18. «Дәрумендер» туралы түсінік.

Дәрумен (Витамин)– адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың организміндегі зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Витамин (латынша vіta – тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға витамин терминін енгізді.

19. Дәрумендердің ерігіштігі бойынша жіктелуі.

Витаминдердің негізгі жіктелулері майда ерігіштік және суда ерігіштік болып табылады:

Суда еритін витаминдер:

В тобының витаминдері:

В₁ витамині (тиамин)

В₂ витамині (рибофлавин)

В₅ витамині (никотин қышқылы, РР)

В₃ витамині (пантотен қышқылы)

В₆ витамині (пиридоксин)

В₉ витамині (фолий қышқылы, фолацин)

В₁₂ витамині (цианокобалин)

Н витамині (биотин)

С витамині (аскорбин қышқылы)

Р витамині (биофлавоноидтар)

Липой қышқылы

Майда еритін витаминдер:

А витамині (ретинол)

Д витамині (кальциферол)

Е витамині (токоферол)

К витамині (филлохинон)

20. Дәрумендердің қызметтері бойынша жіктелуі.

Кейінгі жылдары витаминдерді олардың қызметтерінің жіктелулері бойынша пайдаланады.

Осы жіктелу бойынша витаминдерді энзимовитаминдерге (ферменттер құрамына кіреді): В₁, В₂, РР, В₆, В₁₂, пантотен қышқылы, Н, фолий қышқылы;, гормоновитаминдерге (гормондар мен прогормондардың сигналды қызметтерін атқарады): А, Д₂, Д₃, антиоксиданттарға немесе редокс-витаминдерге: А, Е, С, липой қышқылы. Осы витаминдер қатарында әртүрлі қызметтер сәйкес келуі мүмкін: коферменттік және антиоксиданттық (А.Ш. Зайчик, Л.П. Чурилов, 2000).

21. «Дәрумендердің жеткіліксіздігі» туралы түсінік - дәрумендермен субнормальдық қамтылу, гипо- и авитаминозды жағдай. Біріншілік және екіншілік авитаминоздар (мысалдар)

Витаминдік жетіспеушілік ағзадағы бір немесе бірнеше витаминдердің жоқтығымен байланысқан патологиялық немесе патологиялық күйлер топтарымен түсініледі. Витаминдік жетіспеушілікке: витаминдермен субқалыпты қамтамасыз ету, гипо-, және авитаминозды күйлер жатқызылады.

Витаминдермен субқалыпты қамтамасыз ету витаминдердің жетіспеушілігінің клиникалыққа дейінгі сатысын көрсетіп, тек қана биохимиялық бұзылулармен сипатталады. Витаминдермен субқалыпты қамтамасыз ету айтарлықтай контингентті сау тұрғындардың арасында кеңінен тараған (әртүрлі жастағы балалар, студенттер, жұмысшылар, орта жастағы адамдар және т.б.). Осы сатыдағы жетіспеушілік коррекциясы тек қана фармацевтік препараттардан емес, сонымен қатар, тамақ өнімдерінің де есебінен болуы мүмкін.

Гиповитаминоз организмдегі витаминдер құрамының олардың қалыпты қажеттіліктерімен салыстырғандағы төмендеуі жатады. Клиникалық гиповитаминоз осы түрге сипатты авитаминоздың анық емес жеке құбылыстарымен көрінеді. Гиповитаминоздардың арнайы емес құбылыстары болып әртүрлі гиповитаминоздар немесе полигиповитаминоздардың жалпы симптомдары болуы мүмкін: тәбеттің төмендеуі, жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі, тез шаршаушылық және т.б.

Авитаминоз – нақты витаминнің немесе олардың топтары үшін сипатты арнайы клиникалық симптомдар фонында көрінетін организмнің витаминді ресурстарының толық таусылуы. Авитаминоздар ұзақ ашығу фонында пайда болады.

Авитаминоз ашық симптомдармен және анық сызылған құбылыстармен сипатталады. Бұл синтезделмейтін эндогенді витаминдердің (мысалы, цинга кезіндегі аскорбин қышқылы) толық түсуі жоқ кезде болады. Егер аз мөлшерде тағамда витаминдер болса, бірақ олар толық игерілмей және егер ол қор жинауға қабілетті немесе аздап синтезделсе, онда клиникалық суреттеме айтарлықтай ашық және арнайы түрде болады. Осы кезде авитаминоздың бастапқы сатысы ретінде гиповитаминоз жолы жайлы айтылады.

Витаминдердің жетіспеушілігі тек қана витаминдердің тікелей жоқтығынан емес (мұндай күйлер біріншілік немесе экзогенді гипо (а) витаминоз деп аталады), сонымен қатар, эндегенді себептермен (екіншілік гипо (а) витаминоздар) де байланысты.

