
- •Zagadnienia wstępne
- •Interpretacja prawa:
- •Źródła prawa rzymskiego
- •Zbiory prawa
- •Proces rzymski Zagadnienia ogólne
- •Proces legisakcyjny
- •Proces formułkowy
- •Egzekucja
- •Ochrona pozaprocesowa
- •Interdicta (interdykt):
- •Postępowanie nadzwyczajne Proces kognicyjny
- •Prawo rzeczowe
- •Własność
- •Prawa na rzeczy cudzej
- •Prawo osobowe
- •Zdarzenia prawne
- •Czynności prawne
Interdicta (interdykt):
pozaprocesowy środek ochrony wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji
zawiera nakaz jednej strony pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła albo zaniechała
cel – natychmiastowe działanie przeciw stanowi rzeczy, która narusza porządek prawny
pretor nie badał zasadności interdyktu
postępowanie kończyło się po osiągnięciu celu, inaczej stanowiło podstawę do postępowania sądowego majacego ustanowić jego zasadność
wtedy pod przymusem pretorskim adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić określoną sumę gdyby się okazało że bezprawnie odmówił wykonania interdyktu (to samo w drugą stronę jeśli interdykt był wydany bezzasadnie)
obydwa były zaskarżalne przez actio ex stipulatu – powód żądał wydania formułki na podstawie której sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego treści, jeżeli nie to zapłata wartości rzeczy
3 cele: zmuszenie do zwrotu czegoś, okazanie czegoś lub kogoś, zaniechanie czegoś
interdictum simplicium – skierowany pod adresem jednej strony
interdictum duplictium – skierowany pod adresem obu stron
interdictum privatum – mógł być wnoszony przez określoną osobę
interdictum populare – z nim mógł wystąpić ktokolwiek
Missio in possessionem (wprowadzenie osoby w e władanie całym majątkiem dłużnika albo jego częścią):
przejęcie majątku następowało z upoważnienia pretora udzielanego na podstawie przysługującego mu imperium
pozaprocesowy środek przymusu stosowany wobec właściciela zajętego majątku aby skłonić go do określonego zachowania
wprowadzenie wierzycieli w cały majątek dłużnika następowało w toku egzekucji majątkowej uniwersalnej (venditio bonorum)
Stypulacje pretorskie:
słowne i w określonej formie przyrzeczenia, których treść określał pretor
cel - zabezpieczenie umożliwiające realizację roszczenia na wypadek ewentualnej szkody w toku procesu jak i poza nim
do zawarcia stypulacji pretor mógł zmusić każdą ze stron
Stosowane w 5 przypadkach:
zbyt młody wiekiem
przez nieobecność (np. ważna funkcja państwowa)
groźba lub błąd – podniesione w procesie
gdy pluris petitio – cofniecie skutków
restitutio in integrum – cofniecie niesłusznego wyroku
(pierwsze 3 działają poza procesem, pozostałe dwa są związane z procesem)
Postępowanie nadzwyczajne Proces kognicyjny
Geneza:
czasy cesarstwa – sprawne mechanizmy procesu formułkowego działają już tylko w okolicach Rzymu
nowy tok postępowania sądowego – cognitio extra ordinem – uchodzi za nadzwyczajny
cognitio to proces myślowy skierowany na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego znaczenia z punktu widzenia jako przesłanki do podjęcia decyzji
cognitio oznaczała ogół czynności od wszczęcia postępowania aż do wydania decyzji ostatecznej
roszczenie z tytułu wynagrodzenia czynności zleconej, z tytułu alimentów i fideikomisów (nieformalnych zapisów na wypadek śmierci), sprawy wymagające szybkiej interwencji sadowej, związane z opieka, dotyczące wolności bądź niewoli tylko przez proces kognicyjny
organy kompetentne do rozstrzygania sporów – prefekci, konsulowie, pretorzy, urzędnicy niższego szczebla, nawet senat, na prowincji: funkcjonariusze administracji państwowej
prowincja – spory między obywatelami rzymskimi – proces formułkowy, spory inne- proces kognicyjny
sędzia nominowany przez namiestnika !!!
zanik postępowania dwufazowego
342 r. Konstytucja Konstancjusza i Konstansa – likwidacja procesu formułkowego
Organizacja sądownictwa:
zorganizowany hierarchicznie, wykonuje go aparat administracji państwowej (stopienie się dwóch funkcji państwowych: administratio i iudicatio);
na czele drabiny cesarz (w jego imieniu wydawane są wszystkie wyroki), wyrok wydany w imieniu cesarza kształtuje również nowe prawa !!!
