Prawo osobowe

Podmioty prawa

Zdolność prawna:

• Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku (ma ja ten, kto jest właścicielem, wierzycielem – czynna zdolność majątkowa, a także dłużnik – bierna zdolność majątkowa

• Zdolność do czynności prawnych to możliwość składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutek prawny

• Osoba fizyczna – człowiek

• Osoba prawna – podmiot niefizyczny wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędna do realizacji jego celów

• Pełna zdolność prawna warunkowały 3 czynniki (status):

  • Wolność (satus libertatus)

  • Obywatelstwo (status civitatis)

  • Stanowisko w rodzinie (status familiae)

    • Tylko ten miał pełną zdolność prawną (caput), który był osobą wolną, miał obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlegał niczyjej władzy

Osobowość fizyczna:

• Osobowość człowieka zaczynała się wraz z urodzeniem, ale pełna zdolność prawną nabywał ten, który w momencie urodzenia spełniał wszystkie 3 warunki !!!

• Pewne prawa można było zastrzec już dla płodu (prawo do spadku) – przyjmowano fikcję, ze dziecko poczęte przyszło już na świat – dla jego ochrony można było ustanowić specjalnego kuratora – curator ventris

• Noworodek stawał się podmiotem tych praw tylko wtedy, gdy przyszedł na świat żywy – przejawiał jakieś oznaki żywotności (kwilenie, jakiś ruch) i zdatny był do życia (zdolność noworodka do życia poza łonem matki – powoływano się na antyczną naukę – między 182 a 300 dniem od poczęcia)

• Niemowlę musiało mieć postać ludzką

• Nieważny był testament, który nie uwzględniał pogrobowca

• Osobowość człowieka kończy się wraz ze śmiercią

• Można ją było stracić przez zmiany w jednym z 3 status – 3 rodzaje umniejszenia:

  • Capitis deminutio maxima – utrata wolności, utrata zdolności prawnej w ogóle

  • Capitis deminutio media – utrata obywatelstwa, utrata zdolności prawnej, ale tylko na gruncie rzymskiego ius civile

  • Capitis deminutio minima – zmiana stanowiska w rodzinie (ale nie przez śmierć zwierzchnika), utrata zdolności do spadkobrania w poprzedniej rodzinie, wygaśnięcie służebności itp.

Status libertatis (Ludzie wolni => wyzwoleńcy => niewolnicy):

• Niewolnik nie był traktowany jako podmiot ale jako przedmiot prawa, nie uzyskiwał wolności po ucieczce, po śmierci zwierzchnika jeśli nie było dziedziców, bez właściciela był rzeczą niczyją i jako taki mógł być zawłaszczony, nie mógł być wierzycielem ani właścicielem, właściciel miał wobec niego prawo życia i śmierci, jako istota myśląca i mówiąca wchodził w liczne i rozmaite stosunki społeczne ale z uwagi na brak zdolności prawnej traktowano je jako stosunki faktyczne, nie mógł zawrzeć małżeństwa – związek jako stan faktyczny contubernium – dzieci z takiego związku również były niewolnikami a panem był pan rodziców

• Właściciel mógł przekazać niewolnikowi część swojego majątku w zarząd – peculim – ale majątek jak i pożytki z niego były własnością właściciela, była to sprytnie pomyślana instytucja materialnej zachęty do wydajniejszej pracy na rzecz pana

• Wszystko co niewolnik nabył od osób trzecich stawało się własnością pana, jedynie za długi niewolnik odpowiadał osobiście ale były to zobowiązanie naturalne – w wyniku działalności niewolnika właściciel mógł się wzbogacić ale nie mógł zubożeć – odpowiedzialność noksalna wobec osób trzecich ale tylko do wysokości wartości niewolnika – jeżeli powyżej oddaje niewolnika – odpowiedzialność idzie za niewolnikiem

• Actiones adiecticiae qualitatis – powództwa przeciwko panom niewolników

  • Actio de peculio – właściciel wydzielonego peculium odpowiadał za zaciągnięte długi na to peculium, ale tylko do wysokości peculium (prawo dedukcji – jeśli właściciel był też wierzycielem to sobie zwracał w pierwszej kolejności)

  • Actio tributoria – gdy peculium było obrócone na cele handlowe właściciel obowiązany był podzielić je z tytułu długów proporcjonalnie między wierzycieli, siebie uwzględniając na tych samych zasadach (nie ma tu prawa dedukcji)

  • Actio de in rem verso – za zobowiązania niewolnika, w wyniku których nastąpiło przysporzenie w majątku właściciela, odpowiadał właściciel do wysokości przysporzenia

