28. Ойлау мен сөйлеудің өзара қарым-қатынасы

Тіл мәдениетіне тіл тазалығы, тіл дәлдігі, ойдың анықтығы, мазмұн тереңдігі, сөздерді дұрыс айту, дұрыс жазу нормалары, сөйлемдерді дұрыс құру, ойды дәл жеткізе білу шеберлігі, сөйлеу, тыңдау әдептілігі деген мәселелер жатады. Тіл мәдениеті саласында оқушылардың өзіндік пікірі, ойлы көзқарасы, ауызша және жазбаша түйіндеулері көбірек талап етіледі, сөйтіп «өзіндік менін» қалыптастыруға алғаш қадам жасалады. Тіл мәдениеті оқушылардың тіл құзыреттілігін жүзеге асырудың амал-тәсілдерін көрсетеді. Тіл мәдениетіне тән нормалар оқушылардың таза, нақты, лайықты әдеби тілмен сөйлеуге, диалект сөздер мен дөрекі сөздерді қолданбауға, сөйлеген сөздері жатық, әсерлі, түсінікті болуын қадағалайды. Сонымен қатар олардың мәнерлеп оқуын, сондай-ақ өз ойларын логикалық тұрғыдан байланыстыра, жүйелі жазу дағдыларын қалыптастыруға тиіс. Баланың айналасындағы адамдармен қарым-қатынасы - оқушы ерекшелігінің негізгі факторларының бірі. Зерттеуші ғалымдар субъект әрекетінің ішкі қозғаушы күштері, яғни мотивтері оның қоғамдық қатынастары арқылы да қалыптасатынына айрықша назар аударады. Адамның адамдығы басқалармен қарым-қатынас жасай алуында: адамдар өзара қарым-қатынасқа түсетін жан иелері. Бұл сатыда «қарым-қатынас – баланың ішкі белсенділігінің қайнар көзі болып табылатындықтан, ішкілер әрқашанда сыртқылар арқылы әрекет етеді, сол арқылы өзі де өзгеріп отырады» (А. Маркова).Қазіргі кезде жеке тұлғаның сөйлеу мәдениетін қалыптастыру ғалымдар еңбектерінде үлкен орын алған. Оқу үрдісінде сөйлеу мәдениетін қалыптастыру мәселесі Қ. Жарықбаев, Т.Жұмажанова, С.Дүйсебаев, Ә.Мамырова, З.Көпбаева, Ж.Адамбаева, Қ.Жүнісханова, Ф.Оразбаева, т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.Тіл мәдениетіне барар жолдың бастауы-сөйлей білу. Тіл адамзаттың бір-бірімен пікірлесуін, түсінуін қамтамасыз ете келіп тілдік қарым-қатынасты іс жүзіне асырады.Ойдың тілі – сөз. Біз сөз арқылы неше түрлі ойларымызды сыртқа білдіре аламыз. Сөзді қабылдау және оны ұғыну сана-сезіміміздің дамуына дыбыстың, тілдің пайда болуының маңызы зор болды.Сөйлеу-адам санасының басты белгісі. Сөйлеу ежелден бері жеке адамның, қоғамның ой-санасын дамытып, жетілдіруге аса маңызды рөл атқарады. Сөз ойлы да, нәрлі болуы тиіс. Әйтпесе, көздеген мақсатына жете алмайды. Халқымыздың мәнді сөйлейтіндерді «Сөзі мірдің оғындай екен» деп дәріптейді.

29.Ойлау және оның түрлері, операциялары мен формалары.

Ойлау дегеніміз – сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс – қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сӛз арқылы бейнеленуі. Сыртқы дүниені толық тануға түйсік, қабылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен құбыллыстарды тек ойлау арқылы ғана білеміз. Түйсік, қабылдау процестерінде сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстары жайлы қарапайым қорытындылар жасалады. Бірақ қарапайым қорытындылар сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының ішкі құрылысын, оның қажетті қатынастары мен байланыстарын жӛнді ашып бере алмайды. Ол үшін адам нақты қабылдаудан дерексіз ойлауға кӛшу қажет. Адамның ой-әрекеті, әсіресе, түрлі мәселелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде ӛте жақсы кӛрінеді. Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйсік пен қабылдау танымның бірінші баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды. Ойлау сезім мүшелері арқылы алынған мәліметтерді ӛңдейді Адамның ойы әрқашанда сӛз арқылы білдіріледі. Біреу екінші біреуге пікірін білдіргенде ӛзін естісін деп дауыстап сӛйлейді. Ой толық сӛз күйінде білдірілгенде ғана айқындалып, дәйектелініп, дәлелдене түседі. Адамның ойы ерекше белсенді процесс. Ойдың белсенділігі мына тӛмендегі жағдайлармен байланысты: 1) Ой адамның айналасындағы дүниемен байланыспайынша ӛздігінен пайда болмайды, ойдағы негізгі мақсат - сұраққа жауап беру, мәселені шешу; 2) Алға қойған мақсатты шешуге қажетті әдіс жолдар қарастыру. 3) Мәселені шешу үшін ой әрекетінің жоспарын сызу, оның болжамын (гипотезасын) белгілеу; 4) Ойдың дұрыс-бұрыстығын тәжірибеде сынап кӛру. Ой операциялары(тәсілдері). Операциялары:Ой тәсілдері: анализ, синтез, абстракциялау, нақтылау, жалпылау, жүйелеу, топтастыру, салыстыру. Анализ деп – бүтінді бӛлшектеп, майдалау, мүшелеу, белгілерге бӛліп қарау. Адам ӛзінің күнделікті әрекетінде заттар мен нәрселерді алдымен бӛлшектеп, талдап отырады. Синтез деп ой арқылы бүтіннің белшектерін біріктіріп, оны бүтінге айналдыруды айтады.Анализсіз синтез, синтезсіз анализ болмайды, Бұл екеуі - бірінен-бірі ешқашан ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі. Мәселен, мылтықты жеке бӛліктерге ажыратсақ, бұл - анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бӛліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез (топтастыру) болады. Адам ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас, білім, тәжірибе т. б.) әр қилы кӛрініп отырады. Салыстыру. Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы пайда болады. Салыстыруда заттардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау. Әдетте бір тектес ұқсастықтары бар заттар салыстырылады. Салыстыра отырып біз олардың айырмашылықтарын кӛреміз. Әйтпесе олар теңбе-тең болып қабылданар еді. Топтау салыстырудан барып шығатын күрделірек операция. Басты және қосалқы ұқсас белгілері негізінде заттар топтастырылады.Ойлау операциясының келесі түрі абстракция. Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі қасиеттерін басқа қасиеттерінен ойша бӛліп алуды абстракция дейді. Абстракцияға қарама-қарсы процесті нақтылау деп атайды. Нақтылау -