8.10. Бүйрек үсті бездері
Бездің қыртыстық қабатында түзілетін гормондар минерало-кортикоидтар (альдостерон, дезоксикортикостерон), глюкокорти-коидтар (гидрокортизон, кортизон, кортикостерон), андокорти коидтар (андростендион, андростерон, эстрон, прогестерон) болып 3 топқа бөлінеді
Минераакортикоидтар организмде минералды заттардың алмасуын — натрий мен калий деңгейін, реттейді. Минералокортикоидтар жетіспесе организм натрийді, суды, хлоридтерді көп бөліп шығарады да, ішкі ортаның қасиеттері өзгеріп, тіршілік жағдайлары бұзылады.
Глюкокортикоидтар көмірсулар, белоктар, майлар алмасуына әсер етеді, ұлпаларда белоктың ыдырауын күшейтіп, олардың синтезін бәсендетеді. Глюкокортикоидтар әсерімен қан құрамындағы амин қышқылдарының мөлшері өсіп, олар бауырда глюкоза мен гликогенге айнала қордағы май шығыны артып, қуат алмасуы күшейеді. Бұл гормондар антиденедердің түзілуін баяулатып, қабыну процесін өршітпеуде маңызды орын алып, булығу (стресс) тудыратын әр түрлі қолайсыз факторлардың әсеріне бейімделуде маңызды рөл атқарады.
Бүйрек үсті безінің қыртыстық бөлігінің қызметі нашарласа адам аддисон дертіне шалдығады: тері қола түске боялып, адам арықтайды, тәбет нашарлап, қандағы қант мөлшері азаяды, қан қысымы төмендейді, астения (әлжуаздық) пайда болып, ішкі ортада натрий мөлшері азайып, калий мөлшері көбейеді.
Бездің боз затында адреналин және норадреналин гормондары түзіледі. Бұл гормондар катехол туындысы болғандықтан катехоламиндер деп аталады. Олардың әсері симпатикалық нерв өсеріне ұқсас, сондықтан оларды симпатикалық аминдер деп те атайды.
Адреналин тираминнің туындысы, ал норадреналин метилсізденген адреналин болып табылады, оның құрамында метил тобы болмайды.
Катехоламиндер
гликогенолиз және липолиз процестерін
шапшаңдатады,
көмірсулар мен майлар алмасуына әсер
етіп, жылу реттеу, қан
айналым процестеріне, бұлшық
ет әрекетіне, ОНЖ-сі, тыныс алу
және қан түзу мүшелерінің қызметіне
ықпал жасайды. Адрен-лин
жүрек
етінің қозғыштығын күшейтіп, жиырылу
күшін арттырды, жүрек жұмысын
жиілетіп оның минуттық көлемін көбейтеді,
қан
қысымын жоғарылатады. Норадреналин
жүрек
етінің қозғыштығын
өзгертпейді, жүрек жұмысын
баяулатады. Бұл
екі гормон да жүрек тамырлары арнасын
кеңейтіп, тері тамырларын тарылтады,
бауыр
мен бұлшық еттерде гликогеннің ыдырауын
күшейтіп, қан-дағы
глгокозаның деңгейш жоғарылатады.
Катехоламиндер организмді белсенді
әрекеттерге дайындайды.
8.11. Жыныс гормондарының түзілуі және маңызы
Жыныс бездері аралас бездерге жатады. Олар жыныс торшалары-мен қатар аталық және аналық гормондар бөледі. Жыныс гормондары көбею мүшелерін физиологиялық тонуста ұстап, негізгі және қосалқы (сыртқы) жыныс белгілерін дамытады, аталық және аналық дарақтарға тән мінездерді, жыныстық дағдылы әрекеггерді (инстинкг), организмнің пісіп-жетілуін реттейді.
Жыныс гормондары холестериннің туындылары болып табылады. Аталық және аналық гормондар аталық бездерде де, аналық бездерде де қатар түзіледі. Мысалы, ер адамның тәуліктік зәрінде 3-10 мкгаталықгормондар және 5-15мкг аналық гормондар, ал әйел-дер зәрінде 3-10 мкг андрогендер, 18-36 мкг эстрогендер болады.
Аталық гормондар (андрогендер) аталық бездің (еннің) аралық ұлпа-ларындағы Лейдиг торшаларында түзіледі. Ал, бездің Сертоли торшаларында эстрогендер (аналык, гормондар) тузіледі.
Аталық гормондарға алъдостерон, изоандростерон, дегидроандростерон, тестостерон жатады. Олардың арасындағы ең белсендісі -тестостерон. Аталық гормондар анаболизмдік гормондарға жатады. Олар бұлшық етте белоктың түзілуін және жиналуын күшейтіп, оң азоттық тендестік қалыптастырады, денеге салмақ қостырады, денеде майдың жиналуын азайтады, бейорганикалық фосфордың, сульфаттың, натрий-калий хлоридтерінің қорға жинақталуын күшейтеді.
Аналық гормондар аналық жыныс мүшелерін физиологиялық тонуста ұстап, жыныстық айналымды, сүт безінің қызметін реттейді. Эстрогендер (эстрадиол, эстрон, эстриол) аналық организмге тән белок пен майдың, су мен минералды түздардың алмасу деңгейін қалыптастырады, капилляр қабырғасының өтімділігін жоғарылатады.
Аналық безде эстрогендермен қатар сары дене гормоны (геста-гендер) және андрогендер түзіледі. Сары дене гормондары - прогестерон, прогненол - ұрықтану және ұрпақ көтеру процестерін реттейді. Прогестерон буаздық кезінде гипофиздің гонадотроптық гормондарының түзілуін, фолликуланың дамуын, жатырдың жиырылуын бөгеп, ұрықтың өсуіне, сүттену процесінің басталуына ықпал етеді. Аналық бездің аралык, торшаларында тузілген андрогендер фолли-кулаларда куыстың пайда болуын, овуляция (фолликуланың жарылуын) реттеуте қатысады.
Сары дене, жолдас, жатырдың кілегей қабығы (эядометрия) релаксин гормонын бөледі. Буаздық барысында бұл гормонның бөліну мөлшері өсе түседі. Релаксин босағгу (төлдеу) процесінің дұрыс өтуі үшін қажет, оның әсерімен шат сүйектерінің байламы (симфиз) жібіп, жатыр мойыны босаңсып, ашылады.
Буаздық кезінде планцента (жолдас) да ішкі секрециялық қызмет атқарады, одан эстрогеңдер, прогестерон, релаксин және жолдас гонадотропині бөлінеді. Бұл гормоңдар буаздықтың сәтті өтуі үшін қажет.
Жыныс гормондарының түзілуі және бөлінуі нейрогуморальдық жолмен реттеледі. Нерв жүйесі жыныс бездерің қызметін рефлекстік жолмен гапофиздің гормон бөлу қабілетін өзгерту арқылы реттейді. Гипофиздің фолликуланы жандандырушы гормоны аналық организмде фолликуланың пісіп-жетілуін, ал аталық организмде - сперматогенезді жандандырады. Лютеиндеуші гормон жыныс гормондарының түзілуін, ал пролактин - сары денеде прогестеронның бөлінуін және сүтгену процесін жандандырады. Эпифиз мелатонині жыныс бездерінің өсіп-дамуын тежейді.
9 - ТАРАУ ҚАН ЖҮЙЕСІ
9.1. Организмнің ішкі ортасы туралы түсінік
Бір торшалы қарапайым организмдер сыртқы ортадан өзіне қажетті заттарды бүкіл денесі арқылы қабылдап, керексіз ыдырау өнімдерін сол арқылы бөліп отырады. Ал адам мен жоғары сатыдағы жануарларда мұндай мүмкіндік жоқ. Олардың сыртқы қабығының рөлін орындайтын терісі қоршаған ортадан қажетті заттарды сіңіре алмайды, ал торшалары сыртқы ортамен тікелей жанаспайды, арнаулы ішкі ортамен қоршалады. Ішкі ортаға қан, торша аралық (ұлпалық) сұйық және лимфа (сөл) жатады. Торша өзіне қажетті заттарды осы ортадан сіңіріп, қажетсіз заттарды сол ортаға бөледі. Бірақ қан тамырлардан шықпайды да, торшалармен тікелей жанаспайды. Организм торшалары кан құрамынан пайда болатын торша аралық сұйықпен ғана жанасады, сол себепті қанды шартты түрде ғана организмнің ішкі ортасы, ал лимфа мен ұлпа аралық сұйықты шын мәнісіндегі ішкі орта деп санайды.