1. Бухгалтерлік ақпараттық жүйелер дегеніміз не?

2. Ақпараттық жүйелер дегеніміз не?

3. Банктік ақпараттық жүйелер ге қандай ақпараттық жүйелер жатады?

4. Жергілікті ақпараттық жүйелер.

5. Ұлттық ақпараттық жүйелер

6. Корапративті ақпараттық жүйелер туралы не білесіз?

7. Галактика ақпараттық жүйесінің құрастырушылары кімдер?

8. Қазақстанда қай кәсіпорындарды Галактика ақпараттық жүйесі көмегімен басқарылады?

9. Галактика ақпараттық жүйесінің негізгі контурларын атаңыз?

10. Бухгалтерлік есеп контурының қызметін түсіндіріңіз.

9-тақырып. ҚАРЖЬІЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ АҚПАРАТТЬІҚ ЖҮЙЕЛЕР

2. Рroject Ехреrt бағдарламасы негізіндегі қаржылық технологиялар

3. Рroject Ехреrt бағдарламасы негізгі ерекшеліктері және мәні

9.3 Негізгі программалық модульдер және программалық сұхбаттар

9.4. Рroject Ехреrt бағдарламасы негізіндегі қаржылық технологиялар

1. Рroject Ехреrt бағдарламасы негізіндегі қаржылық технологиялар. 1994 жылы ең алғашқы бағдарлама Рroject Ехреrt 4 құрылған болатын. Оның көмегімен әртүлі саладағы және меншік формадағы кәсіпорын үшін мыңдаған инвестициялық проектер құрылды. 1996 жылы Рroject Ехрегt 5 жаңа өнім рынокқа ұсынылды. Бұл бағдарламаны қолдану аймағы кеңейді. Оның көмегімен бизнес – жоспарлар, инвестициялық проектердің жағдайға байланысты талдауы, компанияларды қаржыландыру схемасы, сыртқы факторлардың қаржылық жоспарлардың орындалуына әсерін зерттейді, проектің орындалуын жылдам түрде бақылау іске асырылады.

Рroject Ехреrt бағдарламасының экономикалық қызметтердің әртүрлі жағдайына бейімділігінің арқасында көптеген мемлекеттер қолдана бастады. Бүгінгі таңда бағдарламаның ағылшын, неміс, испан, венгер, польша, чехия нұсқалары дайындалған.

1999 жылы Рroject Ехреrt 6, ал бүгінгі таңда Рroject Ехреrt 7 бағдарламасы іске қосылды.

Рroject Ехреrt 7 – жаңа немесе жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның қаржылық моделін талдау мен құруға арналған компьютерлік бағдарламалық жүйе. Рroject Ехреrt 7 қаржылық менеджердің көмекшісі ретінде қызмет атқарады. Бұл программалық жабдықтау «Бизнес-софт» конкурсында бірнеше рет жеңімпаз атанды.

Бұл бағдарламалық өнімді Қазақстанда қолданады: «Арна», «Алматықалагаз», «Қазақтелеком», «Қазпошта», «Асем-ай», «Қазақмыс», «Ақсай МҚК», АО «Химфарм», АО «Шымкентмай», «Аlmа-ТV», «Казкоммерцбанк», «БанкЦентрКредит», «БанкТуранАлем», «АТФБ» және т.б

Бұл жүйенің көмегімен төмендегі мәселелерді шешуге болады:

1. Бизнестің дамуын жобалауға болады.

2. Әртүрлі кәсіби кәсіпорындардың инвестициялық жобаларының тиімділігін және тәуекелділігін талдайды.

3. Экономикалық өзгерістерді есепке ала отырып қаржылық модельді құруда кәсіпорындардың қызметінің масштабын анықтайды.

9.2 Рroject Ехреrt программаның негізгі өзгешеліктері және қызметтері. Кәсіпорындардың басшысына, қаржылық директорына, аналитикке, инвесторға немесе кредиторға Рroject Ехреrt жәрдем береді:

І. Бизнестің даму стратегиясын жобалауға;

Жүйе кәсіпорынның даму мақсаттарына жету стратегияларының бірнешеуін талдауға және тиімдісін таңдауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар проектінің орындалуы кәсіпорын қызметінің тиімділігіне қалай әсер ететінін, проектінің өзін ақтау мерзімін есептеуге және т.б мүмкіндік береді.

2. Кредиттік жабдықтар мен инвестицияға қажеттілікті анықтайды және оларды өзіне тартады;

Ргоject Ехреrt халықаралық стандарттарға сәйкес келетін мінсіз бизнес – жоспар құруға, аймақтық инвестициялық бағдарламаға немесе стратегиялық инвесторға ұсыныстар дайындайды.

З.Қаржыландырудың тиімді тәсілін анықтайды;

Жоспардың барлық аралығында қаражат айналымынын жабдықтарын болжау негізінде кәсіпорынға келешекте қажетті ақшаны қаражаттандыру проектінің дамыту схемасын құрастырады. Кредиттің мүмкін мерзімі мен қайтару кестесін бағалайды.

4.Өндірістің сатып алу және сату мүмкіндіктерінін нұсқаларын бағалайды;

Өнімнің түрлері мен ішкі құрылымдардың жоспарланған құрылымды шығыны мен пайдасын талдайды, өнімнің көлемі мен шекті шығындарын анықтайды, бағдарламаны және құрылғыларды, сату нұсқалары сатып алу схемаларын таңдайды.

5.Жобаның орындалуын бақылайды.

Рroject Ехреrt жоспарлы және нақты орындалған проектілердің көрсеткіштерін салыстырмалы түрде орындалуын қадағалайды және орындалу барысында болатын өзгерістерді есепке алады.

Рroject Ехреrt жүйесін пайдаланушылар бүгінгі таңда 4000 жоғары ұжымдар мен фирмалар, кәсіпорындар т.б. олардың арасында мемлекеттік ұйымдар бар, банктер бар.

Негізгі программалық модульдер және программалық сұхбаттар. Рroject Ехреrt 7 бағдарламалық жүйесі келесі негізгі блоктардан тұрады:

• модельдеу блогы;

• қаржылық құжаттарды генерациялау блогы;

• талдау блогы; проектерді топтау блогы;

• проектердің орындалу процесін талдау блогы;

• есептердің генераторы.

Бұл блоктардың әрқайсысының құрамында сұхбаттық жабдықтар бар функционалдық модульдердің топтамаларынан тұрады. Модельдеу блогының негізгі модульдері:

• макроэкономикалық ортаны сипаттау модулі;

• проектіні орындайтын компанияны сипаттау модулі;

• проектінің инвестициялық жоспарын құру модулі;

• компанияның операциялық жоспарын құру модулі;

• қаржыландыру схемасын сипаттау модулі.

Қаржылық құжаттарды генерациялау блогының негізгі модульдері:

• ақша жабдықтарының қозғалысын болжау;

• шығыс пен кіріс есебі;

• баланс ведомості;

• пайданы қолдану есебі;

• компания бөлімшелерінің қаржылық нәтижелерінің есебі.

Бұл аталған құжаттар бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына (IAS) сәйкес құрылады және проектінің тиімділігінің негізгі көрсеткіштерін есептеуде бастапқы мәліметтердің қызметін атқарады. Талдау блогының негізгі модульдері:

• стандартты қаржылық көрсеткіштерді есептеу модулі;

• сезімталдығын (чувствительность) талдау модулі;

• жобаның тиімділігін талдау модулі;

• нұсқаларды талдау модулі;

• статистикалық талдау модулі; Проектерді топтау блогы

Проектілер топтарының сомалық қаржылық жоспарын құруға (ақша жабдықтары қозғалысының сомалық есебі) және проектілер топтарының инвестицияларының тиімді негізгі көрсеткіштерін есептеуге мүмкіндік береді. Проектердің орындалу процесін талдау блогы:

Проектердің орындалу процесін талдау блогы анықтайды:

• жоспарланған және нақтыланған сату көлемінің сәйкестігін;

• тура және оспарланған өндірістік шығындардың жоспарланған және нақтыланған шығындарының сәйкестігін;

• жоспарланған және ақтыланған пайданың сомасының сәйкестігін және т.б.

Есептердің генераторының негізгі модулъдері:

• бизнес- жоспарды өңдеу және генерациялау модулі;

• графиктер мен диаграммаларды құру модулі;

• басу модулі;

• эксперттік қорытынды модулі.

Қайталау сұрақтары

1. Ең алғашқы бағдарлама Рroject Ехреrt 4 қай жылы құрылды?

2. Бүгінгі таңда Рroject Ехреrt -тің қай нұсқасы қолдануда?

3. Рroject Ехреrt бағдарламалық өнімін Қазақстанда кімдер қолдануда?

4. Кәсіпорындардың басшысына, қаржылық директорына, аналитикке, инвесторға немесе кредиторға Рroject Ехреrt неге жәрдем береді:

5. Негізгі программалық блоктарды атаңыз?

10-тақырып. МАРКЕТИНГТІК АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР

2. Маркетингтегі ақпараттық жүйелердің концепциясы.

3. Маркетингтік технологиялардың негізгі түрлері.

2. Кейбір маркетингтік программалық пакеттердің негізгі топтары.

0. 10.1 Маркетингтегі ақпараттық жүйелердің концепциясы. Маркетинг бұл – клиент тарапынан сұранысқа бағытталған және осы сұранысқа арналған фирманың жан-жақты қызметі. Маркетинг фирмаға клиенттерді тарту мақсатында жарнамалық компаниялар сервистік қызметтер көрсету мақсатында клиенттерге сапалы қызмет жасау және кәсіпорындардың клиенттермен кез келген жолмен жоғалтпауға арналған.

Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасы жылдам дамуы маркетингтік қызметтің де қарқынды дамуымен сипатталады.

Қазақстан кәсіпорындарында маркетингтік қызметтің даму динамикасы белгілі түрде өтіп жатыр. Бұл даму процесі белгілі заңдылықтарға байланысты бірнеше этаптарға жинақтауға болады.

10.2. Маркетингтік ақпараттық технологиялардың негізгі түрлері. Кәсіпорындардың маркетингтік коммуникациялық даму деңгейі оның маркетингтік қызметімен тікелей байланысты. Төмендегі кестеде кәсіпорындардың маркетингтік қызметінің даму кезеңін анықтайды.

Бірінші этапта – маркетингке ақша бөлінбейді. Яғни коммуникация жоқ.

Екінші этапта – жарнама бар, бірақ олар жүйесіз, яғни коммуникация бар.

Үшінші этапта – маркетингтік коммуникациялар біртұтас сипатта бола бастайды. Осы этапта менеджерлер жарнамаға ақша қалай бөлініп жатқанын ойлана бастайды, есептей бастайды.

Төртінші этап – бұл этапта фирмалар шешім қабылдау барысында ақпараттық маркетингтік технологияларды қолданады. Ал олардың қатарына: программалық орта: МS ЕХСЕL, МS АССЕSS және фирманың, кәсіпорындардың программистері құрған арнайы жүйелерді айтуға болады. Бүгінгі таңда мұндай маркетингті ақпараттық жүйені құрайтын өз бетінше құрайтындар 7% - ті құрап отыр.

