Proces legisakcyjny

• najstarszy proces prywatny

• postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio) – stąd nazwa, można było nim dochodzić tylko takich spraw które przewidywała ustawa – wąski zakres zastosowania

• w obu fazach postępowanie toczyło się ustnie

• w fazie in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły – pomyłka prowadziła do przegrania procesu – skrajny formalizm

• znano 5 sposobów postępowania tzw. modi lege agendi – 3 służyły do przeprowadzenia postępowania sądowego a 2 – egzekucji

• legis actio sacramento – posługiwano się nią w rozstrzyganiu sporów, charakter ogólny, służyła dochodzeniu praw związanych z władztwem powoda (legis actio sacramento in rem) jak i roszczeń o charakterze zobowiązaniowym (legis actio sacramento in personam)

• obie strony wzywały się do ustanowienia sacramentum – pewnej kwoty pieniężnej 50 asów, gdy wartość poniżej 1000 asów; 500 asów, gdy wartość powyżej 1000 asów), kwota ta była deponowana w świątyni i wtedy spór wkraczał w drugą fazę – apud iudiciem, w której sędzia rozstrzygał, które sacramentum jest słuszne, strona przegrywająca traciła swoje sacramentum na rzecz świątyni a jeśli był to pozwany to musiał on dodatkowo zaspokoić powoda pod rygorem egzekucji (legis actio per manus iniectionem)

Proces formułkowy

Geneza:

• pretor dla peregrynów udzielał instrukcji (formułki) przy przekazywaniu spraw rekuperatorom

• opiera się na władzy pretorskiej a nie na ustawie – iudicium imperio continens

• lex Aebutia – wszyscy mogą korzystać

• pretor mógł udzielić ochrony prawnej we wszystkich słusznych (wg jego uznania) sprawach

Faza in iure:

• prywatne wezwanie pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem (jeżeli się nie stawił można go było doprowadzić siłą; także osoba trzecia – windeks – mogła dać gwarancję że pozwany stawi się w terminie późniejszym; albo i sam pozwany przyrzekał powodowi zapłatę gdyby się nie stawił)

• wzywając do sadu powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji (editio actionis pozasądowa) i powtórzyć przed pretorem (sądowa editio actionis)

• postulatio actionis – wniesienie przez powoda prośby do pretora o udzielenie mu actio (główny warunek przeprowadzenia procesu)=> datio actionis – gdy dawał; denegatio actionis – gdy odmawiał, w tym przypadku powód mógł się odwołać (intercessio) do innego pretora lub konsula, bądź mógł próbować po zmianie na stanowisku pretora

• pretor przyznawał skargę na podstawie ustawy (iudicium legitimum), albo na podstawie przysługującego imperium (iudicium imperio continens)

• confessio in iure – gdy pozwany uznawał roszczenia powoda, koniec sprawy, zastępowała ona wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny

• ujemne konsekwencje pociągał też brak jakiejkolwiek obrony ze strony obecnego pozwanego (indefensio)

• iusiurandum in iure – przysięga kładąca kres postępowaniu, pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje, powód –że istnieje; przysięga ta była równoznaczna z wyrokiem, a za krzywoprzysięstwo wyjątkowo surowe kary

• ustaloną formułkę wręczał powód pozwanemu a ten ją przyjmował – koniec fazy in iure

Litis contestatio:

• konsumpcja skargi – w tej samej sprawie te same strony mogą się procesować tylko raz

• następowała ipso iure jeśli:

  • iudicium legitimum

  • skarga jest in ius concepta

  • skierowana in personam

    • gdy jeden nie był spełniony (iudicium imperio continens, skarga oparta na fakcie lub skarga miała charakter rzeczowy) konsumpcja następowała gdy pozwany ponownie podniósł o to samo roszczenie zarzut przeciw powodowi że w sporze już raz miała miejsce litis contestatio, albo że spór zakończył się wyrokiem

Formułka procesowa:

• formułka – program działania w fazie apud iudicem określający w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

• 4 części zwyczajne składowe:

  • intentio – tu powód zawierał treść żądania (albo ściśle określone, albo bliżej nieokreślone – tu mógł przegrać cały proces gdy za dużo żądał albo przedwcześnie albo nie tam gdzie powinien albo z innej podstawy prawnej, zaś przegrana była efektem nadmiernego żądania)

  • demonstratio – otwierała formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie i miały bliższe określenie podstawy prawnej żądania

  • condemnatio – alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego, opiewała zawsze na kwotę pieniężną nawet gdy proces toczył się o rzecz, skarga arbitralna do pretora o umieszczenie klauzuli arbitralnej na mocy której sędzia wzywał pozwanego do dobrowolnego zwrócenia rzeczy powodowi

  • adiudicatio – w powództwach działowych, zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej

    • 2 części nadzwyczajne:

  • exceptio – część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w bonae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną – prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda – exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem – jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam – skuteczna tylko wobec określonej osobie; exceptio doli – zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio

  • praescriptio – umieszczana za żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości ale tylko części świadczenia

Obrona pozwanego:

• proces mógł się toczyć gdy pozwany zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja)

• negacja pozwanego nakłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu (onus probandi) – ponosił ujemne konsekwencje nieudanego dowodu

• exceptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w banae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną – prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda – exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem – jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam – skuteczna tylko wobec okreslonej osobie; exceptio doli – zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio

Rodzaje actiones:

• każde prawo podmiotowe chronione odrębnym powództwem (actio)

• actiones civiles – oparte na ius civile

• actiones in rem – powództwa rzeczowe, chroniące praw podmiotowych bezwzględnych (praw rzeczowych), skuteczne wobec wszystkich naruszających cudze prawo do rzeczy, w intentio tylko że sporna rzecz należy do powoda, konsumpcja nie następowała ipso iure w momencie litis contestatio, określano je także jako vindicationes

• actiones in personam – powództwa osobowe, wnoszone tylko wobec konkretnej osobie, zazwyczaj dłużnik będący w stosunku obligacyjnym, niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania itp., wymieniano z nazwiska i imienia obie strony a konsumpcja z mocy prawa po litis contestatio

• actiones honorariae – oparte na prawie pretorskim:

• actiones in faktum conceptae – oparte na fakcie, pretor udzielał ochrony procesowej po stwierdzeniu przez sędziego opisanego w formułce faktu

• actiones ficticiae – oparte na fikcji, pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element w rzeczywistości nie istniejący a potrzebny

• powództwa z przestawionymi podmiotami – gdy kto inny był podmiotem prawa lub obowiązku a kto inny robił lub przeciw komu robiono a actio użytek

• actio utilis – zmodyfikowane już istniejące powództwo prawa cywilnego lub pretorskiego

• actio directa – nie zmienione

• actiones poenales – do dochodzenia pewnej kwoty tytułem kary prywatnej

• actiones rei persecutoriae – do dochodzenia wyrównania szkody wyrządzonej deliktem

• actiones mixtae – w celu dochodzenia odszkodowania jak i ukarania sprawcy

• actiones perpetaue – powództwa, które nie ulegały przedawnieniom

• actiones temporales – czasowe, mogły być wnoszone tylko w ciągu pewnego czasu (głównie prawa pretorskiego)

• actiones stricti iuris – powództwa ścisłego prawa, sędzia musiał się ściśle trzymać poleceń zawartych w formułce (z kontraktów jednostronnie zobowiązujących – literalne, werbalne i pożyczka, a także z deliktów)

• actiones bonae fidei – powództwa oparte na dobrej wierze, nie określano kwoty w formułkach, sędzia mógł się opierać także na zasadach słuszności i dobrej wiary (poza ustawami), (kontrakty konsensualne i realne ale nie pożyczka !!!

• actiones arbitrariae – skargi arbitralne z dodatkowymi upowaznieniami dla sędziego

• konkurencja powództw – gdy do ochrony jakiegoś uprawnienia prawo przewidywało kilka powództw – wtedy powód miał prawo wyboru jednego z nich ale tylko do momentu litis contestatio

• kumulacja powództw – cel powództw różny – z deliktów – kradzież – zwrot rzeczy + podwójna wartość

Faza apud iudiciem:

• musiało się zakończyć z upływem pewnego czasu od litis contestatio (iudicium legitimum – 18 miesięcy; iudicium imperio continens – do końca kadencji urzędnika) – jeśli nie to proces mógł być umorzony

• sędzia miał ustalić stan faktyczny na podstawie dostarczonych dowodów i wydanie wyroku stosownego co do treści formułki

• obowiązek dostarczenia dowodu spoczywa na tym kto twierdzi a nie na tym co zaprzecza (powód udowadnia intentio, pozwany exceptio a sędzia wydaje wyrok)

• dowody – świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny

• sędzia ocenia dowody i zupełnie nieskrępowany wydawał wyrok ogłaszając go ustnie, bez podawania motywów

• gdy sprawa była niejasna mógł nie wydać wyroku a sprawę przejmował inny sędzia

• wyrok prawomocny od chwili ogłoszenia (nie można drugi raz się procesować w tej samej sprawie, chyba że przekupstwo sędziego albo sfałszowania dowodów)