2.3. К витамині (филлохинон)

К тобындағы витаминдерге филлохинон (К₁) және линохинон (К₂) жатады. Осының ішінде, К₁ витамині К₂-ге қарағанда, белсенді болып табылады. Витаминдердің хинондық түрге активтенуі үшін витамин гидрохинон түрінде болуы керек.

К витамині – майда еритін витамин. Оның биологиялық құрылысына қарап, гормоновитамин деуге болады, өйткені ол белоктарды индуцирлейді. Сонымен қатар, К витаминінің коферменттік қызметін және редокстік қасиетін, яғни протондарды, электрондарды қабылдау және беру қабілетін айтамыз.

К витаминінің негізгі көзі көбінесе, жасыл көкеністердің жапырағында, жеміс-жидектерде, жануар тағамдарында, шошқа бауыры, қой еті, шошқа етінде кездеседі.

Қалыпты жағдайда, К₁ витамині ащыішектің лимфасына липидпен бірге сіңіріледі. Сонымен қатар, К₁ витамині тоқішекте де сіңіріледі. К₂-ге қарағанда К₁ витамині энергияға тәуелсіз, тасусыз-ақ адсорбцияланады.

К витаминінің метоболиттік ролі. К витамині – бауырдың ферменті, яғни ол белоктардың глутаминдік қалдықтарын гамма карбоксилдейді – бұл қанның ұюының факторына әсері бар (олардың секрециясының алдында).

ІІ – протромбин

VІІ – проконвертин

ІX – Кристмос факторы

X – Стюарт –Провер факторы

Сонымен бірге, К витамині антитромбалық белоктардың (C және S), панкреатиттік ферменттердің, альбуминнің посттрансляциядан кейінгі модификациясына қатысады. К витаминінің метоболитикалық әсері толық зерттелмеген.

К гиповитаминоз липидтердің сіңірілуінің бұзылуынан болады. Ол көбінесе, дисбактериоз, антикоагулянтты әсері бар дәрілерді қабылдағанда және ұю факторы төмендейді, геморрогиялық синдром болады. Сонымен қатар, Е витаминінің артық мөлшері де, К витаминінің сіңуіне қолайсыз жағдай туғызады.

К витаминінің артық мөлшері гипервитаминозға әкеледі, оның негізгі белгісі: қызыл қан түйірінің редокс-жүйесінің ауытқуы болып табылады. Эритроциттер К гипервитаминозында гемолизге ұшырауы мүмкін және метгемоглабин түзіледі.

Ересектерде К витамині күнделікті тағамдардан түсіп отырады, тоқішектің микрофлорасын ұстап тұрады. Қалыпты жағдайда – 0,2-0,3 мг/тәулік.

2.4. Е витамині (токоферолдар)

Е витамині токоферол тобынан құралған (грек әріптерімен белгіленеді альфа, бета, гамма, сигма), олар 2 метил 2 (4, 8, 12 үшметилридецил)-6-хроманол, немесе токол туындысы.

Е витамин тобының белсендісі альфа-токоферол және оның 7 туыстық қосылыстары.

Е витамині өсімдік майы мен жануарлар майында кең таралған. Сонымен, Е витамині барлық табиғи тағамдарда кездеседі, белоктық өнімдерде, облепихада, жүгеріде, бидайда, жұмыртқада, шпинатта, авокадода, жаңғақта, алмада.

Альфа-токоферол клеткалық мембрананың тұрақты компоненті, Е витаминінің ең көп мөлшері май ұлпасында, орталық жүйке жүйесінде, бұлшықет пен бауырда кездеседі.

Е витаминінің маңыздылығы клеткалық мембрананы тұрақтандыратын ең күшті антиоксидант болып табылады. Мұның дәлелі токоферолдар – толық қанықпаған май қышқылдарының пайда болуына қарсы әсер тигізеді, ал олар пайда болса мембрананың тұрақтылығын жояды, осмос және токсикалық әсер тигізеді.

Е витамині А витаминінің қалыптасуына және убихинон синтезіне (коэнзим Q) әсерін тигізеді. Ал коэнзим Q – ұлпалардың митохондриялық тыныс алуына қатысады.

Альфа – токоферолдың антиоксиданттық механизмі – витаминнің молекуласының қозғалғыш хромонды ядросының гидроксилденуде бос радикалдармен қосылады, бұдан бос радикалды қышқылдану тоқтайды.

