2.2 Жүйенің қасиеттері. Жүйелердің ортамен өзара қатынасы және өзара байланысы.

2.3 Экономикалық ақпараттық жүйелер ұғымы.

2.1 Негізгі ұғымдар. “Жүйе” термині күнделікті өмірде де, ғылыми әдебиеттерде де кеңінен қолданылатын ұғым. Жүйе туралы айтқан кезде біз бір-бірімен біртұтас толық байланысқан: күн жүйесі, байланыс жүйелері, көлік жүйелері, өндіріс жүйелері, есептеу жүйелері, математикалық теңдеу жүйелері және сол сияқты қандай да бір элементтер жиыны деп түсіне аламыз.

Жүйлерді материалдық (экономикалық, биологиялық, техникалық) сияқты абстрактылық объектілер (мысалы математикалық) байланыстыра-тынын көріп отырмыз.

Жүйе дегеніміз – белгілі бір тұтас бірлікті құрайтын, бір-бірімен қатынаста және байланыста болатын элементтер жиынтығы. Кез келген жүйені кішкентай бөліктерге бөлуге болады және осы жүйелерді де бірінші деңгейге жеткенше – жүйе элементтері деп атайтын бөліктерге бөліп тастай аламыз.

Жүйе элементі деп – белгілі бір құызметті орындайтын және қойылған есептің шеңберінен ары қарай бөлуге келмейтін объектіні айтады. Егер де мысал ретінде базарды жүйе деп қарастырсақ, онда оның түрлі ортадағы элементтері ретінде: тауар өндірушілер, сатып алушылар, маркетологтар, товарлар, баға, сұраныс, бәсекелестік, жарнама және т.б. болады.

Басқару жүйелері деп басқару процесі кезінде басқарушы объекті мен басқарылушы жақтың қатынасы арқылы жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін жүйелерді айта аламыз.

Мұндай жүйенің қарапайым құрылымы 1.1 суретте көрсетілген.

Кибернетикалық жүйелер төмендегі мынадай қасиеттермен сипатталады:

• сыртқы ортамен байланысуымен;

• орындаушы және басқарушы орындардың болуымен;

• әсер ететін жабық шынжырдың болуымен;

• ақпаратты басқару үшін қолдануымен.

Кибернетикалық жүйелер сыртқы ортамен өзара байланыста болғандықтан, олар ашық жүйе болып табылады, яғни олар одан да күрделі жүйелер құрай алады.

Жүйелер: қарапайым, күрделі, абстрактылы, материалды, экономикалық, әлеуметтік, автоматтандырылған және т.б. болып әр түрлі бола алады.

Жүйенің әр алаундығына байланысты материалды және абстрактылы деп деп бөлуге болады.

Материалдық жүйелер, олар бейорганикалық табиғаттағы жүйелер (физикалық, химиялық, геологиялық және т.б.) болса, ал тірі жүйелерге қарапайым және күрделі биологиялық объектілер кіреді.

Тірі жәндіктердің ерекше класы әлеуметтік жүйлерді құрайды. Абстрактылы жүйелер – адамдардың ой өрісінің жемісі болып табылады (гипотезалар, теория, ғылыми жетістіктер және т.б.). Пайда болуына байланысты жүйлер: табиғи және жасманды болып бөлінеді. Табиғи жүйелер табиғи процестербен пайда болады: галактика, күн жүйесі, климат, тау жүйесі және т.б. ал жасанды жүйелерге мысал келтіретін болсақ: көлік, байланыс жүйелері, жер суландыру жүйесі, ақпараттық жүйелер.

Элементтерінің байланысу түрлеріне қарай барлық жүйелер: дайқындалған және ықтималданған болып бөлінеді.

Айқындалған жүйеде барлық элементтер анық белгіленген түрде әсерлеседі. Ақпараттық жүйелер айқындалған жүйеге жатады.

Ықтималданған жүйеде алдын-ала нақты ешқандай жүйе жүргізе алмайды, бірақ қандай да бір ықтималдықпен оқиғаның қайсысы болатынын күте аламыз.

Ақпараттық жүйелерде элементтер арасындағы байланыстар ақпарат арқылы, яғни мәлімет, қандай да бір жағдай туралы сигналдар арқылы жүзеге асырылады.

Элементтер арасындағы сыртқы ортамен байланысы бойынша жүйелер ашық (тұйық емес) және жабық (тұйық) болып бөлінеді.

Күрделілік сатысы бойынша жүйелер: қарапайым, күрделі және өте күрделі деп үш классқа бөлінеді.

Қарапайым жүйеге мысал ретінде: қызметкерлердің күнделікті жұмысқа келуін тіркеу жүйесін айта аламыз.

Күрделі жүйеге мысал: фирманың ақпараттықжүйесі, ұйымдастырылуы және т.б.

Өте күрделі жүйеге мысал келтіретін болсақ: мемлекеттің ақпараттық жүйесі, халықаралық ақпараттық жүйелер болып табылады.

Табиғи комплекстік, еңбектік, материалдық, қаржылай, ақпараттық, басқа да ресурстар экономикалық өндірістік жүйенің кірісі болып табылады. Экономикалық өндірістік жүйенің шығысы ретінде қызмет көрсету мен игіліктердің жиынтығы, қызметкерлер үшін қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын жиынтықты айтады.

Э кономикалық жүйе аса күрделі жүйеге жататындықтан оны “қара жәшіктің” әдеттегі схемасымен көрсете аламыз.