түсіндіруге мүмкіндік берді. Бақылау жұмыстары балалардың оқу және жазужұмыстарына қатысты өткізіліп, оқу бағдарламасының өн бойында қолдануға болатын және метатану үдерісі кезінде сөйлеуді дамытуға үлес қосатын тәжірибелі педагогтік әдіс-тәсілдер дәлеліболып табылады.

Оқушылардың тәжірибесін пайдалану

Оқу үдерісінің «саналы» болу қажеттілігі туралы тұжырымдар балалардың жеке тәжірибесінің мәдениеті мен құндылығы оқу үдерісінің тиімділігін елеулі түрде айқындайтын маңызды мәнмәтіндеп қабылданатындығына негізделген. Мұндай негіздеме «жағдаяттық тануға» арқау болып табылады (Lave 1988; Lave and Wenger, 1991), осыған сәйкес айқындалған жағдаяттар пікірлер менұстанымдардың сәйкес типтерін анықтайды. Ньюнс және басқалардың жұмыстарында (1993)Бразилиядағы көше балаларының күнделікті нарықтағы сауда жағдаяттарында есептеуді ойша табысты жүзеге асыратын болса да, мектептегі математика пәнінен қарапайым жазбаша тапсырмаларды орындау барысында қиындықтарға кездескені анық көрсетілген.

Оқушылардың пікірін назарға алу

Жуық арада Ұлыбританияда жүргізілген зерттеулерде оқушылардың білім беру мен білім алутуралы пікірлеріне назар аударылды. Мектептерде «Оқушы үніне» көңіл бөлуге баса назар аударылып келеді. Джин Раддок «Оқушы үнінің» белгілі жақтаушысы ретінде «Оқушылармен пікірлесудіңмақсаты – қабылдаушының көзқарасы тұрғысынан алғанда оқудың не екендігін түсіну, жекелегеноқушылар мен топтар үшін оқуды қалай жақсарту» екендігін жазады (Rudduck et al, 2004).

62

62

«Қалай оқу керектігін үйрету» бойынша жүргізілген ауқымды зерттеу барысында Кембриджуниверситетінің зерттеушілері «Оқушы үні» жобасы бойынша жұмысқа тартылды. Ол жобаның мақсаттары:

• оқушының білім алу мен білім беру туралы пікірін ескеру;

• оқушыға кеңес берудің әдіс-тәсілдері бойынша мұғалімдерге арналған нұсқаулық әзірлеу;

• мәдениет мектептерінде ашық және қауіпсіз диалог құрудың проблемалары мен мүмкіндіктерін анықтау болатын.

Осы жоба бойынша оқушылармен мектеп өміріне байланысты көптеген мәселелер, соныңішінде мадақтау мен жазалау жүйесін өзгерту сияқты тақырыптар бойынша кеңес жүргізілді.Сонымен қатар топқа жылдық жоспарлау: ата-аналарға арналған кештерді өткізу, сыныптағыоқуға ықпал ететін немесе кедергі жасайтын жағдайларды анықтауға қатысты сұрақтар қойылды.Зерттеулер оқушылардың көпшілігінің сыныпты «мұғалімнің аймағы» ретінде қабылдап, оқу менбілім беру туралы сақтықпен сөйлейтіндігін көрсетті. Бастауыш сынып оқушылары мұғалімніңәрекетіне түсінік беру «олардың жұмысы емес» деп санады. Алайда, оқушылар зерттеушілергеөзекті педагогикалық проблемалар мен бос сөзділікті жіктей қарастыра отырып, нені өзгерткілерікелетіні туралы өз пікірлерін жеткізді.

Оқушылармен пікірлесу – басшылықтың дәстүрлі қатынасынан өзгеше және оқушылар менмұғалімдер арасында ыңғайсыз жағдай тудыруы мүмкін күрделі үдеріс Оқушылармен әңгімелесубарысында ешқандай алалауға жол берілмеу маңызды,

63

басқаларды сыни тұрғыданойлауға баулуды білдіреді.

Базалық деңгейде сыни тұрғыдан ойлау үдерісі:

• релеванттық ақпараттар жинауды;

• дәлелдерді сын тұрғысынан талдау мен бағалауды;

• кепілдендірілген шешімдер мен жинақталған қорытындылар;

• ауқымды тәжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарауды қамтиды.

Оқыту мен білім беруді сыни тұрғыдан ойлау сияқты күрделі міндеттермен қатар,қарастырылмаған болжамдар мен құндылықтарды, мәселелерді мойындау және оларды шешудіңтиімді құралдарын табуды, басымдықтарды бекітудің маңыздылығы мен міндеттерді шешудегіартықшылығын түсінуді қарастырады. Сыныптағы балалар мен жасөспірімдердің сыни тұрғыдан ойлауы. Сыни тұрғыдан ойлауды, әдетте, білім берудің кейінгі кезеңдерімен – орта мектептің жоғарысыныптары мен жоғары оқу орындарында оқушылармен байланыстырады. Алайда сыни тұрғыданойлаудың негіздерін кішкентай балалармен жұмыс барысында, қажетті дағдыларды дамытумақсатында білім берудің ерте кезеңінен дамытуға болады. Бұл жолдағы ең оңтайлы тәсіл –балалардың жеке басының тәжірибесіндегі дәлелдерге мән беруге ынталандыру. Бізде балалардыңқызығушылығын оятып, олардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту үшін қолдануға болатын, әлемнің түрлі бөліктеріндегі және тарихтың түрлі кезеңдеріндегі тұрмыс салты туралы мысалдар жеткілікті. Сыни тұрғыдан ойлау мәнмәтінді есепке ала отырып, бақылау мен тыңдау арқылы дәлелдержинастыру және шешім қабылдау үшін талапқа сай өлшемдерді қолдану сияқты дағдыларды

66

алынған ақпаратқа да, шолулар мен сауалнамадан жинақталған деректерге де, оқулық, энциклопедия немесе Web-сайт сияқты қосалқыдереккөздерден жиналған ақпаратқа да қолданылуы мүмкін.

2. Дәлелдерді зерттеуді құрайтын немесе дәлелге негіз етіп алынған, кешірек жасалғаніс-әрекеттерді айқындайтын негізгі тармақтарды, болжамдарды немесе ұсыныстардыанықтаңыз.

3. Бұл негізгі құрамдар, көру және ауызша дәлелдер қалай біріктірілгенін және бір-біріменөзара байланысатынын талдаңыз.

4. Жекелеген суреттердің немесе түрлі жеке пікірлер мен естеліктердің ұқсастықтары менайырмашылықтарын салыстырыңыз және зерттеңіз.

5. Дәлелдер мен бірқатар ойларды құру үшін түрлі ақпарат көздерін біріктіре отырып, қосыңыз.Сіздің ойыңызды қалыптастыратын және қолдайтын түрлі ақпарат көздері арасында байланыс орнатыңыз.

6. Сіздің зерттеуіңізбен байланысты дәлелдердің заңдылығы мен беріктігін және дәлелдерСіздің болжамдарыңыз бен ойларыңызды қаншалықты қолдайтынын немесе қайшылықтатудыратынын бағалаңыз.

7. Зерттеудің негізіне алынған сұрақтардың жауаптарын интерпретациялау нәтижесіндеалынған біліміңізді қолданыңыз.

8. Жасалған қорытындыларды негіздеп, өзектілігі мен маңыздылығын анықтаңыз.

Диалог арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту

Сыныптағы қарым-қатынасты зерттеуді көздеген еңбектер белгілі бір өзара әрекеттестікүлгілері – зерттеушілік

68

нормаларын үйрету арасындағы шиеленіскен қатынастардыреттеу тәсілдерін қарастыруымыз керек.Қолданылуы мүмкін әдістер ретінде «Зерттеушілік әңгіме» немесе «дәйектеу» және «диалогтікбілім беру» мен «қолдау» көрсетілген. Александер зерттелген диалогтің бес үлгісінанықтады:

• механикалық есте сақтау (үнемі қайталап отыру арқылы фактілерді, ойларды және

күнделікті іс-әрекеттерді жаттау);

• декламация (тестілеу үшін дайындалған сұрақтар арқылы немесе бұрын өткендерді ескетүсіруге ынталандыру үшін сұрақта берілген сілтемелерге сүйене отырып, жауапты ойлауға жол сілтеу арқылы жинақталған білім мен ұғымдарды толықтыру);

• нұсқаулық/мазмұндама (оқушыға не істеу керектігін түсіндіру немесе ақпаратты жеткізу,сонымен бірге фактілерді, қағидаттар мен рәсімдерді түсіндіру);

• талқылау (ақпараттарды тарату және мәселелерді шешу мақсатында ой бөлісу);

• диалог (қателіктер мен тәуекелдерді азайта отырып, таңдауды қысқартуға және түсініктермен қағидаттарды «жеткізуді» тездетуге ықпал ететін сауалнама мен талқылаудың жиынтығыарқылы өзара түсіністікке қол жеткізу) (Александр 2001, 2008).

Сапа мен әңгіменің мазмұны балалардың білім алуыүшін маңызды болып табыладыТалқылау мен диалог өзінің

танымдық әлеуетімен ерекшеленеді. Диалог барысында балаларғабаламалы мүмкіндіктер беріліп, басқа адамның көзқарасын өзінің тұжырымдамалық түсінігінтереңдетіп, дамуын ынталандыратын әдістермен қарастыру ұсынылады. Бұл – мұғалімдердіңкөпшілігінің түсінігі бойынша, диалог

70