  • Actio quod iussu – w pełnej wysokości odpowiadał właściciel za zobowiązania niewolnika, które ten zaciągnął wobec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia kontraktu z niewolnikami

  • Actio exercitoria\institoria – w pełnej wysokości, gdy niewolnik zaciągnął zobowiązanie pełniąc funkcje kapitana statku, albo kierownika przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego

• Niewolnik we wszystkich tych przypadkach odpowiadał na podstawie ius civile w sposób naturalny – bez możliwości pozwania go do sądu

• Niewola powstawała przez:

• Wzięcie w niewolę nieprzyjacielską w wyniku działań wojennych (nawet obywatel rzymski, ale po powrocie z niewoli odzyskiwał pełnię praw, jeżeli zmarł w niewoli – przyjmowano fikcję że zmarł w chwili dostania się do niewoli a więc jako osoba wolna – np. ważność testamentu

• Urodzenie z matki niewolnicy (ale dziecko matki, która w czasie ciąży chociażby raz była wolna to dziecko było wolne)

• Sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika

  • Niewola gasła przez wyzwolenie – manumissio (wg ius civile)

    • Manumissio vindicta – dokonywana w obecności pretora, właściciela niewolnika i osoby trzeciej, która za zgodą właściciela ogłaszała że niewolnik jest osoba wolną

    • Manumissio censu – przez wpisanie niewolnika za przyzwoleniem jego właściciela na sporzadzana co 5 lat przez cenzora listę obywateli

    • Manumissio testamento – przez nadanie wolności w testamencie

    • Manumissio in ecclesia – w czasach dominatu dokonywana przez oświadczenie woli właściciela złożone przed biskupem i zebraniem gminy chrześcijańskie

      • Niewola gasła tez na mocy prawa pretorskiego ale było to mniej formalistycznie – wystarczyło oświadczenie o wyzwoleniu w obecności świadków albo za pomocą listu

      • Do Justyniana wyzwoleńcy nabywali w sposób nieformalny wolność ale nie nabywali obywatelstwa rzymskiego – stawali się Latynami (wg prawa pretorskiego)

      • Wyzwoleńcy wg ius civile byli wolni i posiadali obywatelstwo rzymskie ale w swoim stanowisku prawnym byli w stosunku do wolno urodzonych upośledzeni na terenie prawa publicznego a przez prawo patronatu (cały szereg powinności na rzecz poprzedniego właściciela występującego w roli patrona) na terenie prawa prywatnego, pełnię praw dopiero w drugim pokoleniu

      • Sytuacja prawna wyzwoleńców

        • Prawo patronatu – nie mogli występować z powództwami przeciwko patronowi, patron miał obowiązek alimentacyjny wobec wyzwoleńca i odwrotnie, musiał być posłuszny patronowi, przyrzeczone usługi podczas wyzwolenia

        • Pełnia praw dopiero w drugim pokoleniu

        • Prawo spadkowe – śmierć wyzwoleńca – nie ma dziedziców – całość dla patrona, gdy są dzieci patron dostaje część

      • Osoby półwolne – dłużnicy poddani egzekucji osobistej (ad dicti); dłużnicy z pożyczek (nexi); gladiatorzy (nawet gdy wolni to musieli siedzieć w koszarach); wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej; odpracowujący długi, koloni 9przywiązanie do ziemi, mimo że są wolni)

Status civitatis (obywatele Rzymu => Latynowie => peregryni):

• Zasada osobowości (personalności) prawa – każdy obywatel rządził się prawem tej gminy (civitas) do której należał i odwrotnie – prawo określonej civitas dostępne było tylko jej obywatelom

• Zdolność prawną w sferze rzymskiego ius civile miał wyłącznie obywatel rzymski – civis Romanus

• Uprawnienia:

  • Ius sufraggi – prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach ludowych, wyboru wyższych magistratur

  • Ius honorum – prawo do bycia wybieranym na wyższe urzędy

  • Ius propium civium Romanorum – prawo do władzy ojcowskiej

  • Ius conubii – prawo do zawarcia małżeństwa uznawanego przez porządek prawny

  • Ius commercii – prawo do uczestnictwa w rzymskim obrocie prawnym – podejmowanie czynności skutecznych w świetle prawa rzymskiego i być podmiotem praw rzeczowych

  • Korzystanie z uprawnień prawa spadkowego

  • Legis actio – prawo do ochrony swoich prawa podmiotowych

• Latynowie – mieszkańcy gmin miejskich Latium i dawni sprzymierzeńcy Rzymu, prawo bardzo zbliżone do rzymskiego w 89r. p.n.e. otrzymali obywatelstwo rzymskie, a następnie obywatelstwo latyńskie było przywilejem wobec peregrynów, to także mieszkańcy kolonii zakładanych przez Rzym

• Peregryni – trzecia kategoria osób wolnych, pozostali mieszkańcy imperium, mieli swoje własne prawo – ius peregrinorum, swój samorząd itd. – peregrini certe civitatis; zaś tam gdzie Rzymianie nie zostawili miejscowych civitas obowiązywało ius gentium – peregrini deditici – nie mogli zawierać małżeństw

Status familiae:

• Sui iuris – nie podlegali niczyjej władzy, tylko oni mieli pełną zdolność prawną, a jeżeli była płci męskiej to bez względu na wiem nosiła miano pater familias

• Alieni iuris – podlegali władzy męskiego zwierzchnika familii, ich zdolność prawna była ograniczona niezależnie od wieku z uwagi na brak czynnej zdolności majątkowej, cokolwiek te osoby nabywały to ipso iure stawało się to własnością zwierzchnika familijnego, za długi można było zasądzić syna (ale nie niewolnika) ale dopiero po śmierci zwierzchnika (bierna zdolność majątkowa), zwierzchnik mógł przekazać synowi peculium – pieniądze przedsiębiorstwo, gospodarstwo, ale były one wyodrębnione z majątku zwierzchnika tylko ekonomicznie a nie prawnie

• Czynną zdolność majątkowa uzyskali filius familias za czasów Augusta – syn mógł zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą wojskową (peculium castrense), potem włączono doń darowizny i spadki uzyskane w czasie służby wojskowej; bona materna – majątek jaki uzyskał od matki albo osoby trzeciej

• Najdawniejszą rodzinę tworzyły osoby związane sztucznym elementem, jakim była podległość władzy pater familias; osoby wchodzące w skład tej rodziny to agnaci (więź między nimi to agnacja lub pokrewieństwo agnacyjne)

• Krewni agnacyjni – osoby podlegające tej samej władzy ojcowskiej albo podlegałyby jej gdyby ojciec żył, pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać tylko ze strony ojca, gdyż mężczyzna mógł być pater familias (kognacja powstaje także ze strony matki)

• Naturalne więzy krwi nie wystarczały aby stać się agnatem

• Pokrewieństwo liczy się wg stopnia (albo w linii prostej albo w linii bocznej – wspólny przodek)

• O bliskości stopnia pokrewieństwa decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego by pokrewieństwo powstało

• Ascendenci – krewni wstępni – rodzice, dziadkowie itd. I) C II) A

• D escendenci – krewni zstępni – dzieci, wnuki, prawnuki

• P owinowactwo – krewny małżonka albo małżonek krewnego B D B

A E C

I) A do D – 3 stopień; A do E – 4 stopień II) A do C – 2 stopień; A do B – 1 stopień

Przyczyny ograniczające zdolność prawną:

• Infamia – umniejszanie czci obywatelskiej ze względu na wykonywane zajęcie, złe prowadzenie się albo jako rezultat wyroku z tytułu actiones famosae; osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, występować w charakterze zastępcy procesowego, wnosić pewnych skarg, a nadto dotknięte były innymi ograniczeniami

• Addictus – to osoba przeciw której wszczęto egzekucje osobistą, zadłużeni do momentu spłaty długu znajdowali się w niewoli wierzycieli

• Redempti ab hostibus – to obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowiązani do odpracowania wyłożonej na nich ceny wykupu

• Koloni – dzierżawcy trwale przywiązani do ziemi, pozbawieni prawa do swobodnego opuszczania gruntu i to pod groźbą utraty wolności (wolni osobiście ale dziedzicznie przywiązani do ziemi)

• Kobiety były pozbawione władzy rodzicielskiej, pozbawione prawa do sprawowania opieki nad własnymi dziećmi, nie zawsze dopuszczane do spadkobrania testamentowego, nie mogły przyjmować cudzego długu lub ręczyć za cudzy dług

Osoby prawne:

• Zespół osób (stowarzyszenie, korporacja) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawna

• Prawa majątkowe nie przysługują osobom wchodzącym w skład ale są prawami majątkowymi osoby prawnej

• Korporacje – znane już za czasów XII Tablic, jeszcze za republiki majątek korporacji był albo majątkiem wspólnym jej członków zrzeszonych na zasadach spółki, