23.Генетикалық код, ген-қ код туралы түсінік, қасиеті, құрамы

Генетикалық код дегеніміз – тұқым қуалаушылық ақпараттың, яғни 20 аминқ-р туралы ақпараттың, ДНҚ молек-ғы 4 нуклеотидтер (А,Г,Ц,У) арқылы қысқаша жазылуғ сақталу және жүзеге асу жүйесі б.т.

Қасиеттері:

1. Триплеттілігі – қатарынан орналасқан 3 нуклеотид 1 кодон немесе трипледті құрап, 1 аминқ-н кодтайды.

2. Үздіксіздігі – кодондар бірінен кейін бірі үздіксіз бірізділікпен орналасқан.

3. Қайта жабылмайтындығы – кодондар бірін-бірі жаппайды, әр нуклеотид бір кодонның құрамына кіреді.

4. Коллинеарлығы – кодондар реті белоктағы аминқ-ң ретіне сай.

5. Артықшылығы – бір аминқ-н 1-6 жуық кодондар анықтауы мүмкін. Өйткені кодон спны 64, аминқ-ы 20.

6. Жүйелілігі – кодондағы нуклеотидтің ақпараттық маңыздылығының бірдей болмауы. 1-ші, 2-ші нукле-р маңызды болып саналады, ал 3-ші нуклеотид әртүрлі болуы мүмкін.

7. Арнайылылығы – әр кодон тек белгілі бір аминқ-н анықтайды.

8. Универсалдығы – барлық тірі органзмдерге ген-қ код бірдей.

Құрамы: 1954 жылы америка ғалымы Г.Гамов теория күйінде ген-қ код 3 нуклеотидтерден тұруы мүмкін деген болжам айтқан. Шынында да 4 нуклео-ден 64 әртүрлі үштіктерді (4³=64) құрастыруға болады, және 64 кодон 20 аминқ-ы үшін әбден жеткілікті. 64 кодонның 61-і мағыналы кодондар, яғни 20 аминқ-ң біреуін анықтайды, ал 3-еуі (УАА, УГА, УАГ) мағынасыз кодондар, яғни ешқандай аминқ-ы анықтамайды. Олар ақуыз синтезінің аяқталуын бақылайды, сондықтан оларды стоп кодондар, кодон - терминаторлар деп атайды. ДНҚ молек-ң кодтарына сәйкес келетін а-РНҚ триплеттерін кодондар деп атайды.

24. Генетикалық ақпараттың жазылу жолдары

25.29. Нәруыз биосинтезі. Транскрипция.Транскрипция фазалары

Транскрипция дегеніміз – ДНҚ молек-ғы генетикалық ақпараттың РНҚ молек-на көшіріліп жазылуы, яғни РНҚ синтезделуі б.т. Транскрипция үдерісі барлық ядролы жаушаларда бөлінетін және бөлінбейтін, байқала береді. Транскрипция немесе РНҚ синтезі үшін құрылыс материалы болып рибонуклеозидтрифосфаттар саналады. РНҚ тізбегіне қосылған кезде олар 2 фосфат қалдығын пирофосфат күйінде бөліп шығарып, босаған энергияны нуклеотидтер арасындағы фосфодиэфирлік байланыстың түзілуіне жұмсайды.

РНҚ синтезі ассиметриялық құбылыс, яғни бір-бірінен ажырасқан ДНҚ жіпшелерінің тек біреуіне ған РНҚ синтезі үшін матрица қызметін атқара алады.

РНҚ синтезі консервативтік құбылыс, яғни транскрирция аяқталғаннан кейін ДНҚ молек-сы ширатылып бастапқы күйіне келеді.

РНҚ синтезін РНҚ полимераза ферменті өз бетінше жүргізеді, яғни ешқандай ұйытқының қажеті жоқ.

Фазалары: Ең алғашқы және маңызды кезеңі – оның инициациясы: РНҚ полимеразаның полимераза промотормен байланысып ДНҚ молек-ң локальды денатурациялануын, яғни ДНҚ тізбектерінің 1,5-2 ширатпа ұзындығында бір-бірінен ажырауын туғызады. Осылайша транскрипциялық «көзше» пайда болады және көзшедегі ДНҚ-ның матрицалықтізбегінде орналасқан нуклеотидтердің рНМФ-тармен комплиментарлы жұптасуына мүмкіндік туады.Жаңадан синтезделуші РНҚ тізбегіне алғашқылардың бірі болып пуриндік нулеотид-АТФ не ГТФ қосылады және ол өзінің 3 фосфат қалдығын сақтап қалады.Содан кейін 2-ші нуклеотидпен алғашқы 5¹-3¹-фосфаттық байланыс түзіледі.Осыдан кейін бактерияларда β- фактор РНҚ полимеразамен байланын үзіп, түсіп қалады

Элонгация:синтезделуші пре-РНҚ тізбегінің жайлап ұзаруы терминацмялық учаскеге дейін жалғасады.РНҚ синтезінде 1секундта шамамен 30 нуклеотид жалғанады.

Транскрипцияның соңғы кезеңі Терминация немесе транскрипцияның аяқталуы.Терминацияға сигнал болып геннің аяқ жағында орналасқан ГЦ-ға бай учаскелері саналады. Г-Ц байланысы мықты, берік бол-тан ДНҚ-ның осындай учакесінің локальды денатурациялануы(ажырауы)қиындай түседі. Бұл РНҚ-полимеразаферментінің жылжуын баяулатады және транскрипцияның тоқталуына алып келеді.