатар шаруашылық операцияларын жүргізуге болмайды.

Бухгалтерлік есеп шоттарын жүргізу үрдісінде ақпараттар жүйесі де кеңінен қолданылад. Кәсіпорынның күнделікті болып отыратын шаруашылық өмірін құжаттау үшін басқа да ақпараттық құралдар пайдланылады. Құжаттар қайта өңделіп басқадай мақсаттарға қолданылуы да мүмкін. Мысалға бастапқы құжат қайта өңделіп, автоматтандыру және машиналық тасымалдау жүйесіне түсірілуі мүмкін. Қазіргі заманғы компьютерлк технологиясының кеңінен қолданылуына байланысты магниттік дискілер, ленталар, перфоленталар т.с.с.ресми құжаттар қатарында қолданылатын болды.

Бухгалтерлік есеп тәжрибесінде аса жоғары бағаланатын құжаттар бір дана ғана жасалынады. Алайда көптеген құжаттардың көшірмелері жасалып, бірнеше дана орындалады. Мысалға, кәсіпорын кассасына кіріске алынатын ақша қаражаттарына арналған «кіріс-ордерін» бірнеше рет қайталап кіріске алып жасауға болмайды. Егер әр құжат тиісті мақсатқа ғана арналып, әрбір көшірмеге жеке қол қойылып, әрбір дана құжат өз қызметі мен атқаратын міндетіне арналған жағдайда әрбір дана құжат, көшірме емес, түбіртекті құжат болып есептелінеді. Мысалға, сатылатын тауарларға екі дана накладной қағазы жазылып, бірнеше данасы жөнелтілген тауарлармен бірге сатып алушыға жіберіледі, ал екінші данасы тауар сатушы мекемеде қалады. Егер заңдылық жағынан қарағанда құжаттарға жазылатын жазулар тек қана бір дана жазулар болып танылса, экономикалық жағынан қарағанда құжаттар бірнеше дана болып қаралуы да мүмкін. Экономикалық өмірде қолданылатын құжаттарды заңдылық құқысы бар және экономикалық маңызы бар құжаттар деп қарауға да болады. Қандай дәрежеде болмасын құжаттарға жазылатын жазулар шындық пен дұрыстықты ғана көрсетуі керек. Өкінішке орай бухгалтерлік есеп тәжрибесінде дәлме-дәл өлшеу дәрежесін қоя алматын да жағдайлар кездеседі. Мысалға, негізгі құралдардың тозу дәрежесін таразыға салып, тозу құнының сомасын лабораториялық құралмен қойғанда есептеп, арнайы құжатқа түсіру қиынға түседі.

Сондықтан, құжаттарды бухгалтерлік есеп өрістерінің негізгісі деп қарап, счеттар жүргізудің бастапқы ақпараттарын қалыптастыратын үрдісі деп те түсінген жөн. Бухгалтерлік есеп құжаттарының атқаратын рөлі мен маңызы жоғарыдағыдай сипаттай келіп, құжаттау үрдісі бухгалтерлік есептің тіркеу принципіне жататындығын айтуға болады. Бухгалтерлік есеп шоттарына жазылған және түсірілген операциялардың мазмұнын тіркеу принцип деп атайды.

Тіркеу принципі үш кезеңнен: 1) бастапқы құжаттарды бақылау мен талдаудан; 2) жорналдарға екі жақты жазудан; 3) бас кітапқа түсріп екі жақты жазудың хронологиялық жинағнан тұрады. Әсіресе шағын кәсіпорындардашаруашылық операиялары сомаларын бірден счеттарға түсіруге болар. Алайда операцияларды бірден әртүрлі счеттарға түіру мен тіркеуде шаруашылық операцилары маңызын талдау және жіберілген қателерді бірден табу қиындығы туындайды. Талдау мен тіркеу және қателерді болдрмау мақсатын шешіп отыру үшін бухгалтерлік есеп жүргізу тәжрибесіне тіркеу жорналы енгізілген. Тіркеу жорналына әрбір шаруашылық операциялары сомасы екі жақтылық принципке сай жекелеген әрбір счеттарға дебеттік және кредиттік әдісті сақтай отырып жазылады. Кәсіпорындар көлемне қарай тіркеу жорнлының саны көп, не аз болуы мүмкін.

«Құжаттау» түсінгі «құжатайналысы»түсінігімен тығыз байланыста болады. Құжаттар қозғалмайтын мүлік емес, бұлар үнемі қозғалыста болуы керек. Құжаттардың жазылып орындалған уақытынан бастап архивке өткізілгенге дейінгі жолын құжат айналысы деп атайды. Құжатайналысы төмендегі кезеңдерден тұрады: 1) жазылып жасалынуы; 2) құжаттардың бухгалтерияға қабылдануы; 3) жазу жүйесіне пайдаланылатын құжаттарды тіркеу; 4) құжаттарды архивке өткізу.

Кәсіпорындар мен мекемелердегі құжатайналысын бас бухгалтерлер жасайды. Құжатайналысын кәсіпорын басшсы бекітіп,құжат жүргізуші жауапты адамдардың аты-жөні көрсетіліп, бұлардың қолындағы құжаттарды кімнің, қай уақытта өңдеп бухгалтерияға тапсыратындығы жазылады. Осылайша жасалған құжатайналысын көпшілік қитындай көрнекті жерге іліп қояды. Құжатайналысының түпкі мақсаты- құжат қозғалысын шапшаңдату мен бухгалтерлік есеп учаскелеріндегі бухгалтерлердің қызметі мен атқарушы бухгалтерлердің санын белгілеу болып табылады.

Құжаттар құрамы мен маңызна қарай: келіп түскен, ішк тұрақты жаңаланып тұратын, сыртқа жіберілетін құжаттар болып жіктеледі.

Атқаратын міндеттереіне қарай құжаттар - әміршілік етуші орындаушы, бухгалтерлік есеп жүргізуші болып бөлінсе, кәсіпорынға қатыстылығына байлансты құжаттар – ішкі және сыртқы болып бөлінеді.Құжаттар көлеміне қарай бастапқы және жинақтаушы болып ажыратылады.

Жоғарыдағыдай классификациялық топтарға бөлінген құжаттардың әр тобына түсінік берілуі керек. Келіп түскен құжаттар деп сыртқы субъектілерден түскен бұлардың шаруашылық өмірінде орын алған нақтылы фактілер жөніндегі ақпараттарды айтады.

Ішкі құжаттр деп сыртқы субъектісінің өзінде жаалған, осында қызмет атқарушы жауапты адамдарға арналған батапқы құжттарды айтады.

Тұрақты жаңаланып тұратын құжаттарға бухгалтерлік есеп жүйесінде жүргізілетін бастапқы құжаттардағы креткіштерді жинақтап тркеуші регитрлар жатады. Тіркеуші регистрларға жазылған мәліметтер негізінде бухгалтерлік қорытынды есеп жасалынады.

Сыртқы жіберілген құжттарға осы кәсіпорында жасалып, сыртқы пайдалнушыларға арналған құжаттарды айтады.

Әміршілік етуші құжаттарға шаруашылық операцияларын жүргізу мен тексеру жұмыстарын орындау жөніндегі бұйрық түріндегі құжаттар жатады. Фактілердң орындалғандығын растайтын құжаттарды орындаушы құжаттар деп атайды. Мысалға, кассаның кріс және шығыс ордерін алуға болады. Операция орындалғанға дейінгі жазлған ордер әміршілік етуші құжат болып танылса, ақшаның берілгендігі немесе кіріске алынғандығы жөніндегі кассалық ордер орындаушылық рөл атқарады.

Бухгалтерлік есеп жүргізуші құжаттарға атқарушы бухгалтерлердің өздері жасаған құжаттары жатады. Мысал ретінде есеп жүргізу әдістерін тәжірибеде қолдану үшін есептеу, тіркеу, жетілдіру мен талду жөніндегі қолдан жасалған құжаттарды айтуға болады. Егер таза пайданың көлемн, бұларға әсер етуші сандық көрсеткіштерді есептеу кәсіпорынның шаруашылық операцияларына жататын болса, онда бұл көреткіштер не әміршілік етуші, не орындаушы құжаттар тобына жатады. Әр кезеңде жасалған қорытынды есепті бухгалтерлік есеп жүргізуші құжаттр тобына жатқызуға болады. Шаруашлық операцияларына байланысты көптеген әдістемелік есептер орындау кәсіпорындағы бухгалтерлерге байланысты. Мұндай жағдайда ресми түрде қолданылатын құжаттар үлгісі пайдаланылмайды.

Кәсіпорынға қатыстылығы жағынан қарағанда құжаттар екі үлкен топқа – ішкі және сыртқы құжаттар болып бөлінеді. Ішкі құжаттарға кәсіпорынның өз қызметкерлері мен әкімшілігі жасаған құжаттары жатады. Ал сыртқы құжаттарға кәсіпорынның сыртта жүрген уәкілдері мен басқа да кәсіпорында жасалынып,осы кәсіпорынға берілген құжаттар жатады. Мысалға, акионерлердің қолындағы акциялары бухгалтерлік есеп құжаттарына жатпағанымен, кәсіпорынның бухгалтері бұл құжатты тіркеуге міндетті. Бухгалтерлік есеп жйүесіндегі құжаттарды іс-тәжірибеде пайдалану үшін әрбір кәсіпорын ішкі құжаттарды жетілдіріп отыруы керек.

Мазмұн көлеміне қарай құжаттар бастапқы және жинақтаушы болып екіге бөлінд. Бастапқы құжаттар шаруашылық операцияларының орындалған сәтінде жасалынуы керек. Бастапқы құжаттар бухгалтерлік жүргізудің ең басты кезеңін сипаттайды. Бұларға касса ордерлері, чектер, счет-фактуралар, қабылдап өткізу актілері, материалдарға тапсырыс беру сияқты бастапқы құжаттар жатады.

Жинақтаушы құжаттар көптеген бастапқы құжаттар негізінде жасалынады. Мұнда бірнеше құжаттарға жекелей жазылған әлметтердің саны мен омалары жинақталып көрсетіледі. Жинақтаушы құжаттарға кассирдың есебі, тауарлы-материалды құндылықтар бойынша жаалған есеп, жауапты адамдардың іс-сапарға барғандығы жніндегі аванстық есебі мысал болады.

Жинақтаушы құжаттардың мысалына іркеу жорналдарын келтіруге болады. Негізінен тіркеу жорналдары бухгалтерияда жүргзіледі. Тіркеу жорналдарына бірнеше және бір біртектес шаруашылық операцияларының мәліметтері сабақтастық жолмен тізбелеп жазылып отырады. Тіркеу жорналдары бір айға, он күнге арнап ашылады. Белгіленген кезеңнің аяқталуына қарай тіркеу жорналындағы мәліметтердің жинағы шығарылып, бухгалтерлік есеп шоттарына түсіріледі. Тіркеу шығарылып, бухгалтерлік есеп шоттарына түсіріледі. Тіркеу шығарыоып, бухгалтерлік есеп шоттарына түсіріледі. Тіркеу жорналын жүргізудің негізінде күнделікті бақылау жұмысын іске асыруға мүмкіндік туады. Сонымен қатар құжаттар саны азаяды, есеп жұмысы біршма жеңілденіп үнемделеді.

Қандайда болмасын кәсіпорынның барлық объектілері бойынша жасалған құжаттр бухгалтерияға тапсырылады. Барлық құжаттар өңделеді, тексеріледі, таксировкаланды, қажетті болған жағдайда тіркеу жорналдарына жинақталад. Кәсіпорын бухгалтериясында құжаттар шаруашылық операциялары шындығымен сәйкес келуі жағынан, заңдылығы жағынан, қажеттілігі мен тиімділігі жағынан, қойылған бағаның дұрыстығы жағынан мұқият тексеріледі. Құжаттарды орындаушы жауапт адамдардың қойған қолдары, реквизиттердің толығымен жазылуы, жазу текстерінің, қойылған андардың анықтығы, шығарылған жинақтардың дұрыстығы толығымен тексеріледі. Егер тексеру нәтижесінде қателер жіберілсе, онда мұндай құжаттар осы құжаттарды жасаған жауапты адамдарға қайта жасау үшін қайтарылады.

Тақырып.Бухгалтерлік есептің нысандары мен әдістері

Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру көптеген негізгі факторларға байланысты: бизнес типі, кәсіпорын көлемі, оның ұйымдастыру-басқару құрылымы және тағы басқалар.

Қазақстан Республикасында заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес болып қалыптасуы мүмкін. Коммерциялық негіздегі кәсіпорындардың негізгі мақсаты – пайда табу болып табылса, коммерциялық емес негіздегі кәсіпорындардың негізгі мақсаты - әлеуметтік мәселелерді шешу болып табылады. Ұйымдастыру-құқықтық түрлеріне байланыссыз бұл кәсіпорындардың барлығы бухгалтерлік есептерін жүргізеді.

Ұйымдардың ұйымдастыру және өндірістік құрылымы және олардың ішкі шаруашылық қатынастары бухгалтерлік есепті құрастыру кезіндегі базис болып табылады. Бухгалтерлік есептің функцияларын орындау үшін ұйымдарда бухгалтерия аппараты құрылады, яғни онда әр түрлі қызмет атқаратын бухгалтерлер қызмет атқарады. Бухгалтерлік есеп жүргізу әрбір ұйым үшін міндетті болып табылады. Бухгалтерлік есепті жүргізу, шоттар жоспарымен жұмыс жасау, қаржылық есеп беру, салық төлеу және тағы басқалардың реті заңмен бекітілген ретпен жүзеге асырылады.

Осылайша бухгалтерлік есепті ұйымдастыру деп есеп жұмысын ұйымдастыруға байланысты іс-шаралардың жиынтығын айтамыз.

Бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың негізгі принциптері тиімді шешім қабылдау үшін қолданушыларға бухгалтерлік ақпараттармен қамтамасыз ету үшін бухгалтерлік есеп ролінің жоғарылауы болып табылады. Бухгалтерлік есеп өңделген есеп саясатына сәйкес және ұйымдардың технологиялық ерекшеліктері мен оның көлеміне қарай ұйымдастырылады. Шаруашылық процесіндегі өнім өндіру, қызмет көрсету, жұмыстарды орындау ерекшелігі бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ерекшеліктеріне әсер етеді.

Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына тікелей жауапты кәсіпорын басшысы болып табылады. Бухгалтерлік есепке және аудитке әдістемелік жетекшілік ету ҚР-ның Қаржы министрлігімен жүзеге асырылады, яғни оған байланысты әр түрлі қажетті арнайы құжаттарды өңдейді және бекітеді. Барлық шаруашылық субъектілерінде біртекті Типтік шүоттар жоспары қолданылады. ҚР-ғы бухгалтерлік есептің және қаржылық есеп берудің ұйымдастыру жүйесі ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңға сай және бухгалтерлік есеп стандартына сай жүргізеді.

Шаруашылық субъектілерінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыру кезінде келесі принциптер қамтамасыз етілуі қажет:

- бір есеп беру жылынан екінші жылға көшу кезінде және есеп беру кезінде бекітілген әдістеменің тиімділігі;

- барлық шаруашылық операциялары, меншікті капитал, міндеттемелер, мүліктер есеп беру кезінде есепте толық көрсетілуі қажет/ай, тоқсан, жыл/.

- қысқа мерзімді шығындарды пайда болу орнына қарай және жауапкершілік орталығына қарай бөлу, сондай-ақ өндіріс шығындары мен ұзақ мерзімді салымдарды бөлу.

- шығындар мен кірістерді, бөлінбеген пайданы /зиянды/ кезеңдер бойынша бөлу.

Қазіргі заманғы шаруашылық субъектілерінің бас бухгалтерлері қаржылық және басқару есебіне тікелей қатынасы бар қаржылық жетекші болып табылады. Ол ұйымдағы есепті және аудитті ұйымдастырушы және жетекшілік ететін тұлға. Әрбір бухгалтер есепті жүргізудің негізгі ережелері мен қағидаларының сақталуын қамтамасыз етуі қажет, ол жоғарғы аппаратқа әрбір бөлімше бойынша қаржылық есеп беруді беруі қажет.

Нарық жағдайларына көшуге байланысты бухгалтерлерге қойылатын талаптар да жоғарылауда, яғни олар қазіргі заман талаптарына сай есеп техникасын меңгеру қажет, әр түрлі компьютерлік бағдарламаларды меңгеруі қажет, қаржыландыру және несиелендіру мәселелерін толық білуі керек, бизнес-жоспарды құру, өндіріс технологиясын ұйымдастыру негіздерін толық білуі керек.

Тақырып.Ақша қаражаттарының есебі

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп пайдаланушыларды операциялық, инвестициялық, және қаржылық қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы туралы ақпаратпен қамтамасыз етіп, олардың заңды тұлғаның қаржы жағдайындағы өзгерістерді бағалауына иүмкіндік береді.

Заңды тұлғалар (банктер мен бюджеттік мекемелерден басқасы) ақша қаражатының қозғалысы туралы есепті осы стандарттың талаптарына сәйкес жасайды және есепті кезеңдегі қаржы есептемесінің құрамында тапсырады.

Ақша қаражаты - кассада және банктердегі шоттарда тұрған қолма-қол бар ақша.

Ақша қаражатының қозғалысы - ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы.

Операциялық қызмет - ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі қызметі мен инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ өзге де қызмет.

Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтер мен қаржы инвестицияларын сатып алу және сату.

Қаржы қызметі - меншікті капитал мен займ қаражатының мөлшері мен құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын ұйымның қызметі.

Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте операциялық, инвестициялық және қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі мәліметтер болуы тиіс. Ұйым қызметін түр-түрі бойынша жіктеу пайдаланушыларды ұйым қызметі түрлерінің оның қаржы жағдайына ықпалын бағалауға мүмкіндік беретін ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы

Заңды тұлғаның операциялық қызметінен түсетін ақша қаражатының қозғалысы мыналарды пайдалана отырып ашылады:

а) тікелей әдіс, ол бойынша ақша түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлері ашып көрсетіледі;

немесе

б) жанама әдіс, ол бойынша таза табыс немесе залал қысқа мерзімді активтер мен міндеттемелердің, ақшадан тыс операциялардың өзгерістеріне, сондай-ақ инвестициялық және қаржы қызметінің нәтижесі болып табылатын табыстар мен залалдарға орай түзетіледі.

Инвестициялық және қаржы қызметінен алынатын ақша қаражатының қозғалысы

Ақша қаражатының қозғалысы, келесі екі парада көрсетілгеніндей, нетто-негізде ашып көрсетіле алатын белгілі бір жағдайлардан басқа кезде, ұйым инвестициялық және қаржы қызметінен алынатын жалпы ақша түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлерін жеке-жеке ашып көресетеді.

Ақша қаражатының қозғалысы үйымның қызметінен гөрі клиенттердің қызметін көрсеткен жағдайда клиенттердің атынан ақша түсімдері мен төлемдері нетто-негізде ашып көрсетілуі мүмкін, мысалы:

а) инвсетициялық ұйымдар өз клиенттерінің тапсыруы бойынша ұстап отырған қорлар;

б) меншік иегерлері атынан алынып, соларға берілетін жалдауақы төлемдері.

Нетто-негізде сондай-ақ тез қайтып оралатын, ірі сомаларды қамтитын және өтеу мерзімдері қысқа көздер бойынша ақша түсімдері мен төлемдері ашып көрсетілуі мүмкін, мысалы;

а) инвестицияларды сатып алу және алу;

б) қайтару мерзімі үш айдан аспайтын өзге де қысқа мерзімді займдар.

Қолма-қол ақша қаражаттарын және ақша эквиваленттерін басқару және бақылау.

Қолма-қол ақша қаражаттарын және ақша эквиваленттерін басқару және бақылау. Қолма -қолсыз есеп айырысудың нысандары және олардың сипаттамасы.

Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші субъектісінің кассасы болады. Касса орналасқан үй-жайы кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен сақтау сигнализация құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшалануға әрі жабдықталуға тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да құндылықтарды кассада сақтауға тыйым салынады. Субъект өзінің кассасында қолда бар ақшаны қажетті шекте сақтауы және ақша түсімін ең аз мөлшерде пайдаланылуы керек.Ең аз мөлшерден тыс нақты ақшаны субъект есеп айырысу шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне өткізуге тиіс.

Кассадағы операциялар есебі 1010 - "Кассадағы нақты ақша" бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:

1010 - "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" және 1020 - "Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша" - шоттарында жүргізіледі. Кассаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын касса кіріс ордерлері (ү.№КО-1) бойынша жүзеге асырылады.

Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен (ү.№КО-2) немесе басшы мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлемдер тізімдемелерімен, ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені-жазумен, тиынды-сандармен көрсетеді.

Касса операцияларының есебі компьютерлендіру жағдайында касса құжаттарын өңдеудің бағдарламалық құралдары жұмысының дұрыстығына да тексеру жүргізіледі. Бұзушылықтарға кінәлі адамдар белгіленген тәртіпте жауапкершілікке тартылады. Ақша қаражаттары мен қатан түрдегі есеп-беру бланкілерін тексеру нәтижелері нақты ақша қаражаттарын түгелдеу актісімен және құндылықтар мен қатаң түрдегі есеп-қисап құжаттарын түгелдеу тізімдемесімен рәсімделеді. Кассада анықталған артық ақша қаражаты кіріске алынады: бұл операция 1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шотының дебеті бойынша және 6280 "Негізгі емес қызметтен түскен басқа да табыстар" шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Ақша қаражаттары мен құнды қағаздардың жетіспейтіндері кассирден өндіріліп алынады: 1280 "Басқа да дебиторлық қарыздар" шотының дебеті, 1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шотының кредиті.

Қатаң түрдегі есеп-беру бланкілерінің жетіспеуінен субъектіге келген зиян олардың номиналды құнын негізге ала отырып есептеледі.

Касса бойынша есеп 1010-шоттың дебеті мен кредиті бойыншажүргізілетін машинограммада немесе басқа да есеп регистрлерінде жүргізіледі. Регистрлерге жазулар бухгалтерияға кассир есебінің түсуіне қарай жүргізіледі. Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі айдың бірінші жұлдызына регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдың есебіне және Бас кітаптағы 1010 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.

Касса кірісіне алынған ақша 1010 - "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" шотының дебеті бойынша және келесі шоттардың кредиті бойынша көрсетіледі;

1030 - "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шоты -кассаға есеп айырысу шотынан алынған сомаға;

1250 - "Қызметкерлердің және басқа да адамдардың қарыздары" қызметкерлердің есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, таран-таражға түскен сомалар және т.б бойынша кассаға өткізілген қарыздар;

6010 - "Дайын өнімдерді жұмыстарды, қызметтерді студан түскен табыс" шоты материалдар, жұмыстар мен қызметтер үшін нақты ақшамен есеп айырысқан кезінде.

Кассадан ақша берілген кезде 1010- шот кредиттеледі және мына төмендегі шоттар дебеттеледі:

3350 - "Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шоты кәсіпорын қызметкерлеріне берілген еңбек ақы сомасына;

1250 - "Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздар" шоты кәсіпорын қызметкерлерінің есебіне берілген сомаға;

1030 - "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шоты кәсіпорынның есеп айырысу шотына өткізілген, депозитке салынған жалақы және басқа да түсімінің сомасына.

Валюта кассасы үшін жеке касса кітабы ашылады. Валюта операциялары үлкен көлемде жүргізілген кезде жекемашинограммалардың және басқа да есеп регистрлерінің жүргізілуі мүмкін.

Операциялық касса бойынша жеке касса кітабы жүргізіледі, жеке машинограмма немесе басқа есеп регистрі ашылуы мүмкін.

Тиісті заңдарға сәйкес барлық субьектілер өздеріне қызмет көрсететін банк мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақша қаражатарын сақтауға міндетті. Есеп айырысу шоттары мына төмендегі құжаттар негізінде ашылады: - шотты ашуға берілетін өтініші.

Чек - шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен жалақыға, іссапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру жөніндегі бұйрығы.

Нақты ақша жарнасына берілетін хабарлама - шот иесінің банктегі оның шотына қосып есептеу ұшін түсім қаражаттарын және нақты ақшамен салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы.

Төлем тапсырмасы (тт) - онда көрсетілген сомаларды алушының шотына аударуға берілген бұйрық; ол төлеуші тарапынан ықылас білдірген кезде ғана қолданылады.

Есеп айырысу чегі - чек беруші шоттарынан алушы шотына онда көрсетілген соманы аударуға банкке берілген кепілхат (жазбаша тапсырма). Чектермен есеп айырысу, тауарлар мен қызметтер үшін жүзеге асырылады.

Төлем талап-тапсырмасы (ттт) - тауарлар; жұмыстар, қызметтер алушыларының немесе төлеушінің шотынан төлем сомасын өндіріп алатын банкке бұйрық.

Есеп айырысу щоты бойынша операциялардың есебі 1040 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк екі данада бет есеп ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге беріледі, екінші дана - бет есеп болып қалады.

Банк көшірмелері оған қоса тіркелген құжаттармен тексеріледі. Банк қате көшірген сомалар мән-жайды анықтағанға дейін 1040 - "Есеп айырысу шотындаы нақты ақша" шоты кредитінен - "Басқа да дебиторлық қарыздар шотының дебетіне есептен шығарылады", ал есепке алынған сомалар 1040- шоттың дебеті және 3390 - "Басқа да кредиторлық қарыздар" шотының кредиті бойынша көрініс табады. Жаңылыс жазулар туралы субъект банкке 10 күннен кешіктірмей, ал егер басқа елді мекенде орналасқан болса, көшірмелер тапсырғаннан кейін 20 күннен кешіктірмей хабарлауға міндетті. Көрсетілген уақытта шоттардағы қаражаттар қалдығы расталған болып есептеледі. Егер шот иесі өзінің шотына қате есепке алынғаны туралы хабарламайтын болса, ол банкке Есеп айырысу операцияларын жүргізу ережелерін бұзғаны үшін айыппұлдар туралы Ережеге сәйкес айыппұл төлейді. Банктың басшысы мен бас бухгалтері қате жазылудың әрбір жағдайы себептерін анықтауға және бұдан былайғы жерде осындай қателердің алдын алуды қамтамасыз ететін шаралар қолданылуға тиіс.

Есеп айырысу шоты оның иесінің өтінішібойынша: есеп айырысу шоттарын ашу үшін тиісті нормативтік актілерде көзделген белгілерінің бірінен айрылуға әкеп соғатын субъекті қызметінің өзгеруі кезінде /дербес шотының болуы және басқалары/; белгілі бір субъектіні құрған органның шешімі бойынша; шотта үш ай бойы жазулардың болмауыкезінде жабылады. Иеленуші шоты жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің атауы немесе шот нөмірі өзгерген кезде лд банкке пайдалынылмай қалған чектермен бірге олардын өтінішке қоса тіркелген нөмірлерің көрсете отырып қайтаруға, есеп айырысу шотындағы қаражатар қалдығын растауға міндетті.

Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс табады:

1030 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" - шотының дебеті, төмендегі шоттардың кредиті:

1010 "Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша" - шоты. Кассадан келіп түскен түсім және депонеттелген еңбек ақы сомасы;

1210 "Алынуға тиісті қарыздар" шоты - сатылған өнім, жұмыс пен қызмет төлемақысы;

3310 "Тауарлы-материалдық босалқылармен жабдықтау үшін алынған аванстар" шоттары - сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар.

1030 "Есеп айырысу шотындағы нақты ақша" шотының кредиті, мына шоттардың дебеті:

3310 "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" шоты алынған өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылар мен мердігерлердің акцептелген шоттарының төлемақысы;

Есеп айырысу шоты бойынша операциялар машинограммаларда немесе басқа да жинақтау регистрлерінде көрсетіледі, оларға банк көшірмелерінен және көшірмелерге қосымша тіркелген бастапқы құжаттарға сүйене отырып жазу жазылады.

Тақырып.Дебиторлық борыштардың есебі

1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі" шотында сатып алушылар мен тапсырысшыларға тиеп жіберілген өнім, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін табыс етілген және банк төлеуге қабылдаған есеп айырысу құжаттары бойынша есеп айырысулар туралы ақпарат көрсетіледі.

1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" бөлімшесінің шоттары "Табыстар" бөлімі тиісті шоттарының кредитімен корреспонденцияда сатып алушыға есеп айырысу құжаты табыс етілген сомаға дебеттеледі. Бұл ретте қосылған құнға салынған салық сомасы 1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" шотының дебеті және 3110 "Қосылған құнға салынатын салық" шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" шоты 1070 "Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша қаражаттары", 1020 "Валюталық шоттағы қолма-қол ақша", 1030 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 1010 "Кассадағы қолма-қол ақша" бөлімшесі тиісті шоттарымен - алынған төлемдер сомасына, немесе 3510 "Алынған аванстар", 3310 "Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу", 3390 "Басқа кредиторлық қарыз және есептелген сомалар" шотымен - есептемеге жататын сомаға кредиттеледі.

1290 "Күмәнді борыштар бойынша резервтер" бөлімшесіне 1290 "Күмәнді борыштар бойынша резервтер" шоты кіреді. Бұл шот күмәнді борыштар бойынша резервтердің жағдайы мен қозғалысы туралы ақпаратты жинақтап қорытуға арналған.

Жасалған резервтер сомасына 1290 "Күмәнді борыштар бойынша резервтер" шотының кредиті және 7210 "Жалпы және әкімшілік шығыстар" бөлімшесі 7210" Жалпы және әкімшілік шығыстар" шотының дебеті бойынша жазбалар жүргізіледі. Талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарызды баланстан есептен шығарған кезде 1290 "Күмәнді борыштар бойынша резервтер" шотының дебеті бойынша 1210 "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қарызы" бөлімшесі тиісті шоттарының кредитімен корреспонденцияда жазба жүргізіледі.

Егер күмәнді борыш бойынша резерв жасалған жылдан кейінгі жылдың аяғына дейін бұл резерв пайдаланылмаған болса, онда жұмсалмаған сома қызыл түспен ерекшелеу әдісімен 7210 " Жалпы және әкімшілік шығыстар" бөлімшесі 7210 Жалпы және әкімшілік шығыстар"шотының дебеті және 1290 "Күмәнді борыштар бойынша резервтер" шотының кредиті бойынша жазбамен қалпына келтіріледі.

1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» бөлімшесіне мына шоттар кіреді: 1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебторлық берешегі», 1230 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1240 «Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» дебиторлық қарызының барлық түрлері туралы ақпаратты жинақтап қорытуға арналған.

1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» бөлімшесінің шоттары 6 "Табыстар" бөлімі тиісті шоттарының сатып алушыларға есеп айырысу құжаты табыс етілген сомасына, және 3100 "Салықтар бойынша міндеттемелер" бөлімшесінің 3130 "Қосылған құнға салынатын салық" шотының қосылған құнға салынған салық сомасына кредитімен корреспонденцияда дебеттеледі.

1220 "Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» 1070 "Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша қаражаты", 1020 "Валюталық шоттағы қолма-қол ақша", 1030 "Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 1010 "Кассадағы қолма-қол ақша" бөлімшелері тиісті шоттарымен корреспонденцияда - алынған төлемдер сомасына, немесе 3510"Алынған аванстар", 3310 "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу", 3390 "Басқа кредиторлық қарыз және есептелген сомалар" шоттарының - есептемеге жататын сомасына кредиттеледі.

Тақырып.Ұзақ мерзімді активтердің есебі

1. Материалдық емес (сезілмейтін) активтер— нақты табиғи нысаны жоқ, бірақ «сезілмейтін қүндылыққа» ие, болғандықтан субъектіге үзақ уақыт немесе үнемі қосымша табыс әкелетін активтер. Соны-мен қатар материалдық емес активтер иеліктен шығару қабілетіне ие болуы тиіс. Материалдық емес активтерге тауарлық белгілер (қызмет көрсету белгілері), тауарлардың тіркелген жасалу орындары, «Фирма бағасы» (гудвилл)¹, «Ноу-Хау, патенттер және өнеркәсіптік үлгілер, лицензиялар, интелектуалдық (ақыл-ой) меншіктік ұйымдастыру шығындары, жер учаскелелері мен табын ресурстарды пайдалану құқықтары, өндірістік мәліметті пайдалану қүқықтары, ЭЕМ бағдарламалық қамтамасыз ету және т.б/

Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес материалдық емес активтер төмендегідей тәртіпте бағаланады:

Тараптардың келісуі бойынша - құрылғалы жатқан кәсіпорынның жарғылық капиталына құрылтайшылардың салған салымдары екі жақтың келісімі бойынша. Мұндай салымдар тәуелсіз аудитор арқылы расталуға тиісті:

объектілерді сатып алуға және оларды дайын қалпына келтіруге кеткен нақты шығындарды есептей отыра, басқа кәсіпорындардан, мекемелерден, азаматтардан ақысын төлеп алынған материалдық емес активтер;

басқа кәсіпорындардан, мекемелер мен азаматгардан тегін (сыйға) алынған материалдық емес активтердің бағасын анықтау сараптау арқылы немесе келісімді баға бойынша;

І.Фирманың іскерлік байланыстарының шартты құны, жинақталған материалдық емес активтердің «бағасы», сезілмейтін капиталдың ақшалай бағалануы- сауда белгісінің мәртебесі, іскерлік байланыстар-дың тәжірибесі, клиенттердің, сондай-ақ басқару, ұйымдастыру және техникалық ресурстардың түрақтылығы, қаржы әлеміндегі бедел,өткізу қызметін бақылау тетігін; сезілмейтін негізгі капитал, ак-тивтер, кәсіпорынның жалпы бағасы мен нақты негізгі капиталдың бағасы арасындағы айырмашылықты білдіреді. Сезілмейтін теріс актив (бедвилл) кәсіпорынның сатылу мен баланстық қүны арасындағы айырмашылықты білдіреді.

2.”Ноу-хау” ағылшын тілінен «қалай екенін білемін» деп аударылады. Халықаралық қатынастарда термин қүжаттау, өндіріс тәжірибесі, дағдылары және тауар белгісі арқылы көрінетін техникалық білімдерді анықтау үпгін қолданылады.

Материалдық емес активтердің бастапқы қүны бойыиша амор-тизацияны есептеп, оны өндіріс шығынына жатқызу немесе басқа көздердің шоттарына аудару арқылы жабылады.

Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғаларға сатылғанда, моралдық тозуға ұшырағанда заңды және жеке түлғаларға тегін берілгенде, табыстық сапасын жоғалтқандығына байланысты есептен шығарылганда, басқа субъектілердің жарғылық қорларына үлес ретінде салынғанда баланстан шыгарылады.

Төрт топқа бөлінетін материалдық емес активтердің әртүрлі түрін қарастырып көрелік.

І.Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер

Бұл топқа «Ноу-хау», ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау, интегралды микросхемалар технологиясы, ұйымдастыру шығындары, белгілі бір формуланы, технологияны немесе өнімнің сыртқы бейнесін қолдану.өнеркәсіптік үлгілер, еервитуттар¹. және тағы басқалар жатады.j«Hoy-Xay»-қүжаттама озық өндіріс тәжірибесі, және т.б. түрінде көрінетін тех-никалық білімдерді айқындау үшін халықаралық қатынастарда қол-данылаіын термин.

Кең мағынасында «Ноу-Хаү» техникалық қүжаттама түрінде рәсімделген, бірақ патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін үйымдастыруға қажетті өндірістік тәжірибені қажет ететін техникалық.коммерциялық және басқа да білімдердің жиынтығы.Лицензиялық келісімдерде, техникалық ынтымақтастық туралы шартгарда, лизиште, «кілті қолма-қол» тапсырылатын қүры-лыс жүргізілгенде, қызмет көрсетудің сан алуан түрлерінде кеңінен қолданылады. Жаңалықтар патенті, тауар белгілері, авторлық қүқықтар мен патенттік ақпаратгар сияқты коммерциялық практи-када субъектінің меншігі болып табылады. Кәсіпорын «Ноу-Хау» құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табысты бақылай алған жағдайда ғана, ол материалдық емес активтін анықтамасына жауап бере алады.

Бұл активтің пайдалылығы «Ноу-Хау» бағасының көрсеткішімен оның пайдалылығының жалпылама көрсеткішімен анықталады.

І.Сервитут-белгілі бір шектерге дейін басқа біреудің мүлкін пайда-лану құқығы (көршілес жер учаскесін басып өту қүқы, жайылымдар мен жолдарды пайдалану қүқығы).

Өзінің табиғаты және төлем нысаны жағынан лицензия бағасына уқсас. «Ноу-Хау» нәтижесінде сатып алушы түсірген қосымша та-быстың бір бөлігін беру арқылы қалыптасады және паушалды төлем түрінде (оның иесіне төленетін сыйақының нақты тағайындалған сомасы) немесе роялти түрінде («ноу--хауды» пай-далану құқығын сатып алушының келіскен бағасынан төленетін қысқа мерзімді аударымдардан алынатын мерзімдік проценттік төленімдер) яғни «ноу-хауды» беру жөніндегі келіеімнің күші бар кезеңінде сатып алушыға төленеіін төлем түрінде болады. Субъект белгілі бір ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден өзгешелігі «ноу-хау» әдетте субъектінің жарғылық капиталына қүрылтайшының қосқан материалдық үлесі есебінде салынады. «Ноу-хаудың» субъект балансына алынатын қүны қүрылтайшылар немесе қатысушылардың келісімімен, белгілі бір тәуелсіз аудитор-дың багалауы ескеріле отырып белгіленеді.

Өндірістік ақпаратіы пайдалану қүқықтарын есепке алу.

Бұл материалдық емес активтер қатарына белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін ақыға сатып алынған өндірістік ақпарат немесе оны субъектінің өзі жасап шығаруға кеткен шыгындар жатады.

Ұйымдастыру шыгындары. Бірлескен немесе акционерлік кәсіпорындарды қүру кезеңінде пайда болган шығындары үйымдас-тыру шығындарына жатқызылады.

ЭЕМ багдарламасымен жабдықтау. ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау деп кәсіпорын алган және үзақ уақыт бойы пайда әкелу қабілеті бар бағдарламаларды пайдалануга қажетті бағдарламалық қүжаттармен мәліметтерді өңдеу жүйесітң жиынгығын айтады,^!

Жер учаскелері мен табиги ресурстарды пайдалану упгін алынган қукықтар. Елдің ішіндегі немесе шетелдегі кәсіпорындарды қүруда болжамданған объектілерді салу үшін жер учаскелерін пайдалану қүқығын, сондай-ақ табиғи ресурстарды пайдалану қүқығын (пайда-лы қазбаларды ендіру қүқы, орманды пайдалану, ішкі тогандарда балық аулау т.б. қүқықтары) алу қажеггігі туындайды; Шетелдерде алынатын осындай қүқықтардың қүнын төлеу шетелдік фирмалар немесе жекелеген азаматгардың есеп айырысуға қатысуымен олар-дың бірлесіп телеуі арқылы жүзеге асырылады.

2.Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа тауар таңбалары тауарлардың шыққан жері және т.б. жатады.

Тауар таңбалары мен қызмет көрсету танбалары. Тауар таңбасы және қызмет көрсету таңбасы (одан әрі --тауар таңбасы) деп басқа заңды және жеке түлғалардың біртектес тауарларынан, тауарлар мен қызметгерді (одан әрі~тауарлар) тиісінше айыра алатын қабілеіі бар таңбаларды айтамыз.

Тауардың шыққан жерінің атауы- тауарды таңбалауға пайдаланылатын елдің, елді мекеннің, жердің немесе басқа геогра-фиялық объектінің аты, оның ерекше де басты сапасы осы геогра-фиялық объектінің өзіндік табиғи жағдайлары немесе адам фактор-лармен қоса сипатгалады.

Тауарлық таңбаларды, қызмет көрсету таңбаларын тауардың шыгу орындарының атауын қорғау және қолданумен байланысты туындаған қүқықтық, экономикалық және үйымдастыру қарым-қатынастары 1993 жылғы қаңтардың 18-і күні Қазақстан Республи-касы Жоғарғы Кеңесі қабылдаған «Тауарлық таңбалар, қызмет көрсету таңбалары және тауарлар шығарылған жерлердің атауы ту-радьі» Қазақстан Республикасы Заңымен ретгеледі.

3. Қолдану (пайдалану) қуқықтарымен байланысты материалдық емес активтер. Бүл топқа жаңалық ашу қүқығы, өндірістік ақпаратты қолдану құқықтары, копирайт(көшіру қүқығы), лицензиялар, франшиза¹. және басқалар жатады.

Патенггер. Патент деп белгілі бір жаңалық ашудың техникалық шешімін мемлекеттің мойындағанын және оны бекітіп берілетін түлганың (патент иеленуші) оған осы ашылган жаңалыққа қүқығы бар екенін куәландыратын куәлік, грамота, қүжат. Патёнггің күші оны берген мемлекетгің аумағында ғана жүреді.^Патентгің қызмет мерзімі (15-20 жыл) үлттық заңдармен белгіленеді. Сонымен қатар патент деп белгілі бір кәсіппен, саудамен, тауар сатып алумен шүғылдану қүқығын берегін қүжатты да айтады. Патент берілгенде патенттік алым (пошлина) үсталады. Патент иеленушіге ашылған жаңалықты қодануға айрықша (жеке дара) иелік ету қүқығы беріледі. Патентті иеленуші жаңалық қүқығын иеліктен шығаруғажәне басқа тұлғаларға патенттелген жаңалықты пайдалануға рұңсат (лицензия) бере алады.

Өнеркәсіптік улгілер. Өнеркәсіптік үлгілерді пайдалануға айрықша құқты растайтын патенттер қолданылып жүрген заңдарға сәйкес беріледі. Өнеркәсіптік үлгілер көлемді (модельдер), тегісті (суреттер) немесе аралас болып келеді. ІЕгер үлгінің қоғамдық белгілері Қазақстан Республикасында нёкіесе шетелдерден, оның басымдылықты иелену мерзіміне дейін белгісіз болып келсе, онда ол жаңа енеркәсігггік үлгі деп мойындалады. Егер өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіптік әдіспен бүйым ретінде жасалынып, шаруашылық айналымына түсуге дайын болса, онда оның өнеркәсапте қолданылуга болатыны мойындалады. Өндірістік үлгілер авторы деп, оған шығармашылық еңбегі сіңген азамат мойындалады. Егер өнекәсігггік үлгісі бірнеше азаматтардың бірлескен еңбегінің жемісі болса, онда олардың бәрі өнеркәсіптік үлгілер авторы болып есептеледі. Өнекәсіптік үлгілерге патент Қазақстан Республикасы өнеркәсіпіік үлгілерінің Мемлекетгік тізіліміне тіркелген соң беріледі.

