Proces rzymski Zagadnienia ogólne

Prawo procesowe a prawo materialne:

• Prawo materialne – w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa podmiotowe jednostki

• Prawo procesowe (formalne) – spełnia role służebną, ponieważ ma na celu ochronę lub realizację praw podmiotowych określonych przez prawo materialne

• Rzymianie zawsze traktowali ius civile jako całość ze względu na rolę jaka odegrała actio w procesie formułkowym

• Actio – element procesowy, działanie, czyn, rozprawa sądowa, czynność o charakterze procesowym, skarga, powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego

• W procesie formułkowym powód mógł realizować swe prawo tylko gdy pretor przyznał mu odpowiednie actio

• Actio bardzo często wyprzedzał prawa podmiotowe a tylko czasem je ochraniał (odwrotnie niż dzisiaj)

Historia:

• Pomoc własna – najdawniej był to jedyny sposób realizacji praw prywatnych (ale niesie za sobą niebezpieczeństwo anarchii)

• Dekret cesarza Marka Aureliusza – zniesienie ochrony dla posiadacza rzeczy nabytej przez zastosowanie przemocy – ograniczanie przez coraz większą interwencję państwa – powstanie procesu i przeprowadzanie egzekucji

• Sądownictwo zwyczajne – ordo iudiciorum privatorium – najstarszy sposób dochodzenia roszczeń

• Proces legisakcyjny – ustawa XII Tablic

• Proces fomułkowy – III w.p.n.e.; jednak do lex Aebutia (130 r.p.n.e.) Rzymianie korzystali z legis actiones dopiero ta ustawa udostępniła proces formułkowy Rzymianom

• Dualizm trwa do 17 r.p.n.e. – zniesienie procesu legisakcyjnego

• Proces kognicyjny –okres pryncypatu, obok formułkowego a wyparł go dopiero w okresie dominatu

• 342 r – konstytucje Konstancjusza i Konstansa o zakazie stosowania procesu formułkowego

Organizacja:

• proces cywilny toczył się od początku aż do wydania wyroku

• najbardziej czasochłonne zbieranie dowodów powierzano mianowanej osobie, która ponadto wydawała wyroki

• dwufazowość postępowania:

  • in iure - (pierwsza), odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej; król => konsul => pretor, pretor tutelaris (opieka), pretor peregrynów, edyl kurulny (transakcje targowe – właściwość rzeczowa), zaś na prowincji namiestnik prowincjonalny

  • apud iudicem – (druga), toczyła się przed mianowanym sędzią prywatnym, tutaj następowało rozstrzygnięcie procesu, iudex – sędzia jednostkowy, arbiter – sędzia wybrany zgodnie przez strony procesowe, początkowo spośród osób wpisanych przez pretora na specjalną listę

    • iuducium legitimum:

      • między obywatelami rzymskimi

      • przed sędzią jednostkowym

      • w samym Rzymie bądź jednomilowym jego okręgiem

    • iudicium imperio continens – gdy nie było jednej z trzech przesłanek

    • sądy kolegialne:

• spory instruowane przez pretora dla peregrynów rozstrzygali rekupertatorzy (było ich od 3 do 5)

• sądy decemwiralne (10 osób) – spory o wolność

• sądy centumwiralne (105 osób) – spory o spadki

• rozstrzygnięcie na ogół w miejscu zamieszkania pozwanego

Strony:

• powód (actor) – inicjuje proces, domaga się swego prawa podmiotowego,

• pozwany (reus) – od niego powód domagał się określonego zachowania

• faza in iure – musiały być obie strony, postępowanie zaoczne jest niemożliwe

• faza apud iudiciem – gdy jedna strona nie stawia się do południa to zasądza na korzyść drugiej strony

• w procesie legisakcyjnym obie strony musiały występować osobiście – nie może być zastępcy

• w procesie formułkowym w obu fazach można było się posługiwać zastępcami – zastępca ustanowiony w sposób uroczysty w obecności strony przeciwnika to kognitor natomiast ustanowiony w sposób nieformalny pod nieobecność strony przeciwnej to prokurator, osoby podległe opiece zastępował opiekun a osoby prawne – syndicus, każda ze stron mogła korzystać z usług mówców sądowych – oratores, advocati – lecz nie zastępowali oni żadnej ze stron ale pełnili rolę rzecznika albo doradcy, albo wygłaszali mowy sądowe

• proces mógł się toczyć tylko gdy obie strony miały zdolność sądową (legisactio) – powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze sądowej wobec pozwanego, przeciw któremu może zapaść wyrok zasądzający, jest to jeden z atrybutów obywatelstwa rzymskiego

• zdolność procesowa (można mieć zdolność sądową a nie mieć procesowej !!!) – zdolność do przedsiębrania czynności, które w procesie wywołają określony skutek prawny, łączy się zazwyczaj ze zdolnością do czynności prawnych

• legitymacja procesowa – możliwość wystąpienia w danym, ściśle określonym procesie w roli powoda (czynna legitymacja procesowa) bądź pozwanego (bierna legitymacja procesowa)

Postępowanie zwyczajne (Ordo iudiciorum privatorum)