Токоферолдардың мембранатұрақтандырушы қимылы мембраналық белоктардың SH – тобынан қышқылдануынан және қанықпаған май қышқылдарымен гидрофобты қосылыс құруынан сақтайды.

Токоферол – нуклеин қышқылының синтезіне және құрамында гемі бар белоктардың синтезіне қатысады.

Сонымен қатар Е витаминінің антиатерогендік қасиеті бар.

Диетикалық Е гиповитаминозы көп кездеспейді. Көбіне осы витаминнің сіңуінің бұзылуынан гиповитаминоз болады.

Е витаминінің жетіспеушілігі мембрананың өтімділігінің жоғарылауымен және бұзылуымен көрінеді, соның ішінде ядролық мембрананың митохондрияда, лизосомада, яғни клеткалардың морфологиялық құрылысының өзгеруімен сипатталады. Е витамині жетіспегенде клеткалық тынысалу төмендейді, ферменттік жүйе активтенеді, ұлпаларда аденилдік нуклеотидтер, креатинфосфат және АТФ төмендейді.

Е витаминінің жетіспеушілігінің типтік көріністері – бұлшықеттің, миокардтың, қаңқалық миодистрафияға әкеледі.Бұлшықет клеткаларында митохондрия, бұлшықеттің талшықтарының фрагментация бұзылулары болады. Бұлшықеттерде әлсіздік, гипотонус байқалады. Сонымен бірге ОЖЖ (орталық жүйке жүйесі) бұзылуы көрініс табады. Е витаминінің жетіспеушілігінен жануарлар бедеу болуы мүмкін.

Жүкті әйелдер Е витаминін көптеп қабылдау керек. Ал жүктілік кезінде Е витамині жетіспесе, түсік болуы мүмкін.

Ер адамдарда Е витаминінің жетіспеуінен жыныс бездерінің қызметі төмендейді, бірақ бұған ғалымдар келіспей отыр.

Е витаминін қабылдау (альфа - токоферол) атеросклероз, гипертониялық ауруларда, периферикалық қан тамыр ауруларында оң дәреже беріп отыр. Бірақ көп мөлшерде, яғни ұзақ уақыт қабылдаудан кәрілікке тәе өзгерістер әкеледі. Педиатрияда мезгіліне жетпеген балаларды емдеуге қолданады.

Е витамині организмге жиналып, гипервитаминоз туғызуы мүмкін. Бұл қан ұюына кедергі болады және К витаминінің сіңірілуіне кедергі болады және көрудің төмендеуіне әкеледі, гипоглиемия және т.б.

Ересек адамдар күніне 10-30 мг токоферол (кей деректерде 50 мг-ға дейін) керек.

23. 1. Темір.

Организмдегі құрамы. Ересек адамдарда темірдің мөлшері 4,2 г, оның 70-80% гемоглабинге, 5-10 % миоглобинге, 1% тыныс алу жүйесінде болса, ал қалғаны – резервті темірлер.

Тағамдық көзі.

Тәуліктік қажеттілігі: ер адамдарда-10 мг, әйелдерде 12-15 мг.

Алмасу. Гемдік темір порфирленетін кіші жүйеде сіңірілсе, ал гем емес темір-Fe2+ ионы түрінде. Темірді қалыпты түрде сіңіру үшін асқазан сөлінің секрециясы дұрыс бөлінуі қажет. Тағамдық фактор темір С витамині, аминоқышқылы, моносахар сіңірілуін жоғарылатып, ал фосфат және полифенолды байланыстарды төмендетеді. Ішек саңылауында темір мукозды трансферринмен комплекс түзіп сіңірілсе, қанда трансферрин бета-глобулин фракция белогымен транспортирленеді. 24 суббірліктен тұратын 4300-ға дейін темір ионымен байланысатын ұлпаларда темірмен депонирленетін негізгі белок – ферритин табылады. Ағзада темірдің 3 метоболиттік жүйесі бар:

1. плазма-сүйек кемігі-эритроцит-плазма

2. плазма-ферритин-плазма

3. плазма-миоглобин-темір плазма ферменттен тұратын.

Бұл үш цикл өзара темір қап плазмасымен байланыста.

Темір қызметі. 1. электрод тасымалдау. 2. көміртегін тасымалдау және депонирлеу. 3. оксидоредуктазаның белсенді орталықтарын түзуге қатысу.