Инстинкт және үйрену

9-тақырыпы. Инстинкт

Инстинкт – бұл түрдің тәжірибесі, ал үйрену – индивидуалды тәжірибе болып табылады. Инстинктивті қозғалыстар табиғи таңдаудың нәтижесі болып табылады, бұл түрдің жинағаны. Инстинктивті жүріс-тұрыс өз кезегінде инстинктивті қозғалыстардан (позалардан) тұратын инстинктивті әрекеттерден (актілер) жинақталады. Бірнеше негізгі инстинктер бар, олар: тамақтық, өзіндік сақтану, ұрпақ жалғастыру, ата-аналық жүріс-тұрыс. Олар тұқым қуалаушылықпен беріледі (тектік жолмен) және түрге тән болып табылады. Егер инстинкті шартсыз рефлекспен салыстыратын болсақ, онда ол шартсыз рефлекске қарағанда өзінің құрылымы бойынша күрделі болып табылады деп айтуға болады. Инстинктің құрылымы оған үйренудің элементтерін енгізуге мүмкіндік беретін иілгіштік береді, ал жеке шартсыз рефлекстер қатар бағдарламаланған болып келеді.

Инстинктивті қозғалыстардың сипаты организмнің морфологиялық ерекшеліктерін анықтайды.

Инстинкттің ішкі және сыртқы факторлары. Р. Декарт – инстинктивті жүріс-тұрысты ішкі факторлар түріндегі қозғалмалы күштердің әсерімен түсіндіретін механистикалық бағыттың негізін салушы болған.

Мистикалық бағыт инстинкттің ішкі себептерінен шыға отырып оның мақсатқа бағытталғандығын түсіндіреді. Шын мәнінде кез келген инстинкттің кқрінуінің себептері сыртқы да, ішкі де факторлар болып табылады. Инстинкттің ішкі факторларын қарстырайық. Гомеостаз – организмнің ішкі ортасының тұрақтылығы, оның өмірлік іс-әрекеті үшін қажетті жағдайы екендігі мәлім. Теңдіктен кез келегн ауытқу гомеостазды қайта қалпына келтіру үшін қзіндік реттеудің физиологиялық механизмдерін (қызметтік жүйелер) әрекетке келтіреді. Теңдіктен осы ауытқулар инстинкттердің ішкі факторлары болып табылады, олар жүріс-тұрыстың қанағаттандыруға бағытталған қажеттіліктерінің кқрінуінде байқалады. Табиғат ырғақты болып келеді және ол организмдегі түрлі үрдістер де ырғақтар түрінде өтеді. Ырғақтар тәуліктік, айлық, мезгілдік, космостық және т.б. болады. Мысалы, тәуліктік ырғақтар ОНЖ ырғағында көрінеді – ол жүріс-тұрыстың уақыт бойынша бейімделуін қамтамасыз ететін биологиялық сағаттар. Қалыпты жағдайларда ішкі ырғақтардың ағымы инстинкттің сыртқы факторлары болып табылатын сыртқы әсерлердің әсерінен өзгереді.

Инстинкттің сыртқы факторлары инстиктивті реакцияны жіберетін негізгі стимулдар болып табылады, бірақ негізгі стимулдарды тануды қамтамасыз ету үшін «туа берілген басталу механизмі» (ТБМ) («врожденный пусковой механизм» ВПМ) бар, ол – ортаның биологиялық белсенді жағдайларына жүріс-тұрыстың үйренгіштігін қамтамасыз ететін нейросенсорлық жүйелердің жиынтығы. ТБМ сәйкес жағдайларда арнайы инстинктивті реакцияларды танудың, бағалауды және интеграциялауды қамтамаыз етеді, одан кейін одақтасуды «алып тастау» өтеді. ТБМ-ның өзіне тән ерекшелігі – сыртқы стимулдарға, тіпті тітіркендіргіштердің белгілі – бір комбинацисына әсерленудің таңдамалылығы болып табылады.

Жануарлар негізгі тітіркендіргіштерге жүріс-тұрыстың туа берілген формаларының индивидуалды тәжірибесіне тәуелсіз әсерленеді.

Голландиялық зоолог Н. Тимбергеннің тәжірибелерінде күміс түстес шағаланың балапандары тіпті ата-аналық особтың негізгі белгілері бар макетке де әсерленген. Болашақ балапандарын басып жатқан үлкен шағалалар жұмыртқаларды ағаш, әйнек, тас, батпақтан жасалған кқлемі, түсі және салмағы әртүрлі жұмыртқаларға алмастырғанды байқамаған, тек олар дөңгелек және тегіс болуы қажет. Негізгі стимулдар ұзақ уақытты эволюция үрдісі барысында негізгі бола бастады және оған біршама қарапайым, бірақ біршама үнемі стимулдар енді. Мысалы, пингвиндер ешқашанда адамнан қорықпайды, себебі адам пингвиндердің жанында ешқашанда өмір сүрмеген.Инстинктің құрылымы.Американдық зерттеуші У.Крейг инстинктің екі фазасын бөліп көрсетті,олар: іздеу және аяқтау фазалары.

Іздеу фазасы инстинктің иілгіш фазасы болып табылады және айқын көрінетін бейімділік-зерттеу іс-әрекетімен сипатталады.Аяқтау фазасы,керісінше,қатал фаза және бір түрге жататын барлық өкілдерде бірдей өтеді. Инстинкт және қарым-қатынас.Қарым –қатынасқа қабілеттілік эволюция үрдісінде тек жпнуардың кейбір әрекеттері (қозғалыстары) сигналдық мәнге ие болған кезд пайдаболды.Коммуникативті әрекеттердің ақпараттық мазмұны зоосемантика деп аталады,ал әрекет механизімі-зоопрагматика деп аталады.

Позалар,мимика және басқа да дене қозғалыстары үлкен ақпараттық мәнге ие болып табылады.Демонстрациялық жүріс-тұрыс арнайы сигналдық мәні бар дененің белгілі бір бөліктерін (дененің айқын бөліктері,өрнектері ,жел толу, қанатты немесе жүндерді тікірейту) демонстрациялау зейін аударады.Жануарлардың қозғалыстары бірінші және екінші болып екіге бөлінеді.Бірінші қозғалыстар автохонды өмірлік іс-әрекетке қажетті (жүру,жүгіру, тамақ аулаудағы қозғалыстар және т.б) екінші қозғалыстар –бірте-бірте сигналдық қызмет атқара бастаған аллохтонды қозғалыстар.Оларға диалог түрінде орындалатын рәсімденген қозғалыстар жатады.

10-тақырып.Үйрену

Инстинкт пен үйренуді салыстыру жануарлардың осы түрінің психикалық даму деңгейі туралы пайымдауға мүмкіндік береді.Инстинкті құрайтын бөліктер неғұрлым көп және үйрену неғұрлым аз болса,жануарлардың психикалық даму деңгейі соғұрлым төмен болады және керісінше.Бірақ инстинктер ешқашанда үйренумен алмастыра алмайды өйткені үйрену кейбір шұғыл жағдайларда болмауы да мүмкін уақыттың белгілі бір көлемін шығындауды талап етеді.Сондықтан эволюция үрдісі барысында инстинктер,үйренудің біршама жоғары деңгейлері пайда болуы мүмкін екндігіне қарамастан,сақталып қалады.Торп бойынша жануарладрдың үйрену түрлерінің классификациясы мынандай:

-әдеттену-бейімделуге қарағанда реакцияларды шығындау-жаңа реакциялардың пайда болуы.

-бірінші ре ттегі шартты рефлекстер (И.П.Павлов ашқан шартты рефлекстер)

-екінші реттегі шартты рефлекстер немесе құралдық үйрену (Торндайк бойынша)

-латентті

-инсайт-оқыту

Оқыту тек жануар бекітуді алған кезде ғана өтеді деген Халлдың теориясына қарағанда,Э.Толменнің теориясы бойынша жануарлардың үйренуі бекітусіз де өте алады.Осы жағдайда қоршаған орта туралы ақпараттар кейіндеу тамақ табуда немесе жыныстық жұпты іздеуде қолданылуы мүмкін.Мысалы, кейбір құстар ме сүтқоректілер аймақты зерттеуге қабілетті, бұл оларға болашаққа ақпараттар береді.

Инсайт-оқыту-оқытудың жоғарғы формасы.Ол бірнеше минут үзбей ойланудың кульминациясы ретінде өтеді. Инсайт байқап көру және қателесу жолымен үйренуге қарағанда жануарлардың тапсырманы өте тез арада шешкен жағдайларын белгілеу үшін қолданылады.Жануарлар осы байқап көрулерді ақылында жасайды деп айтуға болады. Майер пайымдау іс-әрекетін жаңа қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін тиімділердің құрылуында бір немесе бірнеше реакцияларды спонтанды біріктіруге қабілеттілік ретінде анықтайды.

