Ііі. Конгнитивті процестер

Ассоциативсіз үйрету.

Габитуация (үйрену және бейімделу) жүйке жүйесіндегі реакциялардың бірнеше рет қайталаудың арқасында тірікендіргіштердің әлсіреуі немесе жойылуы. Ең алғаш төменгі сатындағылармен жүргізіліп, әсіресе қарпапайым жүйке жүйесі бар құрттарда (планари), зерттелді. Үйрету мен бейімделуде айдия немесе кез-келген жаңа әсерлерді қолдана отырып, бұрыңғы тітіркеңдіргіштерге бейімделу процесін тоқтату және жаңа тітіркендіргіштерге деген реакцияларды қалыптастыру құрылысы (жаңа әсерлердің бейімделу процесін бұзуы).

Сенсибилизация – тітіркендіргіштердің жағымсыз ықпалдармен үйлесе отырып, жауап берудің арту құбылысы.

Бейімделудің функциялары: жануарлардың қажетсіз реакциялардан сақтануын, шаршамауын реттейді және бұл үйретудің қарапайым функциясы болып табылады.

Ассоциативті – үйретуді бекітумен байланыстыру, жүйке жүйесіндегі уақытша байланыстардың қалыптасу процесі және екі түрлі ықпалының арасындағы байланыстық; біреуі жануарларға әсерсіз, ал екіншісі мадақтау немесе жазалау әсерлерімен байланысты болады. Бұлар уақытша байланыс немесе шартты рефлекс. Шартты рефлекстер құрылымына қарай: классикалық – (Павлов) жекеше тітіркендіргіштің негізінде қалыптасатын реакция (слекей сөлінің бөлінуі) классикалық шартты рефлекс (КШР) Павловтың моделі бойынша (S  Р).

Шартты стимул  шартсыз ықпал  шартсыз реакция

↓ ↓ ↓

қоңырау тамақ сілекей сөлі

S- стимул→R – реакция

Инструменталды шартты рефлекс (ИШР) моделінің негізін жасаушы Торндайк - қателесу және қолдану әдісі, проблемалық жәшік. Торндайк бұны проблемалық жәшікке салу арқылы тәжірибе жүргізген. Қолдану және қателесу концепциясы негізінде жануарлар өздерінің нәтижеге қалай жеткенін есте сақтай отырып, нәтижелі қозғалысын іріктеп, бекітіп оны қозғалыс дағдыларында қалыптастырады. Скиннердің пікірінше инструменталды шартты рефлексі арқылы жануарлардың қозғалыс актілерін қалыптастырып үйретуде лабиринттің маңызы зор деп көрсетті. Инструменталды шартты рефлекспен салыстырмалы сипаттамасы.

Құрылымдық ерекшеліктері: классикалық шартты рефлекстік байланыс барысында шартсыз реакция арасында ырықсыз шартсыз тітіркендіргіштер пайда болады.

Шартты Бекіту Реакция

↓ Инструменталды шартты рефлекс барысында жануар орындайтын қозғалыс шарттытітіркендіргіштермен бекітіледі.

Қозғалыс  Бекіту  Шартты стимул (R S).

Жалпы ерекшелігі: Классикалық шартты рефлекстерде инструменталды шарты рефлекстерде де болатын биологиялық маңызды бекітулер.

Классикалық шартты рефлекстердің кемістігі: Жануарлардың ішкі қажеттілігі немесе ішкі органдарының даярлығы болған жағдайда ғана жұмыс істейді.

Инструменталды шартты рефлекстердің кемістігі: оның қалыптасуы интенсивті мінез-қылықтың ақырғы фразасымен байланысты, ал бағдарлау фазасы жануарлардың уақыт пен кеңістіктегі қозғалысында ескерілмейді. Фабридің пікірі бойынша Павловтың осы пікірі жануарлардағы мінез-қылықтың табиғи қалыптасу жолын көрсетеді. Өйткені жануарлардың қоршаған ортаны бағдарлауы айқын компоненттердің бейнеленуіне байланысты.

Когнитивті процестері (таным) жануарлардың мінез-қылығының қалыптасуы сыртқы стимулдардың ықпалына, шарты рефлексті жауабына байланысты. Қалыпасуы адамдікінен өзгеше қоршаған ортаны қабылдау жануарларда белгілі бір нақты стимулының ықпалынсыз-ақ бейнеленеді. Жануарларда да адамдарға тән қоршаған ортаның бейнеленуі болды (сурет немесе ойша елестету).

Үйретудің әдістері:

1. Өтіп кеткен реакциялар әдісі – негізін салушы Хаутер (1813) Жануардың көзінше жәшікке приманка салынады. Біраз уақыттан соң жануарларды қатар тұрған үш жәшіктің ішінен приманканы тауып алуға жібереді. Бұл әдістің негізгі мақсаты: жануарлардың есінде сақталатындығын тексеру (приманканың қай жерде жатқанын).

2. Лабиринттің ойша жоспары – негізін салушы Э. Толмен. Бұл әдіс когнитивті карталар немесе аралық реакция деп аталады

3. Заттардың қасиетіне байланыс тұрақтылық бейнелерін тестілеу – негізін салушы Крушинский, яғни жануарлар заттардың қасиетіне байланысты есте сақтауын анықтау. Крушинский негізінен эмпирикалық заң негізінде жануарлардың мінез қылық әрекетінің қалыптасуын зерттеген.

Эмпирика–фактілер, бақылау, яғни жануарлардың мінез-қылығына тән, эмпирикалық заңдар Крушинскийдің пікіріне былайша тоқталады: -Жоғалу заңдылығы – жануарлар заттар туралы түсініктерін ырықсыз қабылдау арқылы есте сақтай алады (қысқа мерзімді). -Қозғалысқа байланысты заңдылық - кез-келген жануарлар кішкентай кезінен ата-анасының және басқа жыртқыштарының ортадағы қозғалысына қарап, тіршілікке қажетті қимыл қозғалыс дағдысын қалыптастырады. - Қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстың көлеміне байланысты айрықша белгілеріне байланысты жануарлардың есінде сақталынуы.