Кезең	Кезеңнің сипаттамасы	Қызметтің проблемалары	Маркетингтік қызмет туралы түсінік
1. Маркетинтік қызметті ұйымдастыру.	Маркетингтік Қызметтің мақсаты мен Тапсырмалары туралы дәл түсінік жоқ	Ұйымдастырушылық проблемалары	Маркетинг Бұл бөлім
2. Алғашқы телеқатынастар	Маркетингтік қызмет жарнамамен айналысады.	Негізгі проблема Маркетинг қызметінің тиімділігне баға беру (маркетолог Бұл ұжымның ақшасын жарататын адамдар)	жарнама
3.Маркетингтің ақпараттық функционалдық дамуы	Маркетингтік ақпаратка қажеттіліктің пайда болуы.	Маркетинг қызметінің негізгі тапсырмасы барынша арзан ақпаратты алу	Ақпарат
4.Маркетингтің аналитикалық функциясын (талдау) дамуы.	Барлық қажетті маркетинг Ақпарат мүмкіншілік береді және оларды алу каналдары мен әдістері белгілі, бірақ берілгендерді аналитикалық өндеу қажеттілігі бар.	Маркетинг қызметінің негізгі тапсырмасы тиімді маркетингтік шешімдерді қабылдау	Маркетинг Бұл шешім

10.3 Кейбір маркетингтік бағдарламалық пакеттердің негізгі топтары. Бүгінгі таңда маркетингтік бағдарламалық жабдықтарды үш үлкен топқа бөлуге болады.

1. СRМ (Саstrom Relationship Managment) класындағы программа. Бұл программалар корпорациянің сату қызметінің қажеттіліктеріне бағытталған. Олардың кеңінен тараған түрлері. «Sales Ехрегt», «Клиент-комуникатор». Бұл өнімдер корпоративтік сатуды жоспарлауда және ұйымдастыруда тиімді жабдықтар қатарына жатады. Олардың көмегімен клиенттің және олармен байланыс ұйымдастыру келісім-шарт жасау, аналитикалық есептер дайындауға болады.

2. Маркетологтарға арналған программалар. Олар: «Касатка», «Бэст-маркетинг», «Маркетинг-микс», «Маrketing Ехрert». Бұл аталған программалар ішінде тек «Маrketing Ехреrt» ғана аналитикалық программалар қатарына жатады және маркетингтік шешімдер қабылдау барысында жәрдем береді.

3. Кәсіпорындардағы программалық өнімдерге өзгерістер енгізу арқылы жаңа маркетингтік ақпараттық жүйені құру. Бүгінгі таңда мұндай жүйелердің қатарына «1С» жатады. Бұл программада қажетті өзгерістерді енгізіп отыруға тек мамандар ғана жасай алады. Сондықтан программаға өзгерістер енгізуден бас тартқан жөн.

Қайталау сұрақтары

1. Қазақстан кәсіпорындарында маркетингтік қызметтің даму процесін белгілі заңдылықтарға байланысты қандай этаптарға жинақтауға болады?

2. 1-этап бөлім дегенді қалай түсінесіз?

3. 3-этап ақпарат дегенді қалай түсінесіз?

4. Бүгінгі таңда нарықтағы маркетингтік бағдарламалық жабдықтарды неше топқа бөлуге болады?

5. Маркетологтарға арналған программаларды атаңыз?

11-тақырып. ЭЛЕКТРОНДЬІ БАНКТІҢ ҚЬІЗМЕТ ЖҮЙЕСІ

11.1 Банктік ақпараттық жүйелердің сипаттамасы

11.2 Жеке тұлғалар үшін пластикалық карточкалар

3. Клиент және банк арасындағы телекоммуникациялық қарым-қатынас

4. Ақша қаражаттарын аудару жүйесі

11.1 Банктік ақпараттық жүйелердің сипаттамасы. Банктік операцияның көлемі 1960 жылдары өте қатты өсті. Бұл электронды есептеуіш техниканың қолдануын кеңейте түсті. Компьютерде шешілетін тапсырмалардың көбеюіне байланысты хабарламалармен айналысу барысында электронды каналдар қолданылды. Компьютерлік желілер комуникациялық функцияларды орындайды: файлдарды жіберу, қашықтықтағы деректер қорына енуге мүмкіндік алу, қашықтықтан тапсырмаларды орындау. Компьютерленген дербес коммуникациялар үш түрлі болады.

1.Белгілі адрес бойынша хабарламаны қарапайым түрде жіберу;

2.Хабарламаның пошталық қызметке байланысты жіберу;

З.Телеконференция өткізу.

Кез келген ашық жүйе сыртқы ортамен ақпараттық қарым-қатынаста болатыны белгілі. Ал банктік жүйеде ол орталық және коммерциялық банктерге де тиісті. Коммерциялық банк пен қарым-қатынаста болатын сыртқы орта ретінде айырбастау пунктері, классикалық карточкалары бар электронды айналымының иелері, банктің филиалдары, Қазақстан Республикасындағы банктер, ТМД банктері, Шетел банктері және т.б. қарастыруға болады.

Банктің сату пунктері мен қарым-қатынас пластика карточкалар жүйесі қызмет еткенде ғана болады. Мұндай жағдайда клиенттің банкке келуі азаяды. Бұл қарым-қатынас электронды каналдар арқылы төлем құжаттарын, шоттардан көшірмені, кез келген периодқа төлем рейс құруды, келісім паспорптарын жіберуді жатқызуға болады.

Банктің абоненті ретінде заңды және жеке тұлға алады, егер де компьютер бар болса, шетелде мұндай қызмет, банкі (Ноme Ваnking) деп аталады және ол кеңінен қолданылады. Банк филиалы банктің ақпараттық жүргізу технологиясы арқылы банк арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастырады, яғни баланс оның базасындағы кеңістік баланс (консолодированный). Коммерциялық банктердің басқа банктермен қарым-қатынасы корреспонденгтік шоттардың жүйесі арқылы орындалады, яғни бір қаладағы есеп айырысу ГВЦ, РКЦ және клирингтік орталық жүйесі арқылы орындалады. Халықаралық есеп айырысу қаржылық комуникация жүйесі SWІҒТ жүйесі арқылы орындалады. Банкпен, сыртқы орта арқылы айналымда жүретін ақпарат қаржылық және ақпараттық сипатта болады. Ақпарат телефон және телеграф каналдары арқылы жіберіледі. Бұл жіберу барысында әртүрлі деңгейдегі стандарттар қолданылады. SWІҒТ стандарты кеңінен қолданыс тапқан.

1995 жылдың 1-қаңтарынан бастап Еуропалық одақ (Ағылшын, Француз, Испан, Неміс тілдерінде) шартты түрде құжаттармен ақпараттарды алмасу барысында EDIҒАСT жүйесіне өтті.

ЕDІҒАСТ - әртүрлі коммерциялық ақпараттарды сипаттау барысында қолданынатын құрылымды тіл. Оның көмегімен іскер құжаттарын сипаттауға болады.

11.2 Жеке клиенттерге арналған пластикалық карточкалар. Телекоммуникациялық жүйелердің банкісінде қолданылуы жаңа қызметкердің пайда болуына үлесін қосты. Клиент өзінің дербес компьютері арқылы банкпен телефон жүйесі арқылы байланыса алады. Ол өзінің есеп шотын жағдайын және онымен біршама операцияларды орындауына болады. Сонымен қатар клиент мұндай операцияларды пластикалық карточкалар арқылы да орындайды. Мұндай плаcтикалық карточкалар иесі өзінің қаржылық жағдайы туралы мәлімет алады. Пластикалық карточканың бағасы жоғары еместігі және олардың түрлерінің көптігі кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді. Пластикалық карточкалар төмендегідей қолданылады:

1. Пропуск (рұқсат қағазы);

2. Телефон карточкалары;

3. Визиттік карточкалар;

4. Визиттік каточкалары;

5. Жеке куәлік ретінде;

6. Жүргізуші куәлігі;

6. Студенттік билеттер;

7. Логикалық мүмкіндіктері бар карточкалары (компьютерге ену мүмкіндігі);

8. ЭЕМ-нің әр түрлі құрылғыларына ену мүмкіндігі;

9. Қаржылық карточкалар;

10. Сатып алушылық карточкасы;

11. Банктік карточкалар;

12. Банкноттың карточкалары.

Пластикалық карточкалар – бұл ақпаратты сақтау және жазылу тәсілдеріне байланысты сипатталуын машиналық тасымалдаушысы.

Бүгінгі таңда оларды төмендегі түрлері бар.

1. Магниттік карточкалар (МК) 100-200 байт.

2. Смарт карточкалар (СК)

3. Супер смарт карточкалар (ССК)

Бүгінгі таңда кеңінен қолданыс тауып отырған карталар смарт карталар. Мұндай карталар ІSО стандартына сәйкес жасалынған. Олардың құрамында процессор, жад, енгізу жүйесі бар. Микрокомпьютер. Бұл карталар операциялық жүйелермен және қорғаныс жүйесімен жабдықталған. Мұндай карточкаларды көшіру, қолдан жасау өте қиын. Мұндай карточкаларды сонымен қатар көп мақсатта қолдануға болады.

11.3 Клиент және банк арасьюдағы телеқатынастық қарым-қатынас. Клиент және банк арасындағы телекоммуникациялық қарым-қатынас клиенттің банкке келуін азайтады және екеуінің арасындағы бухгалтерияны жүргізуді жеңілдетеді. Жүйе клиенттің әртүрлі төлем құжаттарын дайындауға және банктен шот бойынша көшірме мен төлем реестерлерін алуда жәрдем; береді. Клиент-банк жүйесі қажетті шығатын құжаттар мен төлемдердің өтуін қамтамсыз ететін операциялық-есеп жұмыстарының блогымен байланысты болады. Төлем құжаттары мен клиент сұраныстары бухгалтердің автоматтандырылған жұмыс орнында (АЖО) құрылады. Мұнан соң бұл құжаттар бас бухгалтердің және мекеменің директорынын электронды қолтаңбаларымен қол қойылады да банктің арнайы, компьютермен жабдықталған АЖО коммуникациясына жіберіледі. Бұл әдетте модем немесе хост-машина жалғанған уникациялық сервер болуы мүмкін. Хост-машиналар тәулік бойы жұмыс істейді және хабарламаларды кез-келген қабылдайды. АЖО коммуникациясының қызметіне қатар сервеге ену мүмкіндігін бақылау, абонентті идентификациялау, сеанс кілтін құру, сеансты қолдау, желілік ясурналды жүргізу, клиенттердің деректер қорының кілтін жүргізу жатады. АЖО банк пен клиент, банк пен клирингтік орталықтар, банк пен басқа банк, банк пен РКЦ, банк пен оның филиалдары, банк пен айырбастау пунктері арасындағы хабарламаларды автоматты түрде жүргізеді және сыртқы ортамен байланыста болады.

Банктің ішкі жүйесі SWIҒТ жүйесіне шығуға мүмкіндік береді және енгізу, бақылау, сақтау, корректрлеу, төлем карточкаларын тандау және т.б. жұмыстарын атқарады. Енгізілген құжаттарға ішкі жүйе реестр құрады және банккке жіберуге құжаттар пакетін дайындайды. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында ішкіжүйе жүйелік журнал жүргізеді, онда сеанс параметрлері тұрақталады және пайдаланушының берілгендерге мүмкіндігін шектейді, оның құқығын анықтайды. Жіберілетін ақпарат ішкі программанық файлын дайындау барысында кодталады. Кодтың кілттері банкте сақталады.

Соңғы уақытта пайдаланысқа берілген смарт-карталар Банк пен Клиенттің ішкі жүйесіне ену қауіпсіздігін жоғары деңгейде қамтамасыз етеді. Смарт-карталар көпфункционалды қызмет атқарады.

11.4 Ақша қаражаттарын аудару жүйесі (SWIҒТ жүйесі). Дүниежүзілік банктік коммуникациялар қоғамдастығын – Sosiety for Worldwide Interbank Financial Telecommunication (SWIҒТ) 1973 жылы Еуропа мен Солтүстік Америрканың бір топ банктері құрған. Жүйе 1977 жылдың 9 мамырынан бастап бүгінгі күнге дейін қызмет етуде. Оның қызметін 3700 астам мүше мемлекет пайдаланады. Бұл мекемелер жүргізетін транзакциялық қызметтер саны тәулігіне 2 млн., ал жылына 400 млн. астам. Алмасу саны жоғарылаған сайын оның бағасы төмендей түседі, ол телеграф және телекс арқылы жіберілетін хабарламаларданда әлдеқайда төмен болады.

SWIҒТ aқша жабдықтарының айналу жүйесі Дүниежүзіндегі коммуникациясының қоғамы SWIFT Еуропаның 250 ба Солтүстік Американың негізінде құрылған. Ол 1977 жылдың мамыр айынан бастап қызмет ете бастаған. SWIFT жүйесі проблемаларды 20 минутта жеткізеді, қажет болса үстем ақы арк (1-5 минутқа) және төмендетуге болады.

SWIҒТ қамтамасыз етеді: ақпараттарды өңдеудің бір тілі мен технологиясын ұйымдастыруды; берілгендерді өңдеу, жіберу, қорғау сенімділігін; қателерді азайтуды, жоғалтуды клиенттер арасындағы сенімді қашықтықтан байланыс операциялық шығындарды азайтуды.

SWIҒТ жүйесі орындайды: банктер мен клиент арасындағы телеграфтық ақша аударуларды; Аудармаларды туралы құжаттарды жіберу, Валюталарды алмастыру, мерзімді салымдар мен займдар, дебет пен кредит туралы растау, шоттан көшірме жасауды. Бұл қағазды технолог пайдалануды азайтады және электронды құжат айналыс орындалады.

SWIҒТ жүйесіне егер сапасыз ақпарат келіп түссе, яғни хабарламаның категориясына, тобына, типіне сәйкес бол онда хабарламаны идентификациялайтын эксперттік жүйе АRТRАNS (Теlех Reader) қолданылады. Ол құрылымды хабарламадан қарапайым тілде ақпаратты алады. Жүйе құжаттарды бір формадан екінші формаға аударады же бағаларды есептей алады. Ол хабарламаларды тазалағыштан (дәлсіздік пен қате жазуды табу), мәтін талдаушыдан (ядро), хабарламалар интерпретаторынан (шоттар нөмірлерін, адрестерін тексереді және төлем формасын таңдайды), SWIҒТ жүйесіндегі транзакция мазмұнының формализаторынан тұрады.

Хабарламалар құрастырылған стандарттардың әртүрлі типтеріне сәйкес кодталады. Операциялық орталыққа келіп түскен хабарламалар құжаттың форматының дұрыстығына, мерзімі және алушы мен жіберушінің адресіне, құрылғының статусына тексеріледі. Шифрленген хабарлама мемлекеттің аймақтық процессорына келіп түседі де банк қабылдап алушыға жіберіледі. Жіберу протоколдарын сақтау мерзімі - 14 күн. Барлық SWIҒТ жүйесі төрт ЭЕМ-нің біреуімен карылады, олардың екеуі Голландияда, екеуі АҚШ-та орналасқан.

Соңғы уақытта SWIҒТ жүйесі төмендегі банктік операцияларды ІSО стандарттарына сәйкес орындайды:

а) Клиенттік аударымдар;

b) Банктік аударымдар;

с) Құжаттық операциялар.

Қайталау сұрақтары

1. Компьютерленген дербес коммуникациялар қанша түрлі болады ?

1. SWIҒТ жүйесі деп нені түсінесіз?

2. SWIҒТ қандай қызметтерді қамтамасыз етеді?

3. Пластикалық карточкалар қай уақыттарда және қай жерлерде қолданылады?

5. Пластикалық карточкалардың қандай түрлері бар?

12-тақырып. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕР ЖҮРГІЗУ БАРЫСЫНДА КЕСТЕЛІК ПРОЦЕССОРДЫ ПАЙДАЛАНУ

12.1 Электрондық кестенің негізгі түсініктері. Кітап парақтарының құрамы (қатар,баған, ұяшық, т.б.)

12.2 Мәліметтерді өзгертуден қорғау, жұмыс парағын форматтау және өңдеу;

13.3 Excel-де қолданылатын функциялармен танысу

14.4 Excel электрондық кестесінде диаграмма құру.

15.4 Электрондық кестені мәліметтер қоймасы ретінде пайдалану

12.1 Электрондық кестенің негізгі түсініктері. Mіcrosoft Office пакетінің құрамындағы MS Excel бағдарламасы – кесте ішіндегі есептеу жұмыстарын шешуге, оларға әр түрлі диаграмалар тұрғызуға, мәліметтерді сұрыптауға, математикалық операцияларды орындауға, сандық эксперименттерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Excel құжаты жұмыс кітабы деп аталады. Жұмыс кітабы әрқайсысы кестелік құрылымнан тұратын жұмыс парақтары жиынтығынан тұрады. Excel бағдарламасының құжаты терезесінде жұмыс істеп отырған ағымдағы жұмыс парағы ғана көрінеді. Парақтардың жарлықтары экранның төменгі сол жақ шетінде көрініп тұр. Әдетте электрондық кесте іске қосылған мезетте 1-бет (лист 1) екпінді болады, келесі немесе басқа бетке өту қажет болса, сәйкес парақтың жарлығында тышқанды шертеміз. Ал қажетті беттің жарлығы экранда көрінбей тұрса, жарлықтардың сол жағындағы бағыттауышта тышқанды шерте отырып, жылжытамыз.

12.2 Мәліметтерді өзгертуден қорғау. Жұмыс парағын форматтау және өңдеу. Excel бағдарламасының негізгі атқаратын қызметінің бірі сандарды өңдеу және сандық мәндерді көрсету жолдары болып табылады. Excel бағдарламасында сандарды мысалы, 100 санының жазылу форматтары мынадай әр түрлі тәсілмен жазып көрсетуге болады:

• 100,00 р.– ақшалық форматта (в денежном формате);

• 10000% –проценттік форматта;

• 1,00Е+2 – экспоненциалды түрде , 1*10² дегенді білдіреді.

Санның форматын өзгерту үшін, ұяшықты немесе блокты белгілеп алғаннан кейін Форматтау саймандар тақтасындағы батырмалардың қажеттісін шерту керек.

Excel жұмыс парағын форматтау үшін ұяшықтарды немесе ұяшықтар диапазонын белгілеп және Формат менюінің командаларын қолданамыз. Формат менюінің Ұяшықтар командасын таңдағанда Ұяшықтар форматы сұхбат терезесі экранға шығады.

Сандық форматтар сұхбат терезесінің сол жағында ұяшықтар форматтары, ал оң жағында таңдап алған формат параметрі және таңдалған форматтың қосымша ақпараты орналасқан. Сәл жоғарыда орналасқан Үлгі терезесінде ұяшықтың адресі таңдалған форматтың мазмұны қалай көрінетіні көрсетіледі.

Сандардың форматын ФорматҰяшықтар командасын немесе осы команданы жанама менюден орындау арқылы таңдауға болады. Осы команданы орындаған соң Ұяшықтардың форматы сұхбат терезесі ашылады. Осы терезедегі Сан (Число) ішкі бетінде таңдау кезінде ұяшықтағы санның форматын өзгерту кезінде ұяшықтағы мәлеметті өрнектеу әдісі ғана өзгереді де, мәліметтердің өзі сол қалпында қалады. Егер тағайындалған форматта сан бағанаға сыймай тұрса, ол # # # # # түрінде көрінеді, мұндай жағдайда бағананың енін үлкейту керек.

Стандартты құрал-саймандар панелінің Үлгі бойынша формат батырмасы өте қолайлы. Оның көмегімен белгіленген ұяшықтардың және парақтың ішіндегілердің форматы басқа ұяшықты көшіргенде форматымен қоса көшіріледі.

Ұяшықтың мазмұнын туралау. Туралау астарлы беті сұхбат терезесінде текстік немесе сан орналасқан ұяшықты қадағалайды. Бұл астарлы бетте көпбетті жазуларды құру, символдық қайталанатын қатарларды, бір немесе бірнеше текстті вертикал немесе кез келген бұрышына бағыттауға арналған командалар және параметрлер орналасқан.

Шрифтті өзгерту. Шрифт түсінігі мысалы бірнеше қатар, яғни басқа атрибуттар, яғни өлшемі, түрі, және т.б. қолданылады. Жұмыс парақтарын қолданғанда кейбір ақпараттардың көрнекті белгіленіп тұруы үшін оның ішінде қатар немесе бағанның тақырыбын белгілеу үшін қолданылады.

Шекараларды қолдану. Шекаралар сұхбат терезесінде әр ұяшықтың типі, сызықтардың, белгіленген ұяшықтардың түсі көрсетіледі.

Ұяшықтар форматы сұхбат терезесіндегі Түр астарлы беті белгіленген ұяшықтардың түсін өзгертуге және оларға өрнектер қолдануға арналған.

Кестені құрып, форматтап қойғаннан кейін жұмысыңызды біреу абайсызда бүлдірмеу үшін оны өзгертуден қорғау керек, не болмаса көрсетпей қоятын мәліметтеріңіз болуы мүмкін. Бұл проблеманы болдырмау үшін Ұяшықтар форматы сұхбат терезесіндегі Қорғаныс (Защита) астарлы бетіндегі Қорғалатын ұяшық (Защищаемая ячейка) және Формуланы көрсетпеу (Скрыть формулы) командаралы сол үшін қолданылады.

Ұяшықтардағы мәліметті өңдеу. Ұяшықтардағы мәліметтерді енгізу кезінде және олар енгізілгеннен кейін де өңдеуге болады.

Егер ұяшыққа мәліметтерді енгізіп отырып түзету қажеті туса, оларды солға [BackSpace] немесе оңға [Delete] қарай өшіру пернелерінің тиістісін қолданамыз.

Ұяшықтағы бұрын енгізіліп қойған мәліметтерді өзгерту қажет болса, өңдеу режимін іске қосу үшін кестелік курсорды қажетті ұяшыққа орналастырылған соң, [F2] пернесін басамыз. Тиісті түзетулерді жасаған соң, [Enter] немесе курсорды басқару пернелерінің бірін басамыз.

Қатар, бағана, блоктармен жұмыс істеу. Ұяшықтағы мәліметтерді көшіруге, өшіруге, жылжытуға, блоктарды мәліметтерден тазартуға болады. Осы әрекеттер орындау үшін қажетті бөлікті белгілеп алған соң:

Ұяшық пен блоктардың адрестерін абсолютті, салыстырмалы және аралас түрде бейнелеу. Салыстырмалы адрес. Ұяшықтармен жұмыс жасаған кездерінде D3, A1; H9 т.с.с сілтемелерді қолдануға болады. Адрестердің мұндай түрде көрсетілуі салыстырмалы деп аталады. Салыстырмалы адрестер формулаларды жылжыту кезінде өте ыңғайлы.

Формулаларда мұндай адресті қолдану барысында Excel кестесі ұяшықтың адресін ағымдағы ұяшық адресіне салыстырмалы түрде сақтайды. Мысалы, D4 ұяшығына =D1+D2 формуласын еңгізетін болсақ, Excel бағдарламасы бұл формуланы екпінді ұяшықтан үш қатар жоғары және екі қатар төменгі ұяшықтардағы мәліметтерді қосу деп қабылдайды.

Абсолютті адрес. Егер формуланы көшіру барысында белгілі бір ұяшыққа немесе аймаққа сілтеме жасау қажет болса, абсолютті адресті қолданамыз. Абсолютті сілтеме $ белгісінің көмегімен жазылады. Мысалы $C$15 түрінде сілтеме жазылса, формуланы қай орынға орналастырсақ та сол формулада тұрақты түрде тек С15 ұяшығындағы мән пайдаланылады.

Аралас адрес. $ белгісі қажетті орында ғана жазылады, мысалы $С15 немесе С$15. Егер абсолюттік адрес белгісі ұяшық адресінің алдында ғана жазылса ($C15), бағана мәні тұрақты қалдырып, қатарды өзгерту үшін ($C15) түрінде жазылады.

12.3 Excel-де қолданылатын функциялармен танысу. Функция дегеніміз – белгілі бір есептеулерді орындау үшін берілген формула. Функцияны шақыру үшін формулалар қатарында функцияның атын, содан соң параметрлерді функция атының оң жағында жай жақшаның ішіне жазсақ та болады. Аргументтер дегеніміз – нәтиже алу үшін қолданылатын мәліметтер.

Функция аргументі. Функцияның аргументі сілтемелер немесе атау, мәтін немесе сан, уақыт немесе мерзім бола алады. Функцияның аты таңдалып болғаннан кейін экранда Функция аргументі (Аргументы функции) сұхбат терезесі ашылады. Функциясы бар формуланы есептеу ережесі қарапайым есептерді шешуден онша ерекшеленбейді. Функция параметрі ретінде қолданылатын ұяшықтарға сілтемелер салыстырмалы немесе абсолютті болуы мүмкін, өйткені формуланы автотолтыру әдісімен көшіру кезінде ескеріледі. Егер есептеу кезінде функцияның аты ұяшықтың ішінде қате деп берілсе, онда бұл Анализдеу пакетін (Пакет анализа) орнату керектігін білдіреді. Бұндай функцияларды қолдану үшін сіз оны алдымен орнатуыңыз керек. Функцияларды пайдаланғанда аргументтерді ендіру тәртібін сақтау керек, және аргументтер арасындағы және аргументтер ішіндегі бос орындардың қойылмауын қадағалау керек. Егер бос орын текстік аргументтер немесе сілтемеде мәні бар символ болса, онда оны сәйкесінше қос жақшаға алу керек.

Математикалық функциялар. Excel-де жүргізілетін көптеген есептеулердің ішінен көбінесе математикалық функциялар көптеп қолданылады. Excel математикалық және тригонометриялық функциялардың 60-қа жуық түрін ұсынады. Функциясының шартына қарай есептеп береді.

12.4. Excel бағдарламасының диаграмма қосудағы жетістіктері. Microsoft Excel құрамына өте икемді және күшті диаграмманы құру механизмі кіреді. Microsoft компаниясы көп жылдар бойында осы механизмнің аналитикалық және презентациялық мүмкіншіліктерін жетілдіріп отырды.

Диаграмма–кесте ішіндегі сандық мәліметтерді график түрінде көрсетеді. Кітап парақтарындағы кестелерге мәліметтерді енгізу және есептеу жұмыстары өте жеңіл іске асқанымен, оларды салыстыру, талдау қиынға түседі. Диаграммадағы мәліметтер оның типіне қарай нүкте, сызық, сектор және басқа да элементтер арқылы көрсетіледі.

Диаграммалар шеберінің жұмысы. Excel-де диаграмманы құру өте жеңіл жүзеге асады. Диаграмманы құру үшін оған қажетті мәліметтерді белгілеп алып, диаграммалар шеберін іске қосу жеткілікті. Бұл диаграммалар шебері біраз дайындық жұмыстарын жасайды, ал біз оның жұмысын бақылап отырып, қажетті жерде өзгерістер енгіземіз. Диаграммалар шебері қажетті параметрлер тағайындалғаннан кейін сол ақпараттарға сәйкес диаграмма құру қызметін атқарады.

Графикалық бейнелерді көрсету мәліметтер қатарының арқасында жүзеге асады. Бір диаграммада бірнеше мәліметтер қатарын көрсетуге болады.

Диаграмманың типін таңдау. Диаграммалар шебері (4-тен 1-ші қадамы) терезесінде диаграмманың барлығы 9 жазық диаграммалар және 6 аумақты диаграмма түрін ұсынады. Бұл 15 тип 102 форматты құрайды. Диаграммалардың типін Стандарттар астарлы бетіндегі Тип өрісінде таңдаймыз. Диаграмманың типін және түрін таңдаған соң Нәтижені көру (Просмотр результата) батырмасын басулы күйінде ұстап тұрып, диаграмманы көруге болады.

Excel-де стандартты емес диаграммалардың бірнеше шаблондары қарастырылған. Стандартты емес диаграммалардың типін Диаграммалар шебері (4 қадамның 1-шісі) терезесіндегі Стандартты емес астарлы бетінде таңдаймыз. Диаграмманың типі таңдалғаннан кейін Үлгі (Образец) өрісінде диаграмманы көруге болады.

График нүктелерін құрғанда қолданылатын мәліметтер

9.1 –сурет. Диаграмма шебері

Мәліметтер аралығын енгізу. Диаграмманы құрудағы екінші қадам диаграммада көрсетілетін мәліметтердің аралығын енгізу. Мәліметтерді таңдау әрекеті диаграммалар шеберін іске қосу алдында оларды белгілеу арқылы орындалады. Егер диаграммада қатарлар мен бағаналардың тақырыбын қолдану қажет болса, диаграммалар шеберін іске қосар алдында оларды қоса белгілеу қажет. Егер, белгіленген аймаққа өзгерістер енгізу қажет болса, Диаграммалар шеберінің екінші қадамының терезесінде көрсетеміз.

Аралық (Диапазон) өрісіндегі сілтемелер абсолютті болатынына көңіл аударыңыз. (4 қадамның 2-шісі) Диаграммалар шебері қатар орналаспаған мәндер аралығын қолдану мүмкіндігін береді.

Аралық бірнеше жолдардан немесе бағаналардан тұруы мүкін. Егер мәліметтер жол/бағана бойынша жүйеге келтірілген болса, онда Қатарлар (Ряды в) өрісінің жолдарда (строках) немесе бағаналарда (столбцах) ауыстырғышын іске қосамыз. Кестеде мәліметтер жол немесе бағана бойынша белгіленсе, олар диаграммада қатар бойынша бөлінеді.

Мәліметтер қатары дегеніміз – кестедегі диаграмма түрінде көрсетілетін ақпараттар жиыны. Мәліметтер қатарын Қатар (Ряды) ішкі бетіндегі Қосу (Добавить) және Өшіру (Удалить) батырмасының көмегімен қосуға және өшіруге болады. Үнсіз келісім бойынша әрбір мәліметтер жиынына 1 Қатар, 2 Қатар (Ряд 1, Ряд 2) т.с.с. аты меншіктеледі. Бұл аттарды Аты (Имя) өрісіне жаңа ат енгізу арқылы өзгертуге болады. Осы аттар диаграмманың түсініктемесінде (легенда) бейнеленетін болады.

Тиісті параметрлерді көрсеткен соң Ары қарай (Далее) батырмасын шерту арқылы келесі қадамға көшеміз.

Диаграмманың қосымша элементтерін енгізу. Диаграммалар шебері (4 қадамның 3-шісі): диаграммалар параметрлері терезесінде диаграммаға түсініктеме енгізуге болады. Сондай-ақ, осьтерді белгілеуге, диаграмманың тақырыбын жазуға, мәліметтерді диаграммада көрсетіп жазып қоюға, диаграмма орналасқан жерге мәліметтер кестесін енгізуге, тағы да басқа әрекеттер орындауға болады. Егер диаграмма жақсы құрылса, оның қандай мақсатта құрылғанын анықтау оңай болады. Ал диаграмма жақсы құрылуы үшін, оған берілген, енгізілген ақпараттар түсінікті болуы керек.

Диаграмманың сыртқы аймағының кез келген жерінде тышқанды шерту арқылы, диаграмманың өлшемін өзгерту мүмкіндігін беретін маркерлерді немесе белгілеуді алып тастауға болады.

Диаграмманың орнын ауыстыру, жылжыту. Диаграмманы бір бет ішінде басқа орынға жылжыту үшін диаграмма аймағында тышқанды бір рет шертіп белгілеп алғаннан кейін қажетті орынға жеткіземіз. Ал, диаграмманы басқа бетке жылжыту үшін алмастыру буферін қолданамыз.

1. Диаграмманы белгілейміз.

2. Буферге алу үшін Қиып алу (Вырезать) батырмасын шертеміз.

3. Диаграмманы орналастыруға қажетті беттің жарлықшасында тышқанды шертеміз.

4. Көрсеткішті диаграмманың сол жақ жоғары бұрышы тұратын орынға орналастырамыз. Енгізу (Вставить) батырмасын шертеміз.

12.5 Диаграммаларды өңдеу және көркемдеудің негізгі әдістері. Диаграммаға өзгерістер енгізу. Диаграмма құрылғаннан кейін, оның типін және басқа да элементтерін өзгерту мүмкіндігі бар. Белгіленген аймақтың ішінде тышқанның оң батырмасын шертіп жанама менюді ашамыз. Осы жанама мәзір командаларының көмегімен: диаграмманың типін, осьтердің белгілерін, түстерді т.б. өзгертуге болады.

Жанама мәзірден Диаграмманың типі (Тип диаграммы) командасын таңдаңыз. Экранда диаграммалардың типі көрсетілген сұхбат терезе ашылады. Қажетті диаграмманың типінде тышқанды екі рет шертетін болсақ, бұрынғы құрылған диаграмма типі таңдалған типке өзгереді.

Диаграммаға мәліметтер қосу. Кестеге жаңа мәліметтер енгізіп, осы мәндерді бұрын құрылып, форматталған диаграммаға қосу қажет болсын. Диаграмманы қайтадан құрмай-ақ қосымша мәліметтерді диаграммаға тасымалдау арқылы қосуға болады.

Диаграммаға қосуға қажетті жаңа мәліметтер аралығына белгілеңіз де, курсорды оның төменгі жағына орналастырып, диаграмма аймағына жеткізіңіз. Тышқан батырмасын босатқаннан кейін, сәйкес мәліметтерді диаграммадан көруге болады. Ал бағдарламаға мәліметтерді қалай орналастыру керек екенін анықтай алмаған жағдайда, экранға Арнайы енгізу (Специальная вставка) сұхбат терезесі шығады. Қажетті параметрлерді тағайындағаннан кейін Ок батырмасын шертіңіз. Жаңа мәліметтерді енгізілгеннен кейін оларға сәйкес, диаграмма элементтерін көркемдеңіз.

Егер диаграмма жеке бетке орналастырылған болса, оған жаңа мәліметтер енгізу үшін диаграмма аймағында тышқанның оң жақ батырмасын шертіңіз. Жанама менюдің Алғашқы мәліметтер (Исходные данные) командасын таңдаңыз. Қажетті мәліметтерді белгілеп алғаннан кейін, Алғашқы мәліметтер сұхбат терезесіндегі Ок батырмасында тышқанды шертіңіз.