Бір қатар ғалымдар есте қалдыру құбылысын да үйренуге жатқызады.

Г.Темброктың классификациясы бойынша үйренудің мындай келесі формалары ажыратылады.

1.Жабысқан үйрену-сол түрдің барлық өкілдеріне тіршілік ету үшін қажетті индивидуалды тәжірибе

2.Факультатифті үйрену-тіршілік етудің нақты жағдайларына терең индивидуалды бейімделу.Ағылшын этологы Р.А Хайнд инстинктивті жүріс-тұрысты факультативті үйренудің көмегімен модификациялау мүмкіндігіне нұсқайды.Модификация эффекторлы сфераға қатысты бола алады,ол туа берілеген қозғалыс элементтерінің қайта комбинациялануы түрінде әне жаңа қозғалыс элементтері пайда болуы мүмкін.Сенсорлық сферадағы өзгерістер жануарлар кейін негізгі болатын жаңа сигналдарды меңгере алатындығымен айқындалады.

Сонымен жануар ортаның әсерлеріне пассивті реакция көрсетуге байланбаған ,ал өзі ортамен өз қатынастарын белсенді құрады ,бұл үйренудің негізін құрайды .Нақтыжағдайдың бірдей кездейсоқ белгілері эволюция үрдісінде бағдарламаналуы мүмкін емес.Тіршілік ету барыында жинақталған тәжірибені инстинктивті жүріс-тұрысқа енгізу үрдісінің өзі тұқым қуалаушылық арқылы бекітілеген.Басқаша айтқанда үйренудің диапазоны бір түрге ие болады.Үйренуге деген қабілеттілік тердің диапазондарының кеңдіігі жануарлардың психикалық даму деңгейінің жоғары екендігінің көрсеткіштері болып табылады.Үйренудің негізгі сапалық жаңа бөлігі дағды болып табылады.

Дағды.Дағды филогенездің тек белгілі –бір кезеңінде ғана пайда болады және туа берілген қозғалыстық координацияларды жаңа жағдайда немесе жаңа қозғалыстық координацияның пайда болуында ,қолдануда көрінеді.Дағдыны координацияның пайда болуында қолдануда көрінеді.Дағдыны жетілдіру үшін жаттығулар талап етіледі,әйтпесе олар өше бастайды.

Классикалық шартты рефлексті қалыптастыруда жануар,ең алдымен сәйкес қозғалатын алдында болатын шартты сигналды уйренуі қажет.Ал скиннерлік үйренуде жануардың алғашқы бейімделуі сыртқы стимулдар бойынша есепке алынбайды.

Жануарларда түрлі дағдыларды қалыптастыруға жаттықтырулар да жатады.Егер құралдық үйренуде жануарға инициатива көрсетудің әрекет ету тәсілін өз бетінше қалыптастырудың максималды мүмкіндігі ерілсе онда жаттықтыруда дағдылар адамның мақсатқа бағытталған әсерінен қалыптастырады.Жануарлардың кездейсоқ жасаған қозғалыстарының ішінен үйретушіге қажетті қозғалыстары ғана бекітіледі.Қозғалыстар үнемі тек шартты рефлекстің қалыптастыруындағы сияқты үйретуші басып отыратын сигналдарға жауап ретінде ғана орындалады бірақ жаттықтыру шартты рефлекстен өзінің күрделілігімен ажыратылады,бұл шартты рефлекстердің шынжыры болып тбылады.

М.А.Герд бойынша жаттықтыру үрдісі үш кезеңге бөлінеді.

1.итеру

2.істеп өтеу

3.нығаю

Істеп өту кезеңі артық қозғалыстарды кесіп тастауды енгізеді,одан кейін қозғалыстың алғашқы жүйесін тегістеу өтеді.

Дағдылардың қалыптасуы мен танымдық үрдістер. Э.Трондайк және басқа да ғалымдар дағдылардың қалыптасуы кездейсоқ жасалған жақсы қозғалыстарды бекітудің нәтижесінде өтеді деп есептеді.Бұл жерде байқап корулер мен қателесулер ретсіз жасалады деген елес мәнді болып табылады.20 жылдардың өзінде Э.Толмен мен В.П.Протопопов қозғалыстардың хаостығы туралы пайымдалуларға қарсы шықты және ол қозғалыстардың белсенді бейімделу іс-әрекеті үрдісінде қалыптасатындығын көрсетті.Жануарлар жағдайды талдайды және мақсатқа өте жақсы сәйкес келетін ағытты таңдайды.Бұл көзқарасты дәлелдеу үшін И.Ф.Демиелл кері тұйықтар яғни кіретін жерден кері бағытта орналасқан тұйықтары бар лабиринт жасады.Ол дәл осы кері тұйықтарға қарағанда жиірек баратындығын көрсетті.

И.Кречевский жануарлар алдында шешілмеген тапсырмаларды шешуде басшылықа алатын болжамдардың пайда болатындығы туралы тезис шығарды.Жолы болмаған жағдайда жануарлар оны басқа болжаммен алмастырады.Ол лабиринттегі көртышқанның жүріс тұрысының бүкіл күрделілігін жануардың зерттеу жүріс-тұрысының шешуші рөлін сенімді көрсетті.Яғни жануардың белсенді танымдық іс әрекеті тапсырмаларды шешудегі дағдының жақсы қалыптасуының маңызды алғышарты болып табылады.

А.НЛьонтев дағдыларға тек бекітілген операцияларды ғана жатқызады.Жаеуардың локомоторлық әрекеттерінде ол екі жақты мазмұнды бөліп көрсетеді.1- мақсатқа бағытталған іс әрекет.2-кедергілерді жеңумен яғни шарттармен байланысты іс-әрекет.Бұл іс-әрекет кедергіні жеңумен байланысты операция болып табылады. Балықтармен айналып өту жолы әдісін пайдалана отырып жүргізілген экспериментте танымдық компонент (тұтасымен дағды) өте төменгі деңгейде болады. Бқл автоматтанған дағдының мысалы (кедергіні алып тастағаннан кейін балықтар қозғалыстың жаңа траекториясын ұзақ уақыт бойы сақтады). Дағды неғұрлым күрделі болса, оның танымдық мәні соғұрлым артық болады.

Кедергіні жеңу – дағды қалыптасуының біршама мәнді элементі. Кедергілерді жеңу тәсілдерінде дағдының танымдық қызметі көрінеді.

Венгерлік зоопсихолог Л. Кардош жануарлардың лабиренттегі (локомоторлы тану) және құралдық дағдылардың қалыптасуындағы (манипуляциялық тану) танымдық мүмкіндіктерінің шектерін көрсетті.

Локомоторлы тануда жануар ортаның өзгерісінсіз өзінің ортаға деген кеңістіктік қатынасын өзгертеді. Манипуляциялық тануда, керісінше, жануардың жүріс-тұрысының өзгеруі нәтижесінде кеңістікте бірдеме өзгереді. Жоғарғы маймылдардн басқа жануарларды белгілі-бір жолды таңдауға тәуелді ортд өзгерістер болатындығына үйрету мүмкін емес болды. Арнайы лабиринтті пайдалана отырып жүргізілген экспериментте ( Кардош) тамақ сумен алмастырылды. Кардоштың жазуы бойынша, адам “оң жағынан немесе сол жағынан келгенде бір жерден түрлі заттарды тапқанда таңданар еді, бірақ ол бірінші тәжірибиеден кейін-ақ үйреніп алар еді... Даму дәл осы жерде секіріс жасайды... Егер уақыттық-себептік байланыстар басқаны талап етсе, адам кеңістіктік реттегі бағыттаушы әсерден толығымен босатыла алады”.

Үйрену мен қарым-қатынас. Жоғарғы жануарлардың жүріс-тұрысының қалыптасуында еліктеу үлкен рөл атұарады, бірақ тек оның үйрену сферасына жтатын формсында ғана. Еліктеудің бұндай формасына “имитациялық үйрену” жатады, ол – тек басқа жануарлардың әрекеттерін тікелей қабылдаудың ғана негізінде жүріс-тұрыстың жаңа формаларының индивидуалды қалыптасуы.

Өзара стимуляция туғызатын еліктеудің басқа формасы болады, ол – инстинктивті жүріс-тұрысқа жататын аллеломиметикалық жүріс-тұрыс.

Сонымен үйрену қарым-қатынастың негізінде өтеді. Имитациялық үйрену жабысқан және факультативті болып екіге бөлінеді. Жабысқан имитациялық үйренуде оның нәтижесі толығымен түрлік таптауырынның шеңберіне жатқызылады. Сонымен, үлкендерге еліктей отырып, жас жануарлар тамақтық объектілерді тануды үйренеді, ұя салуда тәжірибие жинақтайды, өз түрінің әнін салуды үйренеді және т.б факультативті имитациялық үйрену жабысқан (аллеломиметикалық) стимулдандырудың негізінде түрге тән емес қозғалыстарды имитациялауда ұсынылған. Бұған маймылдардың адам әрекеттерін имитациялау жағдайлары, құстарда болатын басқа дауыстар мен әндерге еліктеу жағдайлары жатады. Осы жағдайда түрге тән емес имитациялық манипуляциялау турлы айтуға болады.

Сенсорлық қабілеттіліктер

мен коммуникация

11-тақырып. Сезім мүшелері

Жануарлардың сезім мүшелері өоршаған ортаға бейімделу үшін қызмет атқарады. Сезім мүшелерінің қалыптасуы мендәм сезу негізделген. Жануарлардың кейбір түрлерінде арнйы сезім мүшелері жоқ болды және олардың рөлін дененің әртүрлі бөліктерінде орналаса алатын рецепторлар атқарады, өлексе шыбындарды хеморецепторлар антенналарда және аяөтарында орналасқан.

Феромондар – бұл түрішілік коммуникация үшін қолданылатын химиялық делдалдар болып табылады. Түт ағашының жібек құртының феромоны – “бомбикол” еркек особтарды бірнеше километрлік арақшықтықта тартады. Жәндіктерде иіс сезу сенсиллдердің түрлі типтері болады – олар химиялық сезімталдықтың мүшелері.

Сүтқоректілерде төрт негізгі дәм сезу түйсіктері болады, олар – қышқылды, тәттәне, ащыны және тұщыны сезу. Тәтті дәмді қабылдайиын дәм түтікшелері тілдің ұшында орналасқан, ащыны сезетін – ортасында, ал қышқыл мен тұщыны сезетіні – тілдің қырлық бөлігінде орналасқан.

Дж. Эймур иістердің классификациясын жасады. Оксфорд университетінің студенті болған кезде-ақ, ол бірдей иіс шығаратын көптеген өосылыстардың химиялық құрылысы әртүрлі болатындығын байқаған. Ол 600-ден астам органикалық қосылыстарды зерттеген және 1952 жылы өзінің иіс сезудің стереохимиялық теориясын жарыққа шығарды. Эймурдың теориясы бойынша қосындылардың иісі молекулалардың формасы мен көлеміне тәуелді болып келеді. Ол мынадай жеті алғашқы иістерді бөліп көрсетті:

1. камфарлық иіс (молекулалары сферикалық);

2. мускустық (диск тәріздес);

3. эфилік;

4. гүлдік;

5. мяталы;

6. сасық;

7. ащы.

Терморецепция. Балықтардағы температуралық рецепторлыр бір жақтық сызықта және бас миында болады. Мысалы, сом температураның 1,1 º С-қа түсуіне әсерленеді.

Көбінде температураны қабылдайтын рецепторлар бс миында және теріде орналаскан. Сүтқоректілерде арнайы жылулық және суықтыққа қарағанда тереңірек орналасқан.

Шұңқыр басты жыландар инфра қызыл сәулеленуге сезімтал болып келеді, рецепторлар бетіндегі шұңқырларда орналасады.

Механорецепторлар мен есту. Буын аяқтыларда қылшықтар вибрацияға сезімтал болады және рецепторлар аяқтарының буындарында орналасқан. Өлексе шыбындарда - антенналардың буындарында 500Гц-қа дейінгі жиіліктегі тербеліске әсерленетін джонстоновтық мүше болады.

Жыландардың терісінде топырақтың тербелісін қабылдайтын рецепторлар болады. Мысықта – аяқтың буындарында орналасқан. Күрекше көбелектердің кеудесінің екі жағында жарқанаттардың ультра дыбысын ұстайтын тимпоналды мүшелер орналасқан. Жарқанаттардың көбелектерге шабуыл жасаған кезіндегі олардың өзара қатынасын 1970 жылы Редер бейнелеген. Ауада дыбыс 340 м./сек. Жылдамдықпен таралатындығын айта кету қажет, ыстық ауада суықтағыға қарағанда тезірек таралады, ал суда - ауадағыға қарағанда 4 есе жоғары жылдамдықпен таралады.

Көру. Көру электромагниттік сәулеленуді табуға негізделген. Электромагниттік сәулеленудің энергиясы толқынның ұзындығына кері пропорционал болады. Ұзын толқындарда фоторецепцияның негізінде жатқан фотохимиялық реакцияларды белсендіру үшін аз энергия болады. Қысқа толқындарда тірі ұлпаны зақымдайтын энергия болады. Фоторецепторлық клеткалардың құрамында жарықтың әсерінен түссізденетін және молекулалар формасын өзгертетін родопсин пигменті бар. Бұл үрдіс өзгертіледі.

12-тақырып. Коммуникация

Коммуникацияға, яғни ақпарат алмастыру, сонымен қатар жануарлардың ортаға бейімделуі үшін қажетті. “Перцептивті психика” тақырыбынан мәлім болғандай, ол үш сенсорлық канал бойынша іске асады: ольфакторлық, оптикалық және акустикалық.

Конрад Лоренц (1935) релизерлер түсінігін енгізді, ол – инстинктивті жүріс – тұрысты туындататын сигналдық тітіргендіргіштер. Релизерлер ретінде организмнің түрлі белгілері жіне тіпті жүріс-тұрыстың элементтері де қызмет ете алады.

Дарвин (1872) ”антитеза қағидасын” ашты, ол қағида бойынша – мәні бойынша қарама-қайшы сигналдар өзінің сипаты бойынша қарама қайшы позалардың көмегімен беріледі. Мысалы, агрессияны көрсететін поза достық қарым қатынасты көрсететін позаға қарама қайшы.

Ниет қозғалысы жануардың не жасағалы отырғаны туралы ақпаратты алып жүретін аяқтлмаған жүріс тұрыс. Девистің бақылаулары бойынша, егер көгершін алдын ала болатын ниет қозғалыстарынсыз ұшса, онда бұл қалғандры үшін қобалжу сигналы болып қызмет етеді.

Эволюция үрдісіндегі мәні бойынша әртүрлі позалар мен дене қозғалыстарның шығу тегі мотивацияның конфликтісімен ащыны сезетін­-ортасында,ал қышқыл мен тұщыны сезетін-тілдің қырлық бөлігінде орналасқан.

ДЖ.Эймуриістердің классификациясын жасады. Оксфод университетінің студенті болған кезде-ақ, ол

бірдей иіс шығаратын көптеген қосылыстардың химиялық құрылысы әртүрлі болатындығын байқаған.

Ол ,600-ден астам органикалық қосылыстарды зерттеген және 1952 жылы өзінің иіс сезудің стереохимиялық

Теориясын жарыққа шығарды. Эймурдың теориясы бойынша қосындылардың иісі молекулалардың формасы

мен көлеміне тәуелді болып келеді. Ол мынадай жеті алғашқы иістерді бөліп көрсетті:

1) камфарлық иіс (молекулалары сферикалық);

2) мускустық(диск тәріздес);

3) эфилік;

4) гүлдік;

5) мяталы;

6) сасық;

7) ащы.

Терморепцепция. Балықтардағы температуралық рецепторлар бір жақтық сызықта және бас миында болады.Мысалы,

Сомтемператураның 1,1 º С-қа түсуіне әсерленеді.

Көбінде температураны қабылдайтын рецепторлар бас миында және теріде орналасады. Құстарда ол – тілінде және

Тұмсығында орналасқан. Сүтқоректілерде арнайы жылулық және суықтық рецепторлар теріде орналасқан,жылулық

Рецепторлар суықтыққа қарағанда тереңірек орналасқан.

Шұңқыр басты жыландар инфра қызыл сәлеленуге сезімтал болып келеді,рецепторлар бетіндегі шұңқырларда орналасқан.

Механорецепторлар мен есту. Буын аяқтыларда қылшықтар вибрацияға сезімтал болады және рецепторлар аяқтарының буындарында орналасқан.Өлексе шыбындарында-антенналардың буындарында 500 Гц-қа дейінгі жиіліктегі тербеліске әсерленетін джонстоновтық мүше болады.

Жыландардың терісінде топырақтық тербелісін қабылдайтын рецепторлар болады.Мысықта- аяқтың буындарында

Орналасқан. Күрекше көбелектердің кеудесінің екі жағында жарқанаттардың ультра дыбысын ұстайтын тимпоналды

мүшелер орналасқан.Жарқанаттардың көбелектерге шабуыл жасаған кезіндегі олардың өзара қатынасын 1970 жылы

Редер бейнелеген.Ауада дыбыс 340м./сек. Жылдамдықпен таралатындығын айта кету қажет, ыстық ауда суықтағыға қарағанда тезірек таралады, ал суда- ауадағыға қарағанда 4есе жоғары жылдамдықпен таралады.

Көру.Көру электромагниттік сәулеленуді табуға негізделген. Электромагниттік сәулеленудің энергиясы толқынның

Ұзындығына кері пропорционал болады. Ұзын толқындарда фоторепцепцияның негізінде жатқан фотохимиялық

Реакцияларды белсендіру үшін аз энергия болады.Фоторепцепторлық клеткалардың құрамында жарықтың әсерінен

Түссізденетін және молекулалар формасын өзгертетін родопсин пигменті бар.Бұл үрдіс өзгертіледі.

12-тақырып. Коммуникация

Коммуникация, яғни ақпарат алмастыру, сонымен қатар жануарлардың ортаға бейімделуі үшін қажетті.

« Перцептивті психика» тақырыбынан мәлім болғандай, ол 3 сенсорлыық канал бойынша іске асады:ольфакторлық

Оптикалық және акустикалық.

Конрад Лоренц (1935) релизерлер түсінігін енгізді,ол –инстинктифті жүріс-тұрысты туындататын сигналдық тітіркедіргіштер.Релизерлер ртінде организмнің түрлі белгілері және тіпті жүріс-тұрыстың элементтерде қызмет ете алады.

Дарвин (1872) «антицеза қағидасын» ашты,ол қағида бойынша-мәні бойынша қарама-қайшы сигналдар озі сипаты бойынша қарама-қайшы позалар көмегімен беріледі.Мысалы, агрессияны көрсететін поза достық қарым-қатынас корсететін позаға қарама-қайшы.

Ниет қозғалысы-жануардың не жасағалы отырғаны туралы ақпаратты алыып жүретын аяқталмаған жүріс-тұрыс.

Девистің бақылаулары бойынша,егер көгершін алдын ала болатын ниет қозғалыстарынсыз ушса,онда бұл қалғандары үшін қобалжу сигналы болып қызмет етеді.

Эвалюция үрдісіндегі мәні бойынша әртүрлі позалар мен дене қозғалыстарының шығу тегі мотивацияның конфликтісімен байланысты сияқты. Мотивация конфликтілерінің үш типі бар,олар:

-«жақындау-жақындау», бұл екі бір сәттік мотивациялар әр түрлі мақсаттарға бағытталған кезде туындайды;

-«қашу-қашу», бұл қашуға деген бір мезгілдегі екі тенденция байқалған кезде туындайды;

«жақындау-қашу», жануарда болатын объектіге жақындау және одан қашу мотивациясы бір мезгілде пайда болған кезде байқалады.

Соңында қандайда бір мотивация жеңеді немесе екуі де аяқталмаған болып қалады және «позаға»айналады. Сондықтан көптеген демонстрациялар конфликтілік жүріс-тұрыстың рәсімденген компоненттерден турады.Мысалы,күміс түстес шағалада қаһар көрсетудің көлденең позасында қорқыныштыныңда агрессивтіктіңде элементтері болады (Тинберген, 1959)

Жүріс-тұрыстың негізгі үш тенденциясы болады, егер олардын әрқайсысы шеттетілген тұрғыды әрекет етсе,онда ол мыналарға:1)жыныстық жүріс-тұрысқа:2) шабуылға: 3)қашуға алып келеді.Белсенділіктің бұл түрлері таза түрде сирек кездеседі.Жүріс-тұрыс осы үш негізгі мотивациялардың араласуының нәтижесі болып табылады.Мысылы,қаһар көрсету позасы-бұл шабуыл және қашу тенденциясының комьинациясы болып табылады.

Демонстрацияларды жүріс-тұрыс тенденцияларының конфликтісі козқарасы тұрғысынан қарастырғанда мыналарды есепке алу қажет:

-Жағдайды, мысалы,өз аймағының шекарасына жақын жерде жануар қорқынышпен агрессивтілікті сезінеді,ал жыныстық жұп болғанкезде жыныстық мотивация пайда болады.

-Демонстрация кезіндегі жүріс-тұрысты,мысылы, үзіліс бойынша бақталасқа жақындау және алыстап кету.

-Демонстрациядан бурын болатын немесе одан кейін өтетін жүріс-тұрысты.

-Демонстрацияның табиғаты.

Қаһар көрсетуді демонстрациялаудың сипаты шабуылдық іске асуға кедергі жасайтын жағдайлармен анықталады.Құстардың табиғаттағы жүріс-тұрысына бақылау жасай отырып,шабуылды тоқтататын кез келген сигналдың жануарда қаһар көрсетуді демонстрациялауды туындатқызатындығын көрсетті.Оларға одан кеійн қашуға тенленцияның әсер етпейтіндей деңгейге дейін рәсімденеді:олар тек шабуылға тенденциямен ғана байланысты болады.

Әртүрлі түрлер арасындағы коммуникация. Зоопарктерде аталык кенгурулер тобелесуге шақыру ретінде қызметшінің көлденең позасын қабылдайды.

Сигналдық тітіркендіргіштерді инстинктивті тану адамның әлеуметтік жүріс-тұрысында маңызды рөл атқарады. Мысылы,бала басының формасы үлкендерде ата-аналық сезім тудырады. Адамдар сонымен қатар жас жануарларға да әсер береді. Жануардың қоршаған орт аға сәкес келуінің кез келген дәрежесі бұл пайдалы белгілерң бойынша таңдаудың нәтижесі болып табылады.Жапырақ тәріздес шегіртке.Бұтақшалардың ішінен ажарата алмай қалатын дәуіт .

Бұнда жануардың түсі ғана емес,сонымен бірге оны маскілеу позаларымен дене қозғалыстарыда үлкен рөл атқарады. Өсімдіктерге немесе субстратқа ұқсастықтан басқа жануарлардың басқа жануарлардың жеке бөліктеріне ұқсастықтың да болуы мүмкін.Бұндай демонстарцияға Оңтүстік Америкалық бражниктің құтының жүріс-тұрысы жатады,қауіп төнген кезде олар денесінің алдыңғы бөлігіне жел толтырады,тербеледі және қауіпті жыланға ұқсас болып кетеді.Түнгі көбелектер үлкен дақ-көздерін демонстрациялай отырып,қанаттарын жаяды.Дақ –көздерді демонстрациялау –бұл жануарлырдың басқа түрлерінің пайдаланатын сигналдық тітіркендіргіштерді имитациялау формасы.

Эволюция үрдісінде тек пайдалы белгілері бар және оларды өзінің ұрпағына беретін жануарлар ғана тірі қалған.Осылайша,осы белгілер мен қасиеттердің сұрыпталуы өтеді.Жануарларға тіршіліе ету ортасымен бірігуге мүмкіндік беретін(бағындырушы бояу)осындай белгілерден басқа,керісінше ,оларды ортада айқын ерекшелейтін басқа да белгілері бар.Оларға мимикрияның түрлі түрлері жатады.Зиянсыз түр тусі бойынша улы арлекиналық аспидке еліктейді.Африкалық кобралық сұр жыланның (эфтер)қауіп төндірудің демонстрациялық позасына зиянсыз жылан еліктейді.Егер ағашқа ұя салатын құстардың мазасын алатын болса,олар жыландар тәрізді дауыс шығарады.Еуропалық қармақшы басқа балықтарды адастырады.

Шын мәніндегі мимикрия-бұл имитатор-жануардың модельмен ұқсастығының,оларды шиеленістіруге болатындай жоғапғы деңгейде болған кезі Мимикрияның мынадай келесі түрлері бар:

3.Бейтсовтық мимикрия.Имитатор-жануар улы немесе дәмі жаман жануар тәріздес болады.

4.Мюллерлік мимикрия.Бұл жануарлырдың бір қатар улы түрлерінде бірдей алдын-ала ескертетін бояуы болған кезде.Алдын-ала ескертетін бояуға контрастылық түстердің сәйкестігі жатады,ол-сары мен қараның ,қызыл мен қараның,сары мен қызылдың және т.б сәйкестігі.Мимикрияның бұл түрі барлық түрлерге,яғни барлық қатысушылырға пайда алып келеді.

5.Агрессивті мимикрия.Мысалы,басқа балықтар үшін зиянсыз және тіпті пайдалы.Губана-тазартқышты жақын арақашықтыққа жүзіп келіп сенгіш жеміне шабуыл жасайтын қылыш тұмсықты теңіз итшесін еске түсіреді.

6.Автомимикрия.Данаида көбелектері улы өсімдіктермен қоректенеді және жыртқыш - құстар үшін жеуге жарамсыз болып қалады.Бірақ табиғи жағдайларда улы өсімдіктерді жемейтін және сондықтан,құстар үшін тамақ ретінде қауіпті болып табылмайтын данаидалардың бірнешеулері болады.Бірақ олар автомимикрия әрекетінің арқасында сақталып қалады.Бір стратегияның жетістігі басқасының болуына тәуелді болады.Мысалы,мимикрияны қолданатын стратегияда үркіту стратегиясынсыз мағына болмайды.

Симбиоз- бұл өзара пайдалы түраралық коммуникация.Комменсализм,бір жақ пайда болатын,ал екінші жақ пайда таппайтын кезде өтедіФлейторыл сары бекіренің бір тобырына қосылады да,тығылып ,ұсақ балықтармен қоректенеді.Египеттік құтан ірі мүйізді сиырлар үркіткен жәндіктермен қоректенеді.Бұл түрлердің арасында коммуникация болмайды.Мутуализм-бұл араларында коммуникация бари екі жануарға да пайдалы шын мәніндегі симбиоз болып табылады.Мысалы,бал жегіш(медоед)пен балды көрсеткіш(медоуказчик)құс.Жабайы аралардың ұясын тауып,балды көрсеткіш ерекще сигналдардың-демонстрациялаудың көмегімен бал жегішті сол ұяға алып барады.Бл жегіш күшті тырнақтарының көмегімен ұяны ашады және ондағы балды жейді.Ал балды көрсеткіш аралардың балауызы мен жұмытрқаларын жейді.Егер балды көрсеткіш бал жегішті таппаса,ол адамдарға келеді.Жергілікті адамдар оларды түсініп,құсқабалауыз бен жұмыртқаларды жеуге мүмкіндік береді.

13-тақырып.Эволюциялық-тұрақты стратегиялар түсінігі.

Эволюциялық-тұрақты стратегиялар түсінігі сонымен қатар жануарлар коммуникациясы сферасына да жатады."Стратегия"сөзі жануарлар арасындағы конфликтілерден оңай бақылауға болатын "жүріс-тұрыс" сызығын білдіреді.

Эволюциялық-тұрақты стратегиялар теориясының(ЭТС)негізін салушы М.Смит,Дж.Паркер болып табылады.Егер популяцияның особтарының көпшілігі қабылдаса ,кез-келген стратегия эволюциялық-тұрақты болады.Особ үшін ең жақсы стратегия басқа особтардың қабылдаған стратегиясына тәуелді болады.Белгілі бір стратегияның пайдалы екендігін дәлелдеу үшін М.Смит олардың модельдері мен ойындардың математикалық теориясын пайдаланды.Кез-келген жүріс-тұрыстың нәтижесі балдармен көрсетіледі:жеңіс-(+50), жеңілу-(-0),уақытты жоғалту- (-10),жарадану-(-100).Конфликтіден қашу стратегиясының моделі көгершін 0 ұпай алады,ал Қаршыға (-50)ұпай алады және бірте-бірте бүкіл популяция Қаршығалардан тұратын болады.Бірақ "Қаршығы-көгершін"конфликтісінде әрқайсысының орташа қорытындысы (-25)ұпайдан алады.Қаршығалар бір-біріне шабуыл жасайды және сол популяцияда тек Көгершіндер ғана қалады."Көгершін-көгершін"конфликтісінің орташа қорытындысы-(+15).Бірақ,осы есептеуден көрініп тұрғандай,ещбір стратегия тұрақты болып табфлмайды және табиғатта бұндай тербесістер байқалмайды.Аралас стратегия сәйкестік 5:7 тең болған кезде теңсіздікке қол жеткізеді.Практикада бұл әрбір индивиддум әрбір сайысқа оған Қаршщығаның немесе Көгершіннің рөлінде шығу шешімін кездейсоқ алдын ала қабылдап кіріседі.Шешім кездейсоқ қабылданған,бірақ Қаршығаның есебіне 7/12 ықтималдықпен шығады.Шешім қабылдаудың бұл кездейсоқтығы қарсылыққа оппроненттің ниетін біліп қою мүмкіндігін бермейді.

Модельдің күрделену шамасы бойынша олардың оеалдық әлемін ұқсастығы өседі.Одан кейіегі Қаршыға мен Көгершін моделінің күрделенуі оған тағы да бірнеше стратегияларды шығарудан тұрады.Мысалы,Тойтарыс беруші.Қаршығамен ол өзін қаршыға ретінде пл тойтарыс юберуші өзін көгершін ретінде ұстайды.Оның жүріс-тұрысы қарсыласының жүріс - тұрысына тәуелді болып келеді.

Келесі модель- Бұзақы(Задира),ол біреу қарсылық көрсеткенге дейінгі Қаршыға рөлінде болады.Сынаушы- тойтарыс беруші тойтарыс берушімен ұқсас болып келеді,бірақ кейде қарсылық көрсетілгенге дейінгі Қаршыға рөлінді шығады.Егер оған шабуыл жасалса,ол тойтарыс беруші смяқты әсерленеді.

Компьютерлік модельде Тойтарыс беруші стратегиясы ғана тұрақты болып табылады."Әлсіреуге дейін соғысу"- бұл басқа конфликтінің моделі.Жеткілікті қауіпсіздеген қорғағаыштары бар түрлер де байқалады.Барлық конфликтілер шартты демонстрациялар жолымен шешіледі,ол жануарлар бір-біріне қарама-қарсы қозғалмай тізіліп тұрады және көз алмастан қарсыласының көзіне қарап тұрады,бірінші көзін алғаны жеңіледі.Бұл жерже демонстрацияны тоқтату уақытының алдын ала болжанбайтындық стратегиясыэволюциялық тұрақты болып табылады.Демонстрация уақытының саны қордың бағасын бейнелейді.Өзінің ойыннан шығу ниетін қарсыласына еш білдірмеу өте маңызды болатындығы айқын.Бұны көрсеткені пайдасыз жағдайға қалады.Сондықтан эволюция үрдісінде көздің ештеңеге қызықпайтын сияқты болып көрінуі қалыптасқан.Бұндай сайысу ассиметриялық сайыстаға жатады.

Келесі стратегия "Резидент-басқыншы",Резидент деген бірінші болып нейтралды аймаққа орналасып алған жануар,ал Басқыншы кейінірек келген және оны тартып алуға тырысатын жануар.Бұнда конфликтіге түсетін жануарлар мынадай келесі ережені сақтайды:егер сен Резидент болсаң-шабуыл жаса,егер Басқыншы болсаң-шегін.Осы ережні сақтамаған особтар жазаланады.Бұл стратегия жануарлардың аймақты қорғауында жақсы көрінеді.Нико Тинберген аквариумдағы калюшкаларменжүргізген экспериментінде осыны жақсылапдемонстрациялаған болатын.Колюшканың әрбір аталығы аквариумның қарама-қарсы жағында өзіне ұя салып біткенде ол оларды суы бар бір әйнек ыдысқа салды және біресе бір ұяға біресе екінші ұяға жақындатқан.Өзінің ұясына жақындатқанда олардың әрқайсысы өздерін Резидент ретінде ұстаған,ал бөтен ұяға жақындатқанда Басқыншы ретінде ұстаған.

Жануарлар бұрынғы өтіп кеткен конфоиктілердің нәтижелерін есте қалдырады екн және бұл оларға өз жүріс-тұрыстарын болашақта реттеуге көмектеседі.Мысалы,шырылдауық шегіртке болған жағдайлар туралы жалпы елестерді есте қалдырады(жалпы ес.)Көп рет жеңіп шыққан шырылдауық шегіртке қаршығаның қасиеттеріне ие боладЫ.А.Александердің экспериментінде шырылдауық шегірткелер модельдерінің көмегімен Көгершін жүріс-тұрысы тән бола бастаған кәдімгі шырылдауық шегірткелермен күресте жеңіп шықты.Шырылдауық шегірткелердің тобында иерархиялық құрылым қалыптастырғаннан кейін кәдімгі төбелестердің саны азаяды.Кейбір жануарларда индивидуалды соғыстардыңснәтижесін есте сақтап қалуға мүмкіндік беретін арнайы ес болады (тауықтар,маймылдар).

14-тақырып. Пренатальды кезең

Туа берілгендер мен журе қалыптасқандар. Осы кезеңде эмбрион болашақ қозғалыс актілерінің элементтері болып табылатан қозғалыстарды жасай бастайды.Олар әлі қызметтік мәнге ие бола алмайды, өйткені жануарлар әлі ортамен контактіге түспейді. Этолог А.Д. Слонимнің зерттеулері бойынша ұрықтың қозғалыстары бұлшықеттік іс-әрекетпен байланысты физиологиялық үрдістердің координациясына әсер етеді.

П.К Анохиннің жүйелік генез концепсиясы бойынша «Қызметтердің дамуы жеке мүшелерде үнемі таңдамалы, фрагментарлы өтеді , бірақ үнемі жұмыс жасайтын жүйені соңғы жасау қағидасы бойынша өтеді.

Эмбриональды жетілеу және эмбрионалды тәжірибе мәселесін қарастырайық. Американдық ғалым Цин-янг Куо ұрықтың қозғалыстарын болашақ мүшелер ұрығының жаттығулары ретінде қарастырды. Қозғалыстық қызметтердің дамуы мен жетілуі оның пікірі бойынша соның арқасында жұмыртқадан шыққанбалапанда өмір сүруге бағытталған реакциялар жиынтығы болатын , «эмбрионалды тәжірибені» жинақтау жолымен өтеді. Инкубацияның үшінші тәулігінде-ақ бастың кеудеге қарайғы және одан артқа қарайғы қозалыстары пайда болады , ал тағы бір күннен кейін бас жан-жаққа бұрыла бастайды және осы жаңа қозғалыстар алдыңғыларын ығыстыра бастайды.Бұның себебі мойын бұлшықеті өсуінің бастың өсуінен артта қалуы , яғни Куо жүріс-тұрыс қалыптасуының тектік шарттанған алғышарттары ұрық дамуының нақты жағдайларына тәуелді түрліше іске аса алатындығын көрсететті.Сонымен бірге , ол эмбрионалды үйренуді дәстүрлік түсінуде қарастырудың қажет еместігіне нұсқайды, себебі эмбрион жүріс-тұрысының дамуында өзіндік стимулдандыру мәнді рөл проприоцептивті стимуляция моториканың дамуында бағынышты рөл атқаруы мүмкін екендігін көрсетті. Әрине , жүріс-тұрыстың туа берілген негізін елемеу қате болып табылады, себебі үйрену бос орында өтпейді, ол белгілі-бір тектік ұрықтың дамуы, яғни онтогенезді түрлік тәжірбиенің іске асуы болып табылады.

Жүріс-тұрыс эмбриогенезінің тұқымдық негізі жаңадан туылғандардың жүріс-тұрысы бірден «дайын түрде» алдын-ала болатын «эмбрионалды үйренусіз» көрінген кездегі жағдайларда айқын көрінеді . Бұл жаңадан туылғандардың емшек іздеу және сору қозғалыстары , дыбыстық реакциялары және т.б.

Бұның барлығы - эмбрионалды жаттығусыз қызметтердің пренаталды жетілуінің нәтижесі болып табылады . Тектік бағдарламалардың рөлін көрсететін мысал ретінде кенгуруды алуга болады , оның ұрығы жағымсыз гидротаксистерді пайдалана отырып , анасының құрсағынан шыққаннан кейін бірден анасының қалтасына кіріп алады .

Толыққанды үйрену эмбриогенездің тек аяқтаушы кезеңдерінде ғана кездеседі, сондықтан « эмброналды үйрену» ұғымын «эмбрионалды жаттығу» ұғымымен алмастырған жөн.

Л.Кармайкл қызықты эксперимент жүргізді . Ол амблистоманың (құйрықты амфибия) эмбрионың, оның өсуіне кедергі жасамайтын, бірақ қозғалуға мүмкіндік бермейтін, ацетонхлороформның ауыртқызбайтын қосындысында өсірді.

Бұдан кейін осындай жануарларда, даму барысындағы арнайы жағдайлардың болуына қарамастан , локомоторлы қабілеттіліктер қалыптыға сәйкес болды. Ол жүзуге деген қабілеттіліктің қалыптасуы эмбрионалды үйренуді қажет етпейді , ол анатомиялық дамуға тәуелді болады деген қорытынды жасады.

Сенсорлық қабілеттіліктер мен қарым-қатынас элементтерінің пренаталды дамуы.Сенсомоторлы белсенділік - бұл бірыңғай үрдіс болып табылады, бірақ эмбрионалды кезеңде қозғалыстық компонент алғашқы болып келеді және эндогенді негізде пайда бола алады . Эмбрионның дамуы мен оның рецепторлары қалыптасуының шамасы бойынша өзіндік стимуляция біршама көп мәнге не болады.

30-жылдардың бас кезінде Д.В. Орр мен В.Ф. Уиилд спонтанды қозғалыс белсенділігімен қатар қозғалыстың рефлекторлық жүйесі де дамитындығын көрсетті. Мысалы, тактильдік тітіркендіргішке жауап ретіндегі қанаттың қозгалысы.Олар тауықтың эмбрионында нервтік жүйенің моторлық құрылымдары сенсорлықтан бұрын пайда болатындығын , ал сыртқы тітіркендіргіштерге алғашқы реакциялар спонтанды қозғалыстардан кейінгі тек 4-ші күні ғана пайда болатындығын анықтады.

Көру мен есту эмбриогенездің соңғы кезеңдерінде ғана пайда болады. Мысалы, есту мүшесі инкубацияның 14-19-шы күнінен кейін қалыптаса бастайды, бірақ қатты шыққан дауыстарға реакциялар 5-ші күннен бастап-ақ байқалады. Осы кезде күшті жарықтық әсер етулерге де реакцияларды туындатуға болады. Жарық пен дауыс бұл кезеңде , оптикалық немесе дауымтық ақпараттарды тасымалдаушы ретінде емес , бұлшықеттерге немесе теріге әсер ететін физикалық агенттер ретінде ғана қабылдана алады. Американдық ғалым Г.Готтанбтің мәліметтері бойынша , биологиялық белсенді сигналдармен (мысалы дауыстармен) әсер ету эмбрионның сезім мүшелерінің дамуына жағымды әсер ете алады.

Эмрионогездің соңғы кезеңдерінде есту мүшесі ата-аналық особтың дауысын ажырату үшін қажетті даму деңгейіне жетеді. Мысалы, қайраның балапаны жұмыртқаны жарып шыққанға дейін 3-4 күн бұрын ата-анасының дауысын ажырата алады. Егер аудиотаспаға әртүрлі үлкен особтардың дауысын жазып алсақ, онда жұмыртқадан шыққаннан кейін балапандар «ата- аналық особқа» бағытталуды таңдайды. Ата-анасының дауысын тану ата-ана мен балапанның дауыс шығару ырғақтарының сәйкестігінің негізінде іске асатындығы анықталады: балапанның іздегеніне жауап ретінде жұмуртқа басып отыпған құс аздап көтеріледі, жұмыртқаныңорнын ауыстырады және өзі дауыс шығарады. Яғни эмбрионның кинестикалық түйсінуі акустикалықпен сәйкестенеді (Б. Чанц). Шын мәніндегі эмбрионалды үйренудің (шартты рефлекторлы жолмен) нәтижесі дамудың пренаталды кезеңінде-ақ индивидуалды тану болып табылады. Осылайша, эмбрион мен ата-аналық особтың арасында алғашқы коммуникацмя жасалынады.

Көріп отырғанымыздай, эмбрионогезде тектік шарттанған компоненттердің дамуы жолымен жаңадан туылғанның журіс-тұрыс элементтерінің қалыптасуы негізінде, сондай-ақ эмбрионалды тәжірибені жинақтаудың негізінде постнаталды өмірге дайындық өтеді.

Бірақ эмбрионның негізгі сыртқы әлеммен байланысы тек анасының организмі арқылы ғана іске асады және дамуының құрсақ ішіндегі кезеңінде сүтқоректі психикасының дамуы үшін үлкен мәнге ие бола алмайды. Эмбрионның психикасы – бұл әлі толыққанды жануар емес, ол қалыптасып келе жатқан организм. Толыққанды өмір сыртқы ортамен белсенді өзара әрекеттестіксіз мүмкін емес. Эмбриогенездің барысында осы өмірге тек дайындық жүреді. Эмбриогенездің ерте кезеңдерінде психикалық бейнеленудің (психика элементтерінің бастапқы формасы) алғышарттары қалыптасады. Тек эмбриогенездің соңында ғана сыртқы әлеммен байланыстарды орнатуға мүмкіндік беретін мүшелер мен мүшелер жүйесі қалыптасады және психикалық бейнелену туындайды. Сонымен қатар, жұмыртқаның ішіндегі әлі жарып шықпаған балапандардың арасында да акустикалық қарым-қатынас болады, бұл жұмыртқадан жарып шығу үрдісіне әсер етеді. Жұмыртқадан шығудың нәтижесінде бір мезгілде жуықтап алғанда бір сағатта өтеді. Эксперименталды тұрғыдан бұл эффект инкубацияның біршама ерте кезеңіндегі жұмыртқаларды жұмыртқадан шығудың алдында ғана тұрған балапандар бар жұмыртқалардың жанына қосып қою жолымен дәлелденді, бұл «артта қалғандардың » жұмыртқадан шығуын бірнеше сағатқа жеделдетуге алып келеді.

15-тақырып. Ерте постнаталды кезеңдегі психиканың дамуы

Өмірге келу – бұл ортаның мүлдем басқа жағдайларына түсетін жануар өміріндегі қайталау пункті. Бірақ, жаңа жағдайларда жүріс-тұрыстың туа біткен элементтерінің жетілуі және олардың постнаталды, индивидуалды тәжірибесімен қосылуы жалғаса береді.

Ерте постнаталды кезең особтың өмір сүруі үшін ерекше үлкен мәнге ие, себебі осы кезеңде организмнің қоршаған ортамен маңызды өзара қатынастары қалыптасады. Бірақ, жануарлардың кейбір түрлерінде (личинкалық жолмен дамитын төменгі омыртқалылар) жас особтар үлкен особтардан тек дене құрылысы мен өмір сүру жағдайымен ғана емес, сонымен қатар жүріс-тұрысымен, орын ауыстыру және тамақтану тәсілдерімен ажыратылады. Жануарлардың постэмбрионалды кезеңі, сонымен қатар толық жетіліп туылуы бойынша ажыратыла алады. Құстардың ішінен толық емес жетіліп туылғандарға – қарғалар, жыртқыш құстар, сүтқоректілерден – кемірушілер мен жыртқыштар жатады. Толық жетіліп туылғандарға құстардан балапандайтындар (тауықтар, үйректер, қаздар), сүтқоректілерден – тұяқтылар жатады. Толық жетіліп туылғандарға, ұзақ уағыт бойы ата-анасының қамқорлығы мен көмегін қажет ететін толық емес жетіліп туылғандарға қарағанда, өмірге келгеннен кейін бірден өз бетінше күй кешеді. Осыған қарамастан толық емес жетіліп туылғандықтың өзі жануарларды үлкен бейімделу мүмкідіктерін қамтамасыз етуге қабілетті болып табылады.

Академик Л.А Орбели бұны жетіліп туылған балапандар қалыптасқан күйде ортаның әсерлеріне түсе ортаның әсерлеріне түсе бастайтындығымен, және олардың салыстырмалы түрде ортаның зиянды әсерлеріне аз түсетіндігімен түсіндірді. Бұнда жүріс-тұрыстың ары қарайғы прогрессивті дамуының мүмкіндіктері кездейсоқ шектелген. Толық емес жетіліп туылған балапандар біршама пайдалы жағдайда болады: оларда нерв жүйесінің дамуы толығымен аяғталмаған, және олардың жүріс-тұрыстың қоршаған ортаның әсерлеріне түсіреді. Нәтижесінде жүріс-тұрыстың бұл формалары туа берілген және жүре қалыптасқан компоненттердің ортаның нақты жағдайларына сәйкес қиылысуының негізінде мәнді деңгейде модификацияланады. Осы көзқарастың тұрғысынан жануарлардың толық емес жетіліп туылған түрлерін бәршама прогрессивті деп есептеу қажет, өйткені оларға ортаның өзгермелі жағдайларына үлкен бейімделулік тән болып табылады.

Ұрпаққа қамқорлық. Ұрпаққа қамқорлық жануарлардың әртүрлі түрлерінде әрқалай көрінеді. Кейбір жануарларда ұрпаққа алғашқы қамқорлық болады, яғни ұя мен тамақ алдын ала дайындалады, бірақ аналық особ тіпті ұрпақпен кездеспейді. Мысалы, соналар жұмыртқаларын өздері жарақаттаған жәндіктерге салады, және оларды кішене індерге тығып қояды, ұрпаққа жасалатын қамқорлық осымен аяқталады. Келесі түр – бұл ұрпаққа пассивті қамқорлық жасау. Ол ата-аналық особтар жұмыртқаларды өз денесімен бірге (қалталарда,қыртыстарда)алып жүретіндігімен анықталады. Бұл тікентерілілерге, шаянтәрізділілерге, моллюскаларға, өрмекшілерге бірқатар балықтарға (теңіз аты, теңіз инесі ), қосмекенділерге (повитуха бақасы ) төменгі сүтқоректілерге (ехидна,қалталылар) тән. Және ұрпаққа қамқорлық жасаудың соңғы түрі – белсенді қамқорлық, оған ұя жасау, тамақтандыру, жылыту, қорғау, тазалау, сонымен қатар ұрпақты тамақ табуға және оны тануға үйрету мен жануарлардан қорғану кіреді. Ұрпаққа белсенді қамқорлық жасау ұзақ уақытты және үлкен энергия шығындауды талап етеді, бұл осы түрлерге өмірге көп ұрпақ алып келуге мүмкіндік бермейді.

Ерет постнаталды кезеңдегі инстиктер. «Каспар Гаузер» әдісі үйренудің инстикттердің көрінңіндегі рөлін айқындауға мүмкіндік береді. Сүтқоретілердің балаларын ( немесе балапандарын) шеттетіп өсіруіне туылғаннан бастап моторлық элементтердің дамуы, балапандар жаттығу мүмкіндігінен ада болғандығына қарамастан,нормадан ауытқусыз өтеді, ал жүріс-тұрыстық актілер мәнді ауытқуларға кездеседі. Локомоциямен, тамақпен, көбеюмен, комфортты әрекеттермен байланысты, өмір сүру үшін ерекше маңызды қозғалыстар зерттелді. Осы қозғалыстардың ұзақтығы, жиілігі, бағыттылығы, координацияланғандығы, «жасалып өтелгендігі» және жетілгендігі , олардың басқа жүріс-тұрыстық актілермен, сондай-ақ басқа жануарлардың әрекеттерімен сәйкестігін айтпағанда, көп немесе аз деңгейде бұзылған болып табылады. Америкалық ғалым Э.Гесстің қараңғы жерде жұмыртқадан шыққан одан кейін көру алаңы 7* оң жаққа қарай ауыстырған призматикалық көзілдірік кигізілен балапандармен жүргізген эксперименттер өте қызықты. 4-ші күнгі бақылау балапандары эксперимнттік балапандармен салыстыру екі топтың да балапандары 1-ші кунге қарағанда аймақтық объект бойынша біршама дәл шоқитындығын көрсетті, бұл шоқудың туа берілетіндегі жәнесоққылардың дәлдігін «жасап өту» үшін қажетті индивидуалды тәжірибеге емес екендігі дәлелдеп берді.

Туа берілген тану мен әдеттену. Туа берілген тану туылғаннан кейін бірден аналық особты, өз түрінің особтарын, жауларын, алдын-ала үйренусіз қобалжу жағдайын тануда көрінеді. Туа берілген танудың мыслына балапан құстардың жерге, бас жағындағы қозғалмалы объектіге құлау реакциясын жатқызуға болады. Сүтқоретілердің балалары түрткенде әсерленеді. Бірақ жануар үшін қандай да бір жағымсыз салдарсыз ұзақ уақыт бойы әсер етуде ол осы тітіркендіргіштерге әсерленуін доғарады. Бұл әдеттену деп аталады және жауаптық реакциялардың жойылып кетуінде көрінеді.

Кішкене баллалар егер ірі балықтарды жиі көретін болса, онда ол ірі объектіге әсерленуге және өз тобының мүшелерін жыртқыштың қалай жем қылғанын бақылау жолымен жыртқыштың ерекше белгілерін тануға үйретеді. Ерте үйренудің нәтижесінде тітіркендіргіштердің сигналдық мәні де өзгеруі мүмкін.

Осылайша, туа берілген жүріс тұрыс пен жабысқан үйрену өзара ерте тәжірибемен туа берілген жүріс-тұрысты модификациялау арқылы тығыз байланысты болып келеді. Жабысқан үйренуге деген қабілеттіліктің өзі тектік бекітілген. Жабысқан үйренудің өзіне тән белгісі,оның тек белгілі-бір сыни кезеңдерге ғана іске аса алатындығы болып табылады.

Жабысқан үйрену, сонымен қатар тамақтық жүріс-тұрыстың қалыптасуы үшін де мағызды. Балапандар жабысқан үйрену жолымен иамақтық объектілердің ерекше белгілерін танып, ажыратады. Алғашқы тамақтану одан кейінгі тамақты тани білуді анықтайтын тәжірибелі жинақтың бастауы болып табылады. Алдын-ала жасаған контактілерсіз жеуге жарамсыз обьъектілерді тану мүмкін емес. Павловтың мектебінде бұл «табиғи шартты рефлекске» с әйкес келеді.

Ал сүтқоректілерде табиғи шартты рефлекстер жаңа қыртыс әлі жетілмеген, ерте постнаталды кезеңде ғана кездеседі.

Өзін тамақ табу негізінде жүріс-тұрысының қозғалыстық координаталары туа берілген болып табылады, бірақ олардың жетілуі мен модивикациясы жабысқан үйренудің нәтижесінде нақты жағдайларда өтеді. Жоғарғы жануарларда инстинктердің «істеп өтуі» ойын кезеңінде яғни поснаталды кезеңнен кейінгі келесі кезеңде өтеді, ал ойын белсенділігі жоқ төменгі жануарларда жабысқан үйрену инстинктивті жүріс-тұрысты постнаталды соңына дейін құрудың жалғыз факторы ретінде алынады.

Есте сақтау. Ерте постнаталды онтогенездің бұл компоненті факультативті үйренудің құрамдас бөліктері бар жабысқан үйренудің формасы болып келеді. Есте сақтаудың

қалпына келтіруге болады. Үйренудің бірінші формасы (есте сақтау) уақыт өте келе екіншісіне дейін өседі, ол үйренудің факультативті формасы. Туа берілген тану адал еңбекпен жинақталғанға ауысады. Сонымен, ерте факультативті үйрену инстиктінің толыққанды көрінуі үшін қажетті болып табылады.

Зерттеу жүріс тұрысы. Жануарлардың зерттеу жүріс тұрысының негізіне бейімделу рефлекстері жатады. Зерттеу жүріс тұрыстарының дамуы тәрбиелену жағдайына тәуелді. Американдық ғалымдардың эксперименттерінде резус макакаларының шеттетілген балалары (30 аптада) оларды қоршаған заттарды, адамды эәне өзін өзі көп қарастырғанын, ал щеттетілмегендері көбінесе заттармен манипуляция жасағандығын айқындады. Чехословакиялық зерттеушілер өмірдің алғашқы алты аптасының барысындағы балалармен қарым қатынас жасау, зерттеу іс әрекетінің дамуын тежейтіндігін, ал бай орта оны стимулдандыратындығын анықтаған.

16-тақырып. Ювенильді кезең

Ювенильді немесе ойын кезеңі тек жоғарғы омыртқалылардың балаларында ғана бақыланады. Жануарлар үшін осы кезеңнің рөлін түсіндіретін әртүрлі концепциялар бар. Олардың ең кең тарағаны Г. Спенсердің концепциясы болып табылады. Ол концепция ойын іс әрекетін “артық энергияларды” шығындау ретінде қарастырады. Бұл концепция ар қарай “вакуумдық белсенділік” туралы ойларда дамытады, оған мысал Лоренц келтірген “бос әрекеттер” болады, бірақ ол олардың арасында болатын мәнді айырмашылықтарды да көрсеткен.

К. Гроостың концепциясы ойын іс әрекетіне өмірлік іс әрекеттердің ерекше маңызды сфераларындағы жаттығулар ретінде “қызметтік” түсіндіру береді. Оның артынан Л. Морган ойынды іс әрекеттің өмірлік маңызды сфераларындғы тәуекелсіз жаттығу мүмкіндігі ретінде қарастырған болатын.

Голландиялық зоопсихолог Ф. Бойтендийк ойын тек эмоциялық күй үшін ғана маңызды, ал инстинктивті қозғалыстар жаттығуларға тәуелсіз жетіледі деп пайымдаған болатын.

Ойын негізгі инстинктивті әрекеттер орвндалмйтын кездерде орын алатындығы маңызды болып табылады.

Темброктың пікірі бойынша ойын особтың альтернативті жүріс тұрыстарын үлкейтеді. Ойындқ жүріс тұрыс үшін ізденіс фазсы және өзінің жеке негізгі тітіргендіргіштері болады. Ойын биологиялық нейтралды заттарға бағытталған және ойын әрекеттері көп рет орындалады. Темброк ойын әрекеттерін өз бетінше мотивациялық механизмдері бар өздігінше ерекше инстинктілерге жатқызды. Оған жуап ретінде швейцариялық ғалым Г. Хедигер мысықтың миында “ойын орталығының” жоқ екендігін, ал инстинктілер орталығының бар екендігін анықтаған В.Р. Хесстің мәліметтерін келтіреді.

А.Д. Слоним ойын іс әрекетін постнаталды кезеңнің белгілі бір мезгілінде табалдырық жанындағы сыртқы тітіркендіргіштермен инстинктивті реакциялар туындатылатындығымен және ойында көрінетін “спонтанды” іс әрекеттің туындауымен түсіндіреді.

Д.Б. Эльконин ойын іс әрекеттің инстинктивті формаларының шексіз ерте фиксациясына кедергі жсайды және ортаның өзгермелі жағдайларына бейімделуді дамытады деп есептеген.

Торн ойынды дағдларды жинақту үшін және қоршаған әлеммен танысу үшін жасалатын жаттығулар ретінде қарастырған. Ол заттармен манипулиция жасауға ерекше мән берген.

Г. Бингхемнің шимпанземен жүргізген эксперименттері ойынды жыныстық жүріс тұрыстың қалыптасуы үшін қажетті жағдай ретінде анықтады, ал Г. Харлоудың бақылаулары ойындар маймылдарды болашақ тобырлық өмірге дайындайтындығын көрсетті.

К.Э. Фабри басқа ғалымдарға қарағанда ойынды даму барысындағы іс әрекет ретінде, онтогенездегі жүріс тұрыстың дамуының ювенильді формасы ретінде қарастырған болатын. Ойын бұл үлкендердің жүріс тұрысының “үлгісі” емес, ол өзінің құрылу үрдісіндегі сол жүріс тұрыстың өзі болып табылады. Туа берілген негізде іске аса отырып, ойын жүріс тұрыстың инстинкивті компоненттерінің дамуы үшін қызмет атқарады.

Ойын кезеңінде қозғалыс белсенділігінің жетілуі өтеді. Ойындағы манипуляциялаудың жаңа формалары бұрынғы, бірақ қызметтік күшейтілген және кеңейтілген моторлық злементтерден тұрады. Жануарлардағы ойынның сипаты сол жануарлардың өмір сүру жағдайымен ойынның арнайы шарттанғандығын бейнелейді. Ойын барысындағы қарым-қатынастың дамуы. Айтылып өткендей, ойын үрдісінде топтық жүріс-тұрыстар қалыптасады. Бірлескен ойындар тек топтық жүріс-тұрыстың формалары дамыған жануарларда ғана кездеседі. Бірақ қарым-қатынас рәсімденген жүріс-тұрыстарда да және өзара стимулдандыруларда да (аллеломиметикалық жүріс-тұрыс) қалыптасады. Жоғарғы жануарлардың ойындарында олардың өмір сүруінің ерекшеліктері көрінеді және олар заттармен де, оларсыз да орындала береді. Ойындық сигнализацияға әртүрлі позалар мен дене қозғалыстары енеді. Мысалы, ойынға шақыру (қырындау) және ойындағы жұптардың әрекеттерінің сәйкестілігі , сонымен қатар ойын күресінің "қатал" бастауын тоқтататын сигналдар, яғни - "тыныштық орнату" позалары сияқты жүріс-тұрыстар болады.

Бірлескен ойындар особтың үлкендік жүріс-тұрысы үшін үлкен мәнге ие. Бірлескен ойындардың жоқ болуы тіпті толық жыныстық жетілуден кейін де және агрессивті сипатқа ие болуы мүмкін балаларына қалыпты емес реакцияларда да инфальтильді жүріс-тұрыстың сақталуында көрінеді. Бұл әсіресе, бұзылулары жыныстық және аналық жүріс-тұрыстарда көрінетін маймылдарда ерекше байқалады. Егер жануарда ойын бойынша жұп болмаса, оны адам өте жақсы алмастыра алады.

Ойынның танымдық қызметі жануарлардың қоршаған орта туралы әртүрлі ақпараттарды жинақтауында болып табылады. Ойынның зерттеу іс-әрекетімен байланысын көптеген ғалымдар айтқан болатын ( О.Келлер, Гроос, К.Лоренц және басқалары).

Биологиялық нейтралды заттармен манипуляция жасау мәнді болып табылады. Бұл бейімделу – зерттеу іс – әрекетінің жоғарғы формасына жатады.

Туа берілген тану негізгі тітіркендіргіштерді танудың алғышарты болып табылады. Мысалы, мысықтың баласында кішкентай , дөңгеленген және қозғалатын зат сияқты өзінің жемі туралы туа берілген елестер болады және ол ойын жолымен "тышқанды тануға" үйренеді. Онтогенез барысында жануардың танымдық іс-әрекеті біршама кеңейеді және күрделене түседі, қызметтері кеңейеді. (жаңа қозғалыстардың пайда болуы).

Ойындарда ең алдымен қозғалыстық – сенсорлық координациялар (көзбен өлшеу), жалпы физикалық ерекшеліктер (икемділік, күш) дамиды. Тамақтану , қорғану және шабуыл жасау, көбею сияқты қызметтік сфераларындағы жүріс-тұрыстың белгілі- бір элементтері жаттығады, қарым – қатынас құралдары жетілдіріледі және дамытылады, ұрпақтарымен қатынас орнатылады.

К.Э.Фабри жас маймылдардан қарапайым ойындардағы үстіртін танысуға қарағанда, заттардың қасиеттерін жағдайлық және тереңдетілген зерттеумен сипатталынатын жоғарғы қатардағы ойынды бақылаған. Обьектілердің ішкі құрылысын зерттеу (деструкция) ерекше мәнге ие болады. Жануар потенциялды пайдалы "білімдердің" үлкен қорын жинақтайды. Жоғарғы қатардағы ойындар тек жалғыз-жалғыздан ғана орындалады.

4-бөлім