Үйретудің формалары:

Латентік үйрету – жануарлардың өзінің мекен тұрағына байланысты бағдарлауы саналарында бейнеленеді.

Кеңістіктегі үйрету – (латентті үйретумен қатар жүреді) кез-келген жануарлар кеңістікте бағдарламаларды үйренеді және үйренуге қабілетті. Жануарларда өздеріне тән қоршаған ортаны бағдарлаудың тәсілдері қалыптастырылған. Мыс: жүріп өткен жолдарына байланысты, уақыттың күн мен түннің ауысуына байланысты. Жануарлар сыртқы ортадағы кейбір элементтері естеріне сақтайды. Ал бұл есте сақтау ассоциативті есте сақтау жүзеге асырылады.

«Үлгіге байланысты таңдау» - (эксперименттік әдіс) яғни жануарлардағы когнитивтік әрекеттік қалыптасуына байланысты жүргізілетін экспериментік әдіс. Екі немесе бірнеше үлгіге ұсына отырып, арасындағы айырмашылықтарды есіне сақтайды.

Имитациялық үйрету мен еліктеу жануарлардың кез-келген әрекетін, қимылын сол қалпында қайталау.

Эвристикалық үйрету мен инсайт. Инсайт – шындыққа жату. Бұл әдістің негізін салушы Келер-гештальт психологиясы ағымының өкілі. Бұл ілімнің негізі жануарлар мінез-қылығының тұтастығы жануарлар белгілі бір көзқарас барысында ойланбайды. Жануарлар демалу барысында ойланады.

Импритинг – жануарлардың көргенін есте сақтау, бейнелеуі. Жануарлардағы импритингтің функциялары:

• жануарлардың өз арасындағы туысқандық қатынастарды танып білуде импритинг өте маңызды;

• паразиттарды танып білу.

Инстинктивті әрекеттік факторлар мен құрылымына бейімделу және әрекеттену негіз болады. Инстинктер – биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған ішкі және сыртқы тітіркендіргішке организмнің тұқым қуалау арқылы берілетін күрделі стереотипті қозғалысы, іс-әрекеті, шаралары. Инстинкт жануарлардың ішкі ағзаларындағы функцияларын қалыптастырады. К.Лоренц пен Н.Тинбергеннің концепциялары бойынша инстинктивті қимыл-қозғалыстар жүйке әрекетінің қызметімен тығыз байланысты. К.Лоренцтің пікірі бойынша жануарлардағы көрініс беретін көптеген мінез қылықтарының түрлері генетикалық қимылдары негізінде қалыптасады.

Инстинктивті мінез-қылықтың негізгі факторлары.

Инстинктивті мінез-қылықтың негізгі факторлары ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі факторларға гомеостаз бен биоритм жатады:

гомеостаз – организмнің ішкі жағдайын қалыпта, тұрақтылықта сақтап отырудағы белсенділігі, яғни өзін өзі реттеу. Жануарлардың организмі үнемі ішкі тепе-теңдікке ұмтылады. Сондықтан ішкі ритмнің бұзыуы және физиологиялық функцияның қалыпты деңгейдің ауытқушылығы, жануарларды бірқалыпты күйге тұрақтылыққа жетелейді. Биологиялық ритмдер (ырғақтылықтар) немесе биоритм космостық уақытпен организмнің ішкі тұрақтылығы, ішкі ритмнің сәйкестеліп келетін ритмикалық қозғалыстар әрекеті, мысалы: әтештің шақыруы.

Сыртқы инстинкті факторларға негізгі тітіркендіргіштер жатады

Негізгі тітіркендіргіштер – яғни сыртқы тітіркендіргіштің организмге әсері және инстинкті мінез-қылықты тудыруы. Өзінің әртүрлілігі мен және өзіне тән ерекшеліктерімен дағдыланады. Негізгі тітіркендіргіштердің түрлері:

- физикалық (көлемі, түр түсі, иісі) және химиялық (кеңістік қарым-қатынастар, стимулдардың векторлары) мыс: аралардың векторлық қозғалысы;

- қимыл қозғалысқа келтіруші яғни қимыл қозғалыстың белгі түрі қалыптасады;

- бағыттаушы белгілі бір реакцияға байланысты пайда болатын тітіркендіргіштер;

- әрекетке келтіруші яғни жүйке орталықтарының табалдырығын алдына-ала төмендететін тітіркендіргіштер.

Негізгі тітіркендіргіштер сондай-ақ көптеген заттың қасиетін білдіреді. Жануарларда оптималды тітіркендіргіштер де болады. Олар жануарлардағы тән реакцияларды тудырады. Мысал ретінде Н.Тинберген анасының тұмсығындағы қызыл даққа құстың баласының реакциясын келтіреді

Суммация – негізгі тітіркендіргіштердің қозғалысқа келу ерекшеліктері яғни негізі тітіркендіргіштер ұлғайған сайын, жануарлардың инстинктивтік мінез-қылық реакциялары да ұлғайады. К.Лоренцтің айтуы бойынша жануарларда қалыпқа келтірілетін ішкі механизмдер бар. Ішкі қылыққа келтірілетін механизмдер нейро - сенсорлық жүйенің шоғырлануы жануарлардың мінез-қылығының актілерімен қоршаған биологиялық ортадағы қалым-қатынасын қалыптастырады.

№ 5-ші дәріс тақырыбы: Жануарлар психологиясының эволюциясы

Сұрақтары: