17.1.2. Тогавирустар

Тогавирустар (лат. toga – плащ – жамылғы) – буынаяқтылар арқылы жұғатын, адамдарда жүйелі дене қызбасын және вирустық энцефалиттер қоздыратын арбовирустардың (arthropod borne – буынаяқтылармен берілетін) бір тобына жатады.

Таксономиясы. Тұқымдастығы: Togaviridae

Туыстастықтары : 1. Alphavirus (Синдбис вирусы)

2. Rubivirus (Қызамық вирусы)

17.1.2.1. Альфавирустар

Құрылымы, химиялық қүрамы. Альфавирустардың құрылымы күрделі, мөлшері бойынша гетерогенді липидті сыртқы қабаты (суперкапсиді) бар, симметриясы куб (икосаэдр тәрізді) типті. Вирустың сыртқы құрамында гемагглютинині болады, гликопротеинді «тікенекшелермен» (ұзындығы ~ 10 нм) қоршалған. Вириондары сфера пішінді, диаметрі 45-75 нм. Біржіпшелі (+) РНҚ молекуласынан тұратын геномы симметриясы куб типтес, капсидте орналасқан вирустық (+) РНҚ ақпараттық иРНҚ-ның қызметін атқарады (9-сурет).

Антигендік құрылымы. Бұл вирустардың екі антигені бар. Олардың біреуі – туыстастық – спецификалық, нуклеокапсидпен байланысты. Екіншісі – түрлік және типтік – спецификалық, сыртқы қабықшасының гликопротеидтерінің құрамына кіреді (гемагглютинин).

Дақылдандыру. Кез келген вирустар сияқты оларды дақылдандыру үшін бірнеше

тәсілдер бар:

1. Альфавирустарды бөліп алу үшін әмбебап модель ретінде жаңа туылған ақ тышқандарға жұқтыру (энцефалит, сал болу).

2.Тауық эмбрионына жұқтыру (сарыуыздық қапшыққа).

3.Тауық эмбрионының фибробластарынан дайындалған жасуша дақылдарына жұқтыру (ЦПӘ және агар қабатының астында түйнек-дақтар қалыптастырады).

Тогавирустардың репродукциялануы жасуша цитоплазмасында атқарылады. Репродукциялану циклы 4-8 сағатқа созылады. Вирус жасушаға адсорбцияланғаннан кейін оның ішіне виропексис (эндоцитоз) жолымен енеді. Вирустық (+) РНҚ цитоплазмада босанып шығады. Вирустық (+) РНҚ иРНҚ-ның молекуласының симметриясына ұқсас болғандықтан, (+) РНҚ-ын рибосомалар танып алады және тасымалданады (трансляция). Өте үлкен полипротеинді молекула пайда болады. Осындай вирустық полипротеинді жасушалық протеазалар «кескілейді», нәтижесінде РНҚ-тәуелді РНҚ- полимеразалар, вирустық протеазалар, жасушалық РНҚ синтезінің ингибиторлары және әртүрлі құрылымдық ақуыздар пайда болады. Ата-аналық (+) РНҚ-ң матрицасында вирустық РНҚ – полимераза (РНҚ-тәуелді РНҚ-полимераза) (-) РНҚ пайда болуын катализдейді. Содан кейін (-) РНҚ-ң матрицасында (+) РНҚ молекуласының екі типінің толық және қысқа жіпшелері бірнеше рет қайталанған синтезделуі жүреді.Толық жіпше (49 S) вирустың ұрпақтық популяциясының геномдарын құруға жұмсалады. Қысқасы (26 S) капсидтің және сыртқы қабатының ақуыздарын кодтайды. Соңғы ақуыздар гликолизденеді, ыдырайды және жасушалық мембранаға тіркеліп, оны өзгертеді (модификациялайды). Ұрпақтық вириондар мембрананың өзгерген учаскелері арқылы бүршіктеніп суперкапсид түзеді. Вирустар 36-40 °С және 21-25 °С температурада өсіп-өніп көбейе алады.

Төзімділігі. Липидқұрамды сыртқы қабықшасы болатындықтан олар эфирдің, детергенттердің әсеріне сезімтал келеді, және де 56 °С температурада жылдам бұзылады, рН6,0-9,0 әсеріне төзімді. Мұздатқанда ұзақ уақыт өзінің жұқпалылығын сақтайды. Бұл вирустар УК сәулесінің, формалиннің, хлорқұрамды дезинфектанттардың әсеріне өте сезімтал.

Эпидемиологиясы. Альфавирустар табиғатта кең таралған, оңтүстік ендікте орналасқан елдерде жиірек кездеседі. Тасымалдаушы жәндіктердің белсенділігінің арту мерзіміне байланысты індеттің маусымдылығы (сезонность) байқалады. Арбовирусты инфекциялар табиғи-ошақты ауруларға жатады және олар кең таралған тасымалданушылықпен сипатталады. Жәндіктерден басқа олардың, негізгі иесі омыртқалы жануарлар болып табылады (ұзақ мерзімді вирусемия болуына байланысты). Арбовирустар жәндіктердің сілекей бездерінде шоғырланады және сілекеймен бірге шығады. Вирустар кенелерде трансовариальды жолмен ұрпақтарына беріледі, яғни негізгі берілу механизмі болып табылады. Адамдарға әдетте масалар, кенелер, шіркейлер шаққанда жұғады(трансмиссивті жолмен берілу).

Патогенезі және клиникалық көріністері. Вирустар буынаяқтылардың тіндері мен ағзаларында, соның ішінде сілекей бездерінде, көбейеді. Адамдардың немесе жануарлардың қанын сорған кезде вирус қанға түсіп, ішкі ағзаларға тарайды. Қоздырғыштың алғашқы репродукциялануы қан тамырларының, лимфалық түйіндердің, фагоциттердің эндотелиялық жасушаларында атқарылады. Содан кейін көбейген вирустар қайтадан қанға түседі, нәтижесінде осындай екіншілік вирусемия дене қызбасын көтеруге себепкер болады. Вазотропты вирустар ішкі ағза капиллярларының эндотелияларын зақымдайды, ал нейротропты вирустар ОЖЖ – не өтіп, жасушаларының бұзылуын туғызады (энцефалиттердің ауыр түрін қоздырады). Альфавирустар және де дене қызбасы дамитын әртүрлі аурулар, тері беткейлерінде бөртпелер қоздыруы мүмкін, кейде артриттер, қан кету туғызуы ықтимал.

Иммунитеті. Ауырып тұрғаннан кейін тұрақты иммунитет қалыптасады. Комплементбайланыстырушы антиденелер 1 жылға дейін сақталады, олардың жоғарғы титрде табылуы инфекцияға жақын арада шалдыққанын көрсетеді. Вирусбейтараптаушы антиденелер және антигемагглютининдер бірнеше жыл бойы сақталады

Микробиологиялық диагноз қою.Зерттеуге алынатын заттар: қан (вирусемия кезінде), жұлын сұйықтығы (менингоэнцефалит кезінде), несеп, секциялық материалдар.

Вирусты бөліп алу (индикациялау): біріншілік және ауыспалы жасуша дақылдарына (ЦПӘ, түйіндақтар түзілу) және жаңа туылған ақ тышқандарға (сал болу, өлім туғызу) жұқтыру. Идентификациялау: БР (тышқандарда немесе жасуша дақылдарында), КБР, ГАТР, ИФР. Серологиялық диагноз қою: ГАТР, БР, КБР, РИТ, ИФТ. Жедел диагноз қою: ЖГАР, ПТР.

Аурудан алынған зерттеу заттарымен жұмыс жасау өте қауіпті екенін естен шығармау керек. Сондықтан зерттеу жұмыстары «аса қауіпті» инфекцияларға арналған зертханаларда атқарылуы қажет.

Емдеуі. Антивирустық препараттар – рибавирин, интерферон, реаферон т.б. қолданылады.

Алдын алуы. Спецификалық профилактика мақсатында инактивацияланған өлі вакцина қолданылады.