prefekci miejscy (Rzym i Konstantynopol) im podlegali urzędnicy
każdy urzędnik wyposażony był w swe kompetencje z zakresu wymiaru sprawiedliwości i mógł je przekazać osobie przez siebie powołanej, a także wybranym przez strony arbitrom po zatwierdzeniu ich przez kompetentnego urzędnika
każdy sędzia mógł skorzystać z rady prawników
posiedzenia sadu w każdy dzień oprócz świąt, ale już nie publicznie jak w procesie formułkowym ale w pomieszczeniach zamkniętych
Przebieg:
wezwanie pozwanego do sądu w formie litis denuntiatio – pismo procesowe, w którym powód przedstawia swoje roszczenia wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie (na ogół 4 miesiące); później doręczenie nabiera charakteru urzędowego
libellus conventionis – w prawie justyniańskim, wezwanie pozwanego do sądu, w którym powód precyzuje swoje roszczenia i ich podstawę prawną, ma duże znaczenie w procesie dla oceny czy powód nie dopuścił się nadmiernego żądania (pluris petitio); jeśli popełnia je świadomie - przegrana
actiones zachowały te same nazwy ale zmieniły nieco charakter – były one wyrazem wyłącznie roszczenia procesowego, przysługującemu określonemu powodowi (przejście od systemu skarg-powództw do systemu praw podmiotowych; procesować może się każdy a nie tylko ten który uzyskał od pretora actio, a więc ten którego prawo podmiotowe zostało naruszone a taka czy inna actio tylko to wyraża
powód przekazuje libellus właściwemu urzędnikowi, ten się zapoznaje z treścią i decyduje o przekazaniu odpisu pozwanemu za pośrednictwem urzędnika – executor
podstawowym skutkiem wniesienia libellus conventionis jest zawisłość sporu (litispedencja) – w tej samej sprawie nie może toczyć się między tymi samymi stronami postępowanie przed innym sądem, tak długo jak trwa zawisłość sporu
wraz z doręczeniem libellus conventionis przerwaniu ulega termin przedawnienia powództw (a tym samym roszczeń)
pozwany w ciągu 10 dni, jeśli nie zaspokoi powoda, przyrzeka że zjawi się w sądzie i udziela pisemnej odpowiedzi na pozew – libellus contradictionis – w niej przedstawia zarzuty pod adresem roszczeń powoda, jest również doręczane przez executora
postępowanie składa się z trzech części:
wstępna (primordium litis) – trwa do litis contestatio,
środkowa (medium) – postępowanie dowodowe
końcowa (sententia) – wydanie wyroku
strony staja przed sądem osobiście, albo zastępują je prokuratorzy
rośnie rola adwokata – rośnie wynagrodzenie za zlecenia (mogła nim zostać osoba o nieposzlakowanej opinii)
jeśli pozwany nie uznał roszczeń powoda przed sądem to powód przedstawiał ustnie fakty i przeprowadzał wywód prawny
pozwany ustnie się przeciwstawiał
następowało litis contestatio – po złożeniu przez obie strony i ich adwokatów przysięgi że w procesie będą postępować zgodnie z wymogami prawa (ale tutaj nie dzieli na dwie fazy i nie powoduje konsumpcji skargi !!!, ale tylko do tego momentu można było podnieść zarzuty dylatoryjne – z peremptoryjnych można było korzystać nawet podczas apelacji !!!)
exceptio nie jest częścią formułki procesowej, więc powoduje każdorazowo oddalenie powództwa a nie powstrzymuje powoda od wnoszenia skargi – odroczenie wykonania prawa podmiotowego
ponownemu wniesieniu skargi na przeszkodzie staje dopiero prawomocny wyrok (konsumpcja skargi !!!
Dowody:
sąd traci swobodę w ustalaniu wiarygodności – zasada legalizmu dowodowego – cesarz za pośrednictwem swoich aktów normatywnych ustala pewne dyrektywy, jakich trzyma się sędzia podczas procesu i na podstawie których ustala stan faktyczny na podstawie przeprowadzonych dowód
wzmacnianie siły dowodów rzeczowych (tu najwyższe rangą są dokumenty urzędników państwowych; także notariusze jeśli przysięgali) kosztem osobowych
w okresie dominatu rośnie rola notariatu – zawodowo się trudnią sporządzaniem dokumentów na zlecenie osób prywatnych, w asyście sekretarzy i skrybów redagowali dokumenty, pisma procesowe, prośby do cesarza i innych urzędników, albo na placach publicznych albo w kancelariach, od Justyniana musieli mieć urzędowe zezwolenie a Dioklecjan regulował wynagrodzenie
dokumenty osób prywatnych miały wartość dokumentu publicznego, jeśli były podpisane przez 3 świadków, jeśli druga strona zarzucała sfałszowanie to mogła do sądu karnego przeciw fałszerzowi albo na drodze cywilnej domagać się ustalenia autentyczności pisma
siła dowodowa świadków zależała od pochodzenia społecznego; obowiązek przysięgi stron – a strona wezwana składa ja pod rygorem przegrania procesu
domniemanie (praesumptio) – obowiązek sędziego wysnuwania wniosków, co do faktów trudnych albo niemożliwych do udowodnienia .
postępowanie było protokołowane – na wypadek złożenia przez którakolwiek stronę apelacji od wydanego wyroku
Wyrok:
po ocenie dowodów według kryteriów narzuconych przez konstytucje cesarskie sędzia wydawał wyrok, formułowany na piśmie, odczytany publicznie, mógł opiewać również na częściowe zasądzenie pozwanego a nawet zasądzić powoda i nie musi być to kwota pieniężna
możliwość postępowania zaocznego !!! – sąd czynił starania, aby doprowadzić stronę do sądu (trzykrotnie szukanie w domu) a gdy to się nie udało – normalne postępowanie sądowe
prawo justyniańskie – obowiązek zasadzenia od strony przegrywającej na rzecz przeciwnika procesowego wydatków, jakie poniósł on związku z procesem (były one szczególnie wysokie podczas apelacji)
cesarz Zenon – zasądzenie strony przegrywającej na rzecz fiskusa pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary
Apelacja:
ponieważ strony nie miały kontroli nad wyborem sędziego – strona przegrywająca miała możliwość kontroli zgodności orzeczenia z obowiązującym prawem =>apelacja
supplicatio – zwrócenie się do cesarza z odwołaniem od decyzji urzędnika
cel – ugodzenie w niesprawiedliwość wyroku jako rezultatu niewłaściwego zastosowania prawa, braku kwalifikacji sędziego wyrokującego w niższej instancji
strona przegrana mogła się domagać ponownego rozpatrzenia sprawy w przepisowym terminie ustnie albo pisemnie – libellus appelationis
libellus refutatorius – w nim strona wygrana zbijała zawarte w apelacji argumenty
możliwość apelacji powodowała zawieszenie wykonania wyroku do czasu przeminięcia terminu złożenia apelacji, a po jej wniesieniu do wydania wyroku wyższej instancji
do Justyniana obowiązek stawienia się stron przed sądem apelacyjnym
nie było apelacji od procesu zaocznego !!!
sąd apelacyjny orzekał ponownie, co do istoty sprawy, postępowanie dowodowe i mógł dojść do odmiennych wniosków
sąd dawał nowy wyrok zastępujący poprzedni natomiast oddalając apelację czynił pierwszy wyrok prawomocnym i wykonalnym z chwilą ogłoszenia (ex tunc)
czterokrotność kosztów sądowych płaci przegrany wygrywającemu, Konstantyn Wielki – utrata połowy majątku, praca w kopalni lub wygnanie (obie na 2 lata), Justynian znosi te rygory – zwykłe koszty postępowania
prawomocny wyrok powodował definitywne skonsumowanie skargi – materialna strona prawomocności – i był przeszkodą do wniesienia apelacji – formalna strona prawomocności
jeżeli był to wyrok zasądzający to stanowił on tytuł egzekucyjny
Egzekucja:
zanika venditio bonorum a w jej miejsce distractio bonorum – sprzedaż pojedynczych przedmiotów dłużnika (cały majątek tylko w przypadku niewypłacalności)
znika całkowicie egzekucja osobista (więzienie za długi tylko jako środek pomocniczy do egzekucji majątkowej)
wygrany może być z pomocą egzekutora wprowadzony w posiadania zasądzonej rzeczy (egzekutor mógł dokonywać sekwestracji przedmiotów majątkowych w zastaw – jeżeli nie spłacił – zastawione rzeczy sprzedane w drodze licytacji)
Episcopalis audientia:
wymiar sprawiedliwości sprawowany przez biskupów
możliwość porzucenia przez strony sądu państwowego by przed trybunałem biskupim poddać się jego wyrokom
nie ma możliwości apelacji
strony dobrowolnie poddawały się temu orzecznictwu
wystarczyła wola jednej ze stron – dopiero później obu stron
potem rozstrzygał kompromis a wykonanie wyroku pozostawiono władzy świeckiej
forma ochrony interesów ubogich warstw społecznych
Proces reskryptowy:
sędzia (także inne osoby prywatne) mający trudności w rozwikłaniu problemu zwracał się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, czynił to sam cesarz albo inny jego urzędnik z zastrzeżeniem, że taki stan faktyczny odpowiada prawdzie
sędzia był związany opinią prawną zawartą w reskrypcie