20. Репликациялық кешенге сипаттама

21. Биологиялық макромолекулалар: рнқ. Рнқ түрлері

РНҚ-да ДНҚ сияқты полимер-сызықты полинуклеотид, ал мономерлері болып рибонуклеотидтер саналады. РНҚ нуклеотидтерінде рибоза, 4 азоттық негіздер – А,Г,Ц,У, бір фосфор қышқылының қалдығы кездеседі, оларды рАМФ, рГМФ, рЦМФ,рУМФ деп бейлелейді. Нуклеотидтер 5¹, 3¹ – фосфодиэфирлік байланыс арқылы байланысқан. РНҚ-ның полинуклеотид тізбегі, полярлы болып келеді, яғни оның 5¹ және 3¹ ұштары болады. РНҚ-ның ДНҚ-дан бірнеше айырмашылықтары бар.

1. Ең негізгі айырмашылығы РНҚ молек-сы қос ширатпалы емес бір ширатпалы;

2. Тиминнің орнына Урацил;

3. РНҚ молек-ғы пентоза дезоксерибоза емес;

РНҚ молек-ң 3 түрі белгілі: а-РНҚ, т-РНҚ, р-РНҚ

22. а-РНҚ, т-РНҚ, р-РНҚ қызметтері, құрылыс ерекшеліктері

А-РНҚ молекулаларында полипептид тіззбегі туралы ақпарат болады. А-РНҚ жасушадағы РНҚ молек-ң молекулаларының небәрі 5% ғана құрайды.А-РНҚ-лар қаншалықты көп болғанымен бәрінің құрылысы бір-біріне ұқсас, яғни а-РНҚ-ның сызықтық тізбегі әртүрлі қызмет атқаратын бірнеше учаскелерден тұрады:

• РНҚ-ның 5¹ ұшында «қалпақша» не кэп деп аталатын учаске орналасқан, ол 4-5 модификацияланған нуклеотидтерден құралған.

• Қалпақшадан кейін 5¹ – трансляцияланбайтын учаске орналасқан - ол бірнеше ондаған нуклеотидтер бірізділігінен тұрады. Ол рибосоманың кіші бөлшегіндегі 18-s-рРНҚ-ның бір бөліміне комплементарлы болады жіне аРНҚ-ның рибосомамен байланысуын қамтамасыз етеді, бірақ өзі трансляцияланбайды.

• Инициаторлық кадон – ол барлық аРНҚ-ларда бірдей – АУГ және метионин аминқышқылын анықтайды.

• Инициаторлық кадоннан кейін аРНҚ-ның негізгі бөлімі – мағыналы кодтаушы учаске, яғни полипептид тізбегң туралы ақпарат жазылған учаске орналасқан.

• аРНҚ-ның кодтаушы бөлімінен кейін кодон терминатор – мағынасыз 3 кодонның - УАА, УАГ, УГА біреуі орналасқан.

• Кодон терминатордан кейін 3¹ – трансляцияланбайтын учаске орналасқан.

• Барлық пісіп жетілген эукариоттар аРНҚ-сының 3¹ ұшында 150-200 нуклеотидтерден тұратын поли-(А)-фрагмент орналасқан. 3¹ – трансляцияланбайтын учаске және поли-(А)-фрагмент аРНҚ молек-ң тіршілік ұзақтығын реттеу қызметін атқарады.

Т-РНҚ-лардың жалпы саны 40-50-ге жуық. Яғни әрбір аминқышқылына 1-ден 5-6-ға дейін т-РНҚ-лар болады, оларды тРНҚ^ала, тРНҚ^фен, тРНҚ ^лей, т.б. деп бейнелейді, ал инициаторлық тРНҚ – тРНҚ^мет _и. Т-РНҚ молекуласы үлкен болмайды, онда жүз шақты нуклеотидтер кездеседі, олардың ішінде минорлық (модификацияланған) нуклеотидтер көптеп кездеседі – 13-15%. Т-РНҚ барлық РНҚ-ның 10% жуығын құрайды. Ұзындығы 70-100 нуклеотидтерден тұрады. Клетканың цитоплазмасында кездеседі. Атқаратын қызметі рибосомаға аминқышқылын тасымалдау. Т-РНҚ молек-ң бір ұшында аминқ-н байланыстыратын участок, екінші ұшында бос азоттық негіздегі триплет – антикодон орналасқан.

Р-РНҚ – РНҚ-ның 90% құрайды. Ол рибосоманың негізгі құрылыс материалы бола тұрып, трансляция кезінде аРНҚ-мен әрекеттеседі. Р-РНҚ-лар рибосома субъеденицаларынң құрамына кіреді. Оладың 4 түрі белгілі: 5S-рРНҚ, 5,8S-рРНҚ, 18 S-рРНҚ, 28 S-рРНҚ. Рибосоманың кіші бөлшегі 18 S-рРНҚ-ның бір молек-нан және 30 ақуыз молекулаларынан құрылған, ал үлкен субъеденицасы – 3 түрлі рРНҚ молекулаларынан - 5S-рРНҚ, 5,8S-рРНҚ, 28 S-рРНҚ және 45 ақуз молекулаларынан тұрады. Р-РНҚ молек-ң ерекшелігінің бірі – гуанин және цитозин сияқты азоттық негіздерінің мөлшерінің басқаларына қарағанда әлдеқайда көп болуы. Сонымен қатар минорлық нуклеотидтер де жиі кездеседі, мысалы рибоза бойынша метилденген нуклеозидтер. Р-РНҚ-ның 2-ші реттік құрылымында қос тізбекті учаскелер және ілмекшелер де көптеп кездеседі.