Лицензиялар («азаттық»,«қүқық» деген латын сөздерінен)-сыртқы сауда операцияларын (әкелуге, сыртқа шығаруға немесе транзитке рүхсат етілмегендер) және тағы басқаларды жүргізуге қүзырлы мемлеқеттік органдар беретін рүқсат. Лицензиялардың көмегімен тауарларды импорттау мен экспорттау және сонымен қатар валюталық қаржылардың жұмсалуына мемлекетгік баңылау жасау жүзеге асырылады. Нарықтық қарым-қатынастары жан-жақты дамыған елдерде лицензиялар берудің мақсаты -- бір ел-мен сауданы толығымен тоқтатып тастауға дейін шектеуді, сөйтіп үлттық өнеркәсәпті шетелдік бәсекеден қорғауды, валютаны жүмсауға бақылау жасауды, сондай-ақ тауарларды, жүмыстар мен қызметтерді экспортгау-импорттауға рүқсат беруден лицензиялық салым алу арқылы мемлекетгік бюджетгі толықтыруды көздейді.

Лицензиялардың мынадай түрлері бар.

Патентгік лйцензия—патент иесіне техникалық қүжаттарды не-месе патентгелген жаңалықтарды пайдалану қүқығын береді.

Жәй лицензия-патентгің иесі лицензиатқэ жаңалықты келісімде белгіленген шекте пайдалану құқығын бере отырып, бірақ сол аумақта оны пайдалану қүқығын өзі де сақтап қалады және лицензияны осы талаптармен басқа да сансыз түлғаларға бере алады. Лицензиаттың сублицензия беруге қүқығы жоқ.

Айрықша лицензия-келісімде белгіленген шекте жаңалықты пайдалануға айрықша қүқық береді; лицензия иесі өздігінше пайдаланудан және басқа түлғаларға беруден бас тартады.

Толық лицензия жағдайында патент күшінің мерзімі біткенге дейінгі кезең ішінде, патентке байланысты барлық қүқықтарды пайдаланады.

Лицензияларды Қазақстан Республикасы Үкіметі немесе оның уәкілетгі мемлекетгік органдары қазақстандық және шетелдік ша-руашылық жүргізуші субьектілерге көміртекчі шикізаттай пайдалы қазбаларды (мүнай, газ) және басқа да табиғи шикізаттарды өндіру қүқығын бере алады. Мұндай лицензияларды пайдалану ройялти-ды төлеумен тығыз байланысты.

Ройялти деп табиги ресурстарды өндірү қу^ығьш алу ушш төленетін төлвмдерді айтады

Жаңалықтарды, патенттерді «ноу--хау», кітап шығару, кинофильмдерді прокаіқа беру және басқа қүқықтарды пайдалануға оқтын-оқтын төленетін лицензиялық төлем де ройялти деп аталады. 4.Материалдық емес активтердің басқа да турлері. Материалдық емес активтердің бүл тобына фирма бағасы («гудвилл»), интелекту-алдық меншік және тағы басқалары кіреді.

«Фирма багасы» немесе «Гудвилл». Материалдық емес актавтердің бүл түрі бүтіндей жүмыс істеп түрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлімдерінің бір тобын сатып алғанда пайда болады. Әдетте мүндай кәсіпорындардың (бөлімшелер) олар-дьщ баланстық қүнымен емес, аукционда (конкурста), кәсіпорынньщ болашақтагы табыс әкелу мүмкіндігіне, оның өнім шығару рыногындағы беделіне және басқа факторларға байланысты анықталған бағасына сатылатыны немесе сатып алынатыны нарықтық қатынастар жагдайында заңды қүбылыс. Кәсіпорынның (бөлімшенің) сатылу құнының оның активтерінің баланс бойынша сомасынан асып түсуі «Фирма бағасын» қүрайды.

Интеллектуалдық меншікті есепке алү. Интелектуалдық меншік--үстіміздегі ғасырдың 60- жылдары енген, заңгерлік үғымы.

«Интеллектуалдық меншік» үғымы авторлық қүқықтарды, орын-даушы-артистердің қызметіне, дыбыс жазуға, радио және телехабарларға байланысты қүқықтарды, жаңалық ашу және па-тентке қүқықтарды ғылыми жаңалық ашу қүқықтарды, өнеркәсіптік үлгілерге, тауар белгілеріне, фирмалық атауға және коммерциялық белгілерге, арам пиғылды бәсекелестіктен қорғану қүқықтарын, со-ндай-ақ өндіріс, ғылым, әдебиет пен өнер салаларындағы интеллек-туалдьіқ меншік-қамтитын басқа да қүқықтарды білдіреді.

Интеллектуалдық меншікті бағалау-сараптау әдісімен жүзеге асы-рылады. Интеллектуалдық меншікті бағалап, оны балансқа қабыл-дау - оның капиталдану¹ процесі болып табылады.

Материалдық емес активтердің нақты бары мен қозғалысын есеп-ке алу 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің шоттарына жазылады. Осы шоттардың дебеті бойынша-- материалдық емес активтердің айдың басы мен аяғындагы қалдықтары, олардың түсу операциялары көрсетіледі, кредит бойынша-- материалдық емес активтердің шығарылымы көрсетіледі. 2700 бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді:

2710 – “Гудвилл”, онда гудвиллдың болуымен және қозғалысымен байланысты операциялар көрсетіледі. Гудвилл – жеке сәйкестендіруге және бөлек тануға болмайтын активтерден туындайтын алдағы экономикалық пайдалар;

2720 – “Гудвиллдың құнсыздануы”, онда құнсызданудан болуы мүмкін залалдар тұрғысынан жүйелі жүргізілетін тестілеу қорытындылары бойынша гудвиллдың құнсыздануын көрсету жөніндегі операциялар ескеріледі;

2730 – “Өзге материалдық емес активтер”, онда сипаты және ұйымның қызметінде қолданлу жағынан ұқсас активтер тобы есепке алынады, мысалы:

• тауарлық белгілер;

• титулдық және баспа құқықтары;

• компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету;

• лицензиялар және франшизалар;

• өнеркәсіптік меншікке арналған авторлық құқықтар, патенттер және басқа да құқықтар, көрсетілетін қызметтерге және пайдалануға арналған құқықтар;

• рецептілер , формулалар, модельдер, сызбалар және тәжірибелік үлгілер;

• әзірлеу процесіндегі материалдық емес активтер;

2740 – “Өзге материалдық активтердің амортизациясы және құнсыздануы”, онда материалдық емес активтердің құнсыздануынан болатын амортизация мен залалдар сомалары шоғырланады, бұл ретте пайдалы қолданудың анықталмаған мерзімі бар материалдық емес активтерге амортизация есептелмейді, бірақ жыл сайын құнсздануға тест жүргізіледі.

Материалдық емес активтердің түсуі мен шығарылуы «Материалдық емес активтерді қабылдау-беру актісінде (ү. №МЕА-1) көрсетіледі. Актіде материалдық емес актавтер үлгілердің дәл аты оның кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы қүны, амортизация нормасы және басқа қажетгі мәліметгер көрсетіледі.

2700 «Материалдық емес активтер» бвлімшесінің шоттарына талдамалық есепке алу «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік қарточкаларында» (ү. №МЕА-2) көрсетіледі.

Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алуда қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады.

Өндірістік - шаруашылық қызметі процесінде материалдық емес активтер моралдық тозуға ұшырайды. Басты мақсат материалдық емес активтердің моралдық тозуына байланысты шығындарды жабу көздерін табу ғана емес, өндіріс немесе айналым шығындарына амортизацияны қосу арқылы олардың құнын өтеу көздерін жасау болып табылады.

Материалдық емес активтердің амортизациясы есепке алуға 2740 «Материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесінің шоты арналған.

Бұл шоттар пассивті, реттеуші контрактивті. 2740 - бөлімше шотының кредиті бойынша ай басындағы амортизацияның қалдығын, қысқа мерзімді айға есептелінген амортизацияны және есеп берілетін айдың соныңдағы амортизацияның қалдығын көрсетеді, ал дебеті бойынша —материалдық емес активтердің амортизациясын (тозуын) есептен шығару (төмендету) көрсетіледі. Материалдық емес активтердің амортизациясы олардың бастапқы құнынан және тиімді пайдаланудың болжамды мерзіміне анықталған нормалар бойынша әр ай сайын есептелініп түрады.

Әрбір кәсіпорын материалдық емес активтердің барлық түрлерінің пайдалану мерзімін, негізделген (дәлелденген) есептер бойынша анықтауы тиіс. Оларда тиімді пайдалану мерзімін қол-дану негізді болуға тиіс:

а) пайдалану мерзімін анықтау мүмкіндігі бар материалдық емес активтер бойынша (патенттер, лицензиялар және басқалар) оларды пайдалану мерзімі арнайы нұсқаумен анықталып патентте, лицензияда көрсетіледі--1,5.10,15 жыл.

ә) пайдалану мерзімін көрсету мүмкін болмайтын материалдық емес активтер бойынша (ЭЕМ бағдарламалық жабдықтау, «Фирма бағасы» және басқалар), мүндай мерзім 10 жылдан аспайтын уақыт деп керсетіледі.

б) қызмет ету мерзімі жарғысында көрсетілген кәсіпорындар сатып алған материалдық емес активтер бойынша тиімді пайдалану мерзімі ретінде "а" және "ә" пунктерінде көрсетілген мерзімдер алынады, бірақ олар кәсіпорын қызметінщ мөлшерлі мерзімінен аспауға тиісті.

Материалдық емес активтер пайдалану мерзімінде кәсіпорынға белгілі бір мөлшерде табыс әкелуі тиіс. Кәсіпорын материалдық емес активтерден кіріс түсіріп отырғанда олар өз функциясын атқарады, ал керісінше болса балансты «бүлдірушіге» айналып, нақты емес, бұлдыр активтерді құрайды. Бұл аксиоманы өндірістік немесе айналымньщ шығындарына енгізілетін олардың амортизация сомаларын есептегенде ескерген жөн. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу оның баланстық құны толық өтелгенде тоқтатылады.

Материалдық емес активтердің пайдалану мерзімін дұрыс және дәлелді есептеуге олардың амортизациясын өндіріс пен айналым шығындарына жатқызудың негізділгі, яғни кәсіпорын қызметінің нақты қаржылық нәтижелері тәуелді.

2. Өндіріс процесі еңбек заттары /шикізат, материалдар, сатып алынатын шала фабрикаттар/ және еңбек құрал-жабдықтары болып бөлінетін өндіріс құрал-жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал-жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін субьект сатып алган осы қазан еңбек құралы болып табылады.

Ұйым меншігіндегі негізгі құралдар – құрамына және атқаратын міндетіне қарай әр түрлі нысанда болады. Негізгі құрралдар есебін жүргізу үшін, бұлардың түрлеріне, атқаратын міндетіне, өндірістік процеске қатысу сипатына, шаруашылық саласына, пайдалану дәрежесіне және меншік түріне қарай топтастыру немесе сыныптау қажет.

Негізгі құралдар есебін жүргізудің байырғы тәжірибесіне сай негізгі құралдар түрлеріне қарай мына төмендегіше сыныпталынуы мүмкін:

1. Жер учаскелері, ғимараттар.

2. Құрылғылар.

3. Күш беру құралдары.

4. Машиналар және жабдықтар.

Оның ішінде:

а) күш беру машиналары және жабдықтар;

б) жұмыс машиналары және жабдықтар;

в) өлшеу және реттеуші аспаптар, зертханалық жабдықтар;

г) есептеу техникалары;

д) басқада машиналар және жабдықтар.

5. Тасымалдау құралдары.

6.Саймандар.

7.Өндірістік мүліктер және қажеттіліктер

8. Шаруашылық мүліктері.

9. Өнім және жұмыс малдары.

10. Көп жылдық жеміс ағаштары.

11. Жер өңдеудегі күрделі шығындар.

12. Басқадай негізгі құралдар.

Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес /әлеуметтік/ салада да ұзақ уақыт бойы /бір жылдан астам/ қызмет етеді.

Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар /ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын жөне өнім беретін мал және басқалар. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.

Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады

Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.

Өндірістік негізгі құралдар /машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, ғимараттар, құрылыстар/ дегеніміз мөлшері мен техникалық деңгейіне кәсіпорынның техникалық жарақтандырылуы тікелей байланысты болатын өндірістік құралдар. Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы экономикалық көрсеткіш негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылатын қор қайтарымы.

Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар - тұтынуға арналған құрал жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық /ғимараттар, коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б/ қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.

Иеленуге (тиесілігіне) қарай негізгі құралдар жалға алынған болып бөлінеді.

Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субьектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады.

Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдарды жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған /тоқтатылып қойған/ және қорда түрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп түрғанға пайдаланудағы құрал-жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланылмайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал-жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылған қордағы объектілер жатады.

Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге болатындар /үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар/ жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға /ғимараттардан басқа/ күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындарды /жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б./ жатады.

Әр субьектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мынандай түрлерге /топтарға/ бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдық /соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық /күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар жөне жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға /ғимараттарсыз/ шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі қорлар.

Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды бағалаудың қабылданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын айқындап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны, ағымды, баланстық құны, сатып-өткізу құны, жойылу құны, тозу және қалдық құны болады.

Бастапқы /тарихи/ құн — негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, сондай-ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан тұрады.

Тақырып.Міндеттемелердің есебі

1. Қысқа мерзімді міндеттемелер есебі.

2. Ұзақ мерзімді міндеттемелер есебі.

1. Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстардың субъектіден керуне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.

Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:

1. Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;

2. Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті басқа субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;

3. Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.

Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек (ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті). Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.

Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:

• ақша қаражаттарын төлеу;

• басқа активтерді беру;

• қызмет көрсету;

• бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;

• міндеттемелерді капиталға ауыстыру.

Реттеудің басқа да бастарту немесе кредиторлармен өз құқығын шығару сияқты түрлі әдістері бар болуы мүмкін. Міндеттеменің пайда болуы болашақта ресурстың кетуін білдіреді, берілген міндеттеменің орындалу мерзімі субъектінің қаржы жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды. Активтермен ұқсатығына байланысты міндеттемелер ағымдық (қысқа мерзімді кердиторлық қарыз) және ұзақ мерзімді.

Қысқа мерзімді міндеттемелер субъектінің қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені қысқа мерзімді міндеттеме қысқа мерзімді ресурсқа өз наразылығын көресете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.

Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі керек:

оны субъектінің операциялық цикылының қалыпты жағдайымен өтеу көзделеді; есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.

Қысқа мерзімді міндеттемелерге келесілер кіреді:

Қысқа мерзімді және овердрафт;

Ұзақ мерзімдік несиенің ағымдық бөлігі, егер ол алынып тасталынбаса;

Кредиторлық қарыздар:

төленетін шоттар мен векселдер;

сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;

салық бойынша берешек;

төленетін дивидент;

негізгі шаруашылық серіктестік пен еншілес серіктестігі арасындағы берешек;

АҚ қызметті тұлғаларға берешек;

Басқа да кредиторлық қарыздар.

Төленуге есептелген шығыстар;

Болашақ кезең кірістері;

Күтілмеген жағдайларға байланысты есептелген төлем.

Төленетін шоттар – жабдықтаушылармен есеп айырысу шоты. Кәдімгі қызмет барасында пайдаболатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін қолданадды.

Берілген векселдердің негізгі қайнар көзі – банктік ссуда және тауар мен қызмет үшін төлем. Вексельдер кепілмен қамтамасыз етелген немесе қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Вексель пайыздық немесе пайыздық емес болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық қойылым вексель сомасынан бөлек көрсетіледі. Пайыздық емес вексельде дисконтты қалыптастыру жолымен пайыз алдын ала төленеді және онда нақты пайыздық немесе пайыздық кіріс деп аталатын нақты пайыз нормасы жанама түрінде көрсетіледі.

Атына байланыссыз барлық қарыз құралдары заемщиктерден тура несе жанама пайызды төлеуін талап етеді. Бұл уақытқа байланысты ақшаның құнсыздануына жол бермеу үшін жүргізіледі. Ұзақ мерзімдік міндіттеме бойынша кезеңдік пайыз сомасы

бұл – негізгі қарыз сомасы • пайыздық қойылым • уақыт = пайыз сомасы.

Белгіленген пайыздық қойылым – бұл қарыздың құжаттарда көрсетілген пайыз нормасы. Белгіленген пайыздық қойылым қарыздың негізгі сомасына төленетен пайыздық төлемдердің негізгі сомасын анықтайды. Пайыздық қойылым қаржы нарығында толығымен экономикалық жағдайынан және осы уақыт аралығында өзгереді және ол кредиттің ұзақтығы да байланысты.

Нақты қарыз бойынша пайыздық қойылым – деп сондай уақыт мерзіміне алынған қаржыны заемға алу кезіндегі нақты пайыздық қойылыммен әйкес келеді. Нақты пайызды қойылым болашақта ақшалай қарыздарды төлеуде дисконттағы қолданылады. Заемщиктен алынған ақша қаражаттарының немесе ақша эквивалентінің сомасына нақты пайыздық қойылым қолданылады.

Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды өтеу күнінде төленуі керек сома, осы күнде жүргізілуі тиіс әр қандай пайыздық төлемдерді алып бастағанда.

«Пайыздық емес» деген сөз мұндай типтегі векселге ең жақсы анықтама емес, өйткені бұндай векселдер шын мәнінде төлеуге жұмылдырады. Мұндай векселдердің номиналды құнының құрамына қарыз сомасы мен төлену мерзіміне бырыңғай соманы құрайтын осы қарызға байланысты пайыздар. Қарыз алушы векселдің номиналды құнына емес, ал вексельдің номиналды сомасы мен пайызының айырмашылығына тең соманы алады. Алыну ақша қаражаты түрінде вексельде көрсетілген сома – бұл нақты пайыздық қойылымды қолданумен номиналды соманың дисконтталған құны. Ақша қаражатының дисконттық құны мен вексельдің номиналды құны арасындағы айырмашылықтың қалған сомасы пайыз болып табылады. Нақты пайыздық қойылым тәуекелділіктің нақты ұқсатушы деңгейімен құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық қойылымға қарап анықталады. Нақты пайыздық қойылым вексельде көрсетілмейді, бірақ қысқа мерзімдік пайыздық емес векселдерге белгілі бір нақты шартпен пайыздық қойылым анықталуы керек.

2. Банктердің несиелерін есепке алу ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы Үлттық Банкі бекіткен «ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйым-дасіыру ережелеріне» сәйкес жүзеге асырылады.

Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық Банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банктер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.

Несие өтеу қабілеті болып кәсіпорынның борышты міндеттерін толығымен және уақытында есептесе алу қабілеті деп түсінеміз. Кәсіпорындарға кредит басымды түрде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызмет көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға бай-ланысты шаралар мен мақсатгарға беріледі. Артықшылықтар шартты міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттерінде және шоттарында сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.

Несие мерзімділік, қайтарымдылык, төлену шарттарымен коммерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі.

Несие беру банктермен өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге асырылады. Ссуда банк арқылы бұрын берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары жоқ болған жағдайда беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие беру оған үлкен қауіп туғызатын болғандықтан,ондай кәсіпорындармен кредит қатынастарын орнату мәселесін қарау кезінде ерекше сақтықта болған жөн. Өзін-өзі ақтамайтын қызметін тоқтатпауы нақты бір аймақтың әлеуметтік және экономикалық мүқтаждықтарын қанагаттандырудың қажеттілігінен туындайтын кәсіпорындарға кредит беру мәселесі банктермен жергілікті немесе жоғары тұрған билік етуші мекемелердің өтініш-сұраулары егжей-тегжейлі зерделенгеннен кейін шешілуі керек. Өтініш-сұрауларда банк несиесін өтеудің нақты көздері керсетілуге тиісті.

Кәсіпорын кредит алу үшін кредиттің сомасы және мақсатты бағыты, пайдалану мерзімі, өтеу мерзімі, сондай-ақ кредиттелетін шараның қысқаша сипаты және оны жүзеге асырудың экономика-лық тиімділігі дәлелденген жазбаша өтініш-сұраумен банкке бара-ды. Өіініш-сұрауды банкке ссуда алу үшін алғашқы рет барған не-месе ссуданы оқтын-оқтын пайдаланатын, тәуекелді қажет ететін кредитке өтініш жасаған, осы банкте есеп айырысу шоты жоқ, сау-да мәмілесін жасау үшін кредит алушы кәсіпорындар ұсынады.

Үзақ. мерзімді кредит берудің ерекшеліктері. Банктер кредитгі кәсіпорьшдарга күрделі қаржы бөлу үшін: қүрылыс, қайта қалпына келтіру және өнеркәсіптік және әлеуметтік-түрмыстық бағыттағы обьектілерді техникамен қайта жабдықтау; техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар және қүрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар қүруға; ғылыми-техникалық өнімдер және басқа да меншіктік обьектілер бойынша шығындар жасауға береді.

Жоспар бойынша жүзеге асырылу мерзіміне қарай әрбір үзақ мерзімге кредитгелетін шаралар бойынша бекітілетін несие шарты, банк пен кәсіпорынның несие қачынасының негізі болып табыла-ды. Қарыз алушы несие алу үшін, қысқа мерзімді несиені алуға қандай қүжат өткізсе, бүл жолы да сондай қүжатгарды үсынады. Әдетте кредит 5 жылдан аспайтын мерзімге өзін-өзі тез арада ақтайтын және өте тиімді шараларға беріледі.

Кредит қүрылыс-монтаж жүмыстарының орындалуына, қондырғыға арналған құрал-жабдықтармен, тауарлы-материалдық қүндылықтардың сатылып алынуына қарай беріледі.

Ұзақ мерзімді несиені өтеудің мерзімділігі мен нақты мерзімі, қарыз алушы мен банктің, қарыз алушының қаражат күйін, төлем жасау қабілеттілігін, шығынның ақталуын, несиенің тәуелділігін со-ндай-ақ кредит қорларының айналымдылығын тездетудің қажетгілігін, басқа да жинақталған жагдайларды негізге ала отырып жасалган келісімі бойынша анықталады.

Ұзақ мерзімге берілген кредиттер жыл сайын 31 -желтоқсаннан кеішктірілмей мерзімді борыштық міндеттемелермен рәсімделеді, ал осы шараны несиелендіру тоқталғаннан кейін қарыз алушылардың міндеттемелерімен нақты өтеу мерзімдеріне рәсімделеді.

Кредитгі пайдаланғаны үшін процент мөлшері нарық жагдайына байланысты депозит /салынған қаржы/ бойынша процентгің өзгеруі ресми жарияланған инфляция көрсеткіштеріне және басқа да се-бептерге байланысты өсу /кему/ жағына қарай қайта қарау шартыменен, ретгеліп /өзгермелі процент/ отыруға тиісті. Аталғандар несие шартында, мерзімді міндеттемеде және несие шарты мен мерзімді міндетгемелерді қайта рәсімдемей процент мөлшерін қайта қарау қүқығын банкке беру тапсырысында, сондай-ақ бүрын берілген кредиттер бойынша тапсырыста көзделеді. Процент мөлшеріне жасалған өзгерістер жөнінде банк қарыз алушыны жазбаша түрде хабардар етеді.

Жекелеген құрылыстар бойынша /жаңа қүрылыс/ құрылыс мерзімінде есептелінген проценттердің өндірілмеуі мүмкін, ал олар-дың сомасы осы қүрылысқа берілген кредит бойынша жалпы қарыздарға қосылады және кредитті қайтарудың бірінші төлемінде өтеледі.

Қарыз алушы басынан уақытша қаражат қиындығын өткізіп отырған жағдайда, банк оның қызметінің ерекшелігін есепке ала оты-рып, несие шартгарында келтірілген, кредит бойынша өтелмеген төлемді бір жылға дейінгі мерзімге кейінге қалдыруды ұсына алады.

Банк баланс деректері бойынша және басқа да есеп беру үлгілері бойынша кредит толық өтелгенге дейін қүрылыстың жүргізілу барысына сондай-ақ қарыз алушының жай-күйіне бақылау жүргізеді, ал қажет болған жағдайда өлшеп тексеру жолымен бақылауды жүзеге асырады. Қарыз алушы өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда, банк кредит шартында көзделген жазалау шараларын қолданады.

Ұзақ мерзімді несаелерді өтеу. Кредит бойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері, тәртібі несие шаріында қарастырылады.

Әдетте қысқа мерзімді кредитті өтеу қарыз алушының мерзімді міндеггемесінщ негізінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ қарыз алу-шының төлем тапсырысы болмаса, банк өкімі қолданылуы мүмкін.

Қарыз алушылар кредит бойынша қайтарылуы қамсыздандырылмаган қарыздарды және олар бойынша процентгерді жуық уақытта өтеудің нақтылы келешегі жоқ болған жағдайда банк қарызының сомасын өзінің өкімі бойынша даусыз түрде кепілшінің шотынан оған алдын ала хабарламай-ақ өндіріп алады; сақтандыру ережелерімен айқындалған мерзімнің шегінде сақтандыру компаниясынан сақтандыру хабарламасын алады; шарт-та белгіленгеннен тәртіп бойынша, қарыз алушының кепілдікке салған мүлкінің қүнынан талабын қанағаттандырады; қарыз алушы-лардың шотына, басқа түлгаларға өздері банк пайдасына берген төлемдері бойынша талап қояды. Сонымен қатар банк қарыз алу-шының есеп айырысу шотынан несие шартында келісілген тұрақсыздық айыбын /айыппүл, өсім ақысын/ өндіре алады.

Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе үшінші тұлганың иелігі мен пайдалануында қала-ды. Кепіілдікке заттық нысандарға ие обьектілерден басқа қүқықгар /кен орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, қүрылысқа, ғимаратқа, қондырғыларға және т.б. жалгерлік қүқық/ және бағалы қағаздар /акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.қабылдануы мүмкін.

Облигацияларды сатып-өткізу жолымен қарыз к,аржыларын тарту бойьшша операциялар. Облигация-оның иесінің ақша қара-жатын салғанын куәландыратын және көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық қүнын белгіленген процентімен /шығару шартында өзгеше көзделмесе/ ұста^шысьша өтеп беру міндетгемесін растайтын қүнды қағаз. Кәсіпорынның облигациялары ерікті шарт-тың негізінде таратылады, олар атаулы және үсынушыға арналған, процентгі және процентсіз /мақсапы/, еркін айналмалы, немесе ай-налым шеңбері шектелген болуы мүмкін.

Кәсіпорын облигацияларын шығарудың шарты заңдармен және кәсіпорындар мен мекемелердің жарғыларымен анықталады. Кәсіпорынның жаргылық капиталын қүру және толықтыру үшін облигация шығаруға рұқсат етілмейді.

Кейінге қалдырылган табыс салығының есебі. Кейінге қалдырылған салықтьщ есебі үшін 4300 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы өзгешеліктер нәтижесінде пайда болған уақытша айырмашылықтар сомаларынан белгіленетін салық төлемдері туралы хабарлама мазмүндалады.

4300 шоты бойынша есепті ұйымдастырған кезде 11 "Табыс салығы бойынша есеп" бухгалтерлік есеп стандартын басшылыққа алған жөн.

Мынаны ескеру керек: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі құрал-жабдықтарды жөндеу, процентгер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша қүнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауга жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келісгені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады, бүл хабарлама салық салынатын табыс сомалары да және бюджетке төленуге тиісгі заңды түлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деррктері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтер алшақты, сондай-ақ, құнды қағаздарды сатудан шегетін зияндардың пайда болуы жағдайында орын алады. Бір қүнды қағаздарды сатудан шеккен зияндар басқа бағалы қағаздарды сатудан түскен табыспен жабылатыны заңмен белгіленген.

Басқа қүнды қағаздар бойынша орнын толтыратын (өтелетін) табыс алынбаған жағдайда, құнды қағаздарды сатып-өткізуден шек-кен зиянды жабу кейінге қалдырылуы және бес жыл мерзім ішінде жабылуы мүмкін. Алайда бухгалтерлік есептің стандартгары зиян-ды оның пайда болған кезінен бастап тануды талап етеді.

* Осының нәтижесінде уақытша және түрақты айырмашылықтар,сондай-ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділігі туындайды. ,

Уақытша айырмашылықтар (немесе уақыт жағынан алшақтықтар) - бүл есепті кезең ішіндегі салық салынатын және бухгалтерлік та-быс арасындағы айырмашылықтар. Олардың туындау себептері мы-нада: жоғарыда атап көрсетілгеніндей салық салынатын табысқа жататын табыстар мен шығыстардың кейбір баптарының кезеңі олардың бухгалтерлік табысқа жататын кезеңімен сәйкес келмейді. Уақытша айырмашылықтар бір кезеңде туындайды және бүдан кейінгі есегпі бір немесе бірнеше кезеңдерде жойылады.

Тұрақты айырмашылықтар — бүл қысқа мерзімді есегггі кезеңде туын-дайтын және бүдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлүмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.

Уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі - уақытша айырмашылықтардың туындауы нәтижесінде алдағы кезеңде төленуге немесе қысқа мерзімді кезеңде ертерек төленуге тиісті салық төлемінің сомасы.

Есепті кезең ішіндегі салық төлемі міндеттемелер әдісімен салық тиімділігін есептеу негізінде белгіленеді. Бүл әдіс жағдайында та-быс салығы заңды түлғаның табыс алу барысында шеккен зияны ретінде қаралады және тиісті табыстар пайда болған кезеңде есептеледі Уақытша айырмашылықтардың есегтгі кезеңде туындаған салықтық тиімділігі салық төлеміне жатқызылады және есепте 4300 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шотында көрініс табады. Ол дебеттік немесе кредитгік, яғни не активті, не пассивті (дебеттік сальдосы болашақтағы салықтардың мерзімінен бұрын өтелуі, ал кредитгік сальдосы — болашақтағы өтемақы жөніндегі міндетгемені көрсетеді) болуы мүмкін.

Міндеттемелер әдісіне сәйкес кезең үшін салық төлеміне мыналар жатады: төленуге тиісті табыс салығы; қысқа мерзімді кезеңде туын-дайтьш немесе жойылатын уақытаіа айырмашылықтардың салықтық тиімділігі; есеіггі кезеңнін басындагы мерзімі өткен салықты түзету.

Алдағы уақытта салық ставкаларын өзгерту туралы хабарлама болмаған жағдайда уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі есепті кезеңде қолданылған салық ставкасы бойынша белгіленеді.

Салық ставкаларының өзгеруіне байланысты мерзімі өткен салықтар сальдосы тиісінше түзетілуге тиіс.

Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (27-бап) кәсіпкерлік қызметген шеккен зиянды болашақтағы кезеңдердің салық салы-натын табыс есебінен өтеу үшін бес жылга дейін мерзімге кейінге қалдыруға жол береді. Орын алган зиян оны есепке алу нәтижесінде салық төлемін азайту есебінен елеулі басымдықпен үнемдеуді алу-ды қамтамасыз етеді. Осындай үнемдеу таза табыс есебіне жатқызылатын есепті кезең өзгеріп түруы мүмкін.

Салық төлемдері бойынша үнемдеуді таза табыс (зиян) есебіне жатқызуды мына төмендегі жағдайларды қоспаганда, зиянды, есепке алу кезеңінде, жүзеге асырады.

1. Егер сақтық прициггі негізінде заңды түлғаның болашақта салық салынатын табысы осы зиянды өтеуге жеткілікті болатынына кәміл сенімі болса, салық төлемі бойынша үнем осы зиян орын алған кезең ішіндегі таза табыс (зиян) есебіне жатқызылады. Бұл орайда сенім кепілдігі қызметін зиянның себебі болған төтенше жағдайлар атқарады, ал өндірістің үзақ кезеңдер бойы тұрақты тиімділігі осы заңды тұлға болашақта да тиімді жұмыс атқаратқаратындығына негіз болды.

2. Салық төлемі бойынша үнем 4300 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шоты бойынша кредитгік сальдодан артып кетпейтін сома мөлшерінде зиянға жол берілген кезең ішіндегі таза табыс (зиян) есебіне жатқызылады.

Басқа бір әдістің мәні мынада болып табылады: қайта бағалаумен байланысты болашақ салық тиімділігінің сомасын қаржы есептері жөніндегі түсіндірме жазбада ашып көрсеткен жөн. Бұдан кейінгі есепті кезеңдерде болашақ салық тиімділлгінің сома-сы айырмашылықтың салық тиімділігін көрсету мақсатында қайта қаралады.

Қаржылық есеп-беруде мына төмендегі ақпараттар ашып көрсеіілуге тиіс: әдетгегі қызметген түсетін табысқа жататын салық төлемі (свлық төлемі бойынша үнем); елеулі қателіктер түзетулеріне, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерге жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); төтенше жағдайларға жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); қайта багаланған активтерге жататын салық тиімділіктері; салық төлемі мен бухгалтерлік кіріс арасындап.І қатынасқа ықпал ететін тұрақты айырмашылықтар және осы сияқты басқа да факторлар, егер бүл есепті кезеңде қолданы-лып жүрген салық ставкаларымен түсіндірілмейтін болса.

4300 шот бойынша талдамалық есеп табыс салығы бойынша уақытша және тұрақты айырмашылықтардың түрлері бойынша тізімдемеде немесе машинограммада жүргізіледі.

Тақырып.Капитал есебі

1. Жарғылық капиталдың есебі.

2. Төленбеген капитал, резервтік капиталдың есебі.

3. Қосымша төленген және төленбеген капиатлдың есебі.

4. Жиынтық табыс (зиян).

1. Капитал – бұл ұйымның активтерінде оның барлық міндеттемелерін шегергеннен кейін қалатын үлес.

Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен кезде оның қатысушылардың салымының сомасына немесе акцияға жазылудан түскен сомаға тең жарғылық қоры құрылтай қүжаттарында көрсетіледі. Жарғылық капиталдың мөлшері, бір акцияның тұрақты құны, жай және артықшылықты акциялардың ара қатынасы, «Алтын акцияның» болуы акционерлер жиналысында белгіленеді және тиісті мемлекетгік органдарда тіркеледі.

Егер бүрын жарияланған көлемін қатысушылар толығымен төлемеген болса, жарғылық капиталды ұлғайту туралы шешім тіркеуге қабылданбауға тиісті. Жарғылық капиталды азайту туралы шешімге несие берушілер наразылық білдіре алады. Жарғылық капиталға салымдарды төлеу үшін ақша қаражаттары, интеллектуалдық меншікті қоса алғанда материалдық емес активтер, «Ноу-хау», негізгі құралдар, жер иелену құқығы және басқа активтер қабылданады.

Жарғылық қор өткізілген акциялардың тұрақты құны бойынша бағаланады. Сатып-өткізілген акциялар құнының олардың тұрақты құнынан артуы /құрылтай және эмиссиялық табыс / жеке көрсетіледі және акцияларды, олардың түрақты қүнынан төмен бағаға /акция курсы арзандаған кезде/ сатқан жағдайда пайда болатын айырмашылықтың өтеміне пайдаланылады.

«Капитал мен резервтер» бөлімінің шоттары капитал мен резервтерді есепке алуға арналған. Берілген бөлім мынадай кіші бөлімдерді қамтиды:

5000 – «Шығарылған капитал»,

5100 – «Эмиссиялық кіріс»,

5200 – «Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар»,

5300 – «Резервтер»,

5400 – «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған шығын)».

5000 «Шығарылған капитал» кіші бөлімі шығарылған капиталды есепке алуға арналған және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:

5010 – «Жарияланған капитал», мұнда акционерлік қоғамның төленген эмиссияланған қарапайым, артықшылықты акцияларының жиынтық атаулы құны, сондай-ақ серіктестіктің жарғылық капиталына салымдар мен жарналар көрініс табады;

2. Төленбеген капиталдын есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін 5020 «Төленбеген капитал» шоты арналған. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.

5020 – «Төленбеген капитал», онда ұйымдардың жарғылық капиталына эмиссияланған акцияларды төлеу, салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу жөніндегі операциялар, сондай-ақ ұйымдардың жарғылық капиталына эмиссияланған акцияларды төлеу жөніндегі жеке тұлғалар мен ұйымдардың берешегі және салымдарды (мүліктік жарналарды) енгізу жөніндегі құрылтайшылардың берешегі көрсетіледі.

3. Қосымша төленген капиталдың есебі. Қосымша төленген капитал дегеніміз акционерлік қоғам өз акцияларын олардың тұрақты бағасынан жоғары бағаға сату нәтижесінде түскен сома /эмиссиялық табыс/.

5100 «Эмиссиялық кіріс» бөлімшесі шоттардың мынадай тобын қамтиды:

5110 – «Эмиссиялық кіріс», онда шығарылған акциялар бойынша эмиссиялық кіріс ескеріледі.

5200 «Сатып алынған меншікті үлес құралдары» бөлімшесі сатып алынған меншікті үлес құралдарын есепке алуға арналған және шоттардың мынадай тобын қамтиды:

5210 «Сатып алынған меншікті үлес құралдары» шоттарының тобын қамтиды, онда өздерінің меншікті үлес құралдарын сатып алу кезінде ұйым келтірген шығындар ескеріледі.

Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі шаруашылық жүргізуші серіктестіктің резервтік капиталы құрылтай құжаттарында белгіленеді. Сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтуге тиісті. Осы құжаттарда есеп беріліп отырған жылда түскен табысты бөлу тәртібі белгіленеді.

ҚР Президентінің "Шаруашылық серіктестіктері туралы" 1995 жылғы 2 мамырдағы № 2255 Заң күші бар Жарлығына сәйкес ААҚ жарғылық капиталдың 10% -нен кем емес мөлшерде өзінің резервтік капиталын құруға міндетті. Резервтік капиталды құру және пайдалану тәртібі жарғы мен белгіленеді. Өндіріс көлемінің өсуіне, құнсыздануға басқа да жағдайларға байланысты жарғылық капитал ұлғайған кезде резервтік капиталда соған сәйкес ұлғаюға тиісті.

Резервтік капитал бөлінбеген табыстан аударымдар жасау арқылы жасалады.

5300 «Резервтер» бөлімшесі резервтерді есепке алуға арналған, ол қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес, сондай-ақ құрылтай құжаттарына және ұйымның есепке алу саясатына сәйкес капиталдың шоттарында көрсетіледі, және шоттардың мынадай топтарын қамтиды:

5310 – «Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал», онда Қазақстан Республикасының заңнамасына және құрылтай құжаттарына сәйкес белгіленген резервтік капитал көрсетіледі;

5320 – «Қайта бағалауға арналған резерв», онда қаржылық активтерді, негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді қайта бағалау жөніндегі операциялар көрсетіледі;

5330 – «Шетелдік валютаның қайта есептеуге арналған резерв», онда монетарлық бап бойынша туындайтын бағамдық айрамлар көрсетіледі, ол барлық жағынан шетелдік ұйымға ұйымның таза инвестицияларының бөлігін құрайды, меншікті капитал ретінде ұйымның қаржылық есептілігінде, таза инвестициялардың шығарылуына дейін, одан кейін олар кіріс немесе шығыс ретінде танылуы тиіс;

5340 – «Басқа да резервтер» онда алдындағы топтарда көрсетілмеген басқа да резервтер көрсетіледі.

4. Есепті жылдың табысының есебі есеп берілетін жылда пайда болғпн бөлінбеген табыс немесе жабылмаған зиянның сомасының нақтылығы және қозғалысы туралы ақпаратты жинақтауға арналған 561 шотта жүргізіледі.

Есеп берілетін жылдың соңында 561шотқа жыл ішінде есептелген табыстың немесе зиянның сомасы жазылады.

5400 «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған шығын)» бөлімшесі бөлінбеген кірісті немесе жабылмаған шығынды есепке алу үшін арналған және мынадай шоттардың топтарын қамтиды:

5410 - «Есептік жылдың пайдасы (шығыны)», онда есептік жылдың пайдасы немесе шығыны көрсетіледі, сондай-ақ есептік жыл үшін түпкі қаржылық нәтижені қалыптастыру жөніндегі ақпарат жинақталады;

5420 - «Есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде пайданы (шығынды) түзету», онда есеп саясатының өзгеруі нәтижесінде пайданы (шығынды) түзету жөніндегі операциялар көрсетіледі;

5430 - «Өткен жылдардағы пайда (шығын)», онда өткен жылдардағы пайда (шығын) көрсетіледі.

Тақырып.Аудиттің негіздерімен оның қадағалаудағы орны және аудиттің қызметі, нормативті құқықтық реттеу

Аудит Қазақстан Республикасы заңында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есеп берудің дұрыстығы мен объективтілігі туралы пікір білдіру мақсатыңда заңды тұлғалардың қаржылық қорытынды есебін тексереді.

Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есептеу құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы-шаруашылық қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынатын аудиторлық фирмалардың (аудиторлардың) кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.

Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты — аудиторға қаржылық қорытынды есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде қорытынды беру мүмкіндігін беру. Аудит мақсатының стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тұтынушы қоятын мақсатты түсінуіміз керек.

Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер, сақтандыру компаниялары, көлік және коммерциялық ұйымдар мүлікті пайдалану, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді орындау, коммерциялық операцияларды ақша қаражаттары мен инвестициялардың займын жүргізу бойынша сан алуан келісім-шарттық (келісімді) қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.

Жеке және ұжымдық меншік иелері-акционерлер, жарнашылар (пай иелері), сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық көптеген қаржылық және шаруашьшық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды орындалуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика, қаржыландыру, несие беру, инвестициялау және салық салу саласында қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық тексерулер өздерін қызықтыратын қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомстволар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.

Қазақстанда аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік-құқтық актілер

Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға негіз болады. Сондықтан халықаралық тәжірибеде аудиторлық қызмет тек кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік масштабта реттеле алады.

Нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз - бұл, аудиторлық тексеру жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ережелерде (ішкі тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б.) қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу. 250 "Қаржылық қорытынды есепке аудит өткізу кезінде зандар мен нормативтік актілерді қарастыру" деп аталатын Халықаралық аудит стандартында былай делінген: "Жалпы түсінік алу үшін аудитор кейбір заңдар мен нормативтік актілер субъектінің қызметіне зор ықпал ете алатындығын мойындауға тиісті. Субъект қызметінің белгілі бір зандарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қызметін тоқтатуға немесе субъектінің үздіксіз қызметін жалғастыру кабілетінің күмәнға айналуына алып келуі мүмкін. Мысалы, ондай ықпал ету субъектінің лицензиясында немесе оның қызметін жүзеге асыруға берілген басқа рұқсат қағаздарында көрсетілген талаптарға сәйкес келмеген кезде мүмкін болады". Демек, кәсіпорын қызметінің заңдарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның қаржылык қорытынды есебіне маңызды әсер етуі мүмкін деп пайымдау керек. Бұл жерде бухгалтерлік есепті жүргізуден әдейі бас тарту, жалған құжаттарды салып қою, сөз байласулардың салдарынан елеулі бұрмалаушьшықтар орын алуы мүмкін.

Қазақстан Республикасында аудитті нормативтік реттеу жүйесіне төмендегі заңдық және нормативтік құжаттар кіреді