Екіншілік гипо (а) витаминоз себептері болып табылады:

• АІТ-дегі витаминдердің сіңірілуінің бұзылуы;

• АІТ микрофлорасымен және ағза клеткаларының витаминдерді синтездеу кемшілігі (ағзадағы провитаминдерден бөлшектеніп қаланатын витаминдер үшін);

• Паразиттер мен сапрофиттер қатысында витаминдермен ағзаның ”тоналуы“;

• Ағзаға тағамдық немесе дәрілік антивитаминдердің түсуі (витаминдердің биологиялық белсенділігінің толық жоғалуын немесе төмендеуін тудыратын заттар);

• Ішкі аурулардың нәтижелерінің белсенділігінің бұзылуы немесе витаминнің игерілуі (бауырдың, бүйректің, аздап басқа мүшелердің);

• Витаминдердің эффективті емес метаболизміне әкелетін энзимопатиялар;

• Витаминдердің көп мөлшерде жоғалуы (мысалы, 5 зәр айдау заттарын қолдану);

• Үйренуді талап ететін ауыртпалық, жүктілік, тамақтандыру және басқа да жағдайлар нәтижесінде витаминдердегі қажеттіліктердің жоғарылауы кезіндегі салыстырмалы жетіспеушілік;

Кейіннен гиповитаминоздың көп жағдайда ұқсас симптомдары кезінде таза витаминотерапияның аз эффект көрсететінін дәләлдейтін, бірақ ақуыз рационы немесе осы әлде басқа да микроэлементтердің коррекциясына көмектесетін құбылыстар дәрігерлер көңілін аударды. Керісінше, белок дефицитінің фонына аз мөлшердегі витаминдер қатарына өзі, мысалы ниацин токсикалық бола алады. Сонымен қатар, антогендік немесе өзара потенциалданатын сипаттағы витаминдердің әрекеттесуі белгіленген болатын.

22.. В₁ витаминдері (тиамин)

Химиялық құрылымы жағынан тиамин екі циклді қосылыстың қалдықтарынан – тиазол мен пиримидиннен тұратын зат. Олар дәнді дақылдар мен басқа да өсімдіктердің бұлттары мен ұрықтарында көп мөлшерде болады. Өсімдік шикізаттарының өңделуі (кебектерді жою) алынған өнімдегі витамин деңгейінің күрт төмендеуімен жүргізіледі.

Адам организміне еркін түскен тиамин бауырда фосфорилденіп, АТФ-тің қатысуымен тиаминдифосфат (ТДФ) және тиаминтрифосфат пайда болады.

Коферментті витамин В₁ тиаминдифосфат пирожүзім қышқылының декарбоксилденген түріне, оның ацетил-КоА-ға айналуына альфа-кетоглутарат қышқылының тотығып декарбоксилденуі және пентозафосфатты циклінің транскетолаза реакциясының глюкозаға тотығуы және альфа-кетоқышқылдың дегидрленуіне қатысады. Сондықтан да ұлпада пирожүзім қышқылы, альфа-кетоглутарат және альфа-кетоқышқылдың жиналуы организмде тиаминнің жетіспеуімен байланысты.

Пирожүзім қышқылының тотығуы өзіндік Кребс циклінде көмірсудың аэробты жағдайда өзгеруінің реакциясы ретінде болады. Бұл кезде транскетолазды реакция нуклеотид синтезі үшін және НАДФ формасының қалпына келуіне қолданылатын гексозафосфаттан пентозофосфаттың түзілуіне маңызды роль атқарады.

Организмде тиамин, тиаминаза ферментінің көмегімен пиримидин мен тиазолға ыдырайды.

Авитаминоз: Бери–бери (индия тілінен аударғанда – «қой» деген сөзді білдіреді, өйткені ауру адамдар төрт аяқтап жүреді) – қанда кетоқышқылы жиналып, аэробты энергия түзілу процесі бұзылады. Нерв жүйесі зақымданады. Бұлшықеттері әлсіз және ауруға шалдығады, паралич болуы мүмкін. Жүрек жеткіліксіздігі туады. Тахикардия, жүрек дилатациясы, ісік пайда болады. Балаларда бойы өсуі баяулайды. Диспепсия және кариес пайда болады.

Алкогольді көп пайдаланғаннан болатын В₁ гиповитаминозы Вернике- Корсаков синдромы (естен тану, апатия) деп аталады. Емдеу жолы: вена ішілік тиамин енгізу керек.

В₁ гиповитаминозы АІТ-сінде сіңіру процесінің бұзылу кезінде тиротаксикоз, көмірсутектің тағамдарды пайдаланғанда, зәр айдаушы дәрі-дәрмектерді ұзақ қолданғанда, витаминнің зәрмен көп бөлініп кетуі кезінде көрінеді.

Кейде В₁ витаминін көп қолданса, онда В₁ гипервитаминозы пайда болады. Бұл эндокринді бездер клеткасының құрылымдық-морфологиялық өзгеріспен, қанның лейкоцитарлы формуласының ауытқуымен көрінеді.

В₁ витаминінің тәуліктік экскрециясы қалыпты жағдайда – 100 мкг.

Тәуліктік қажеттілігі – 1,2-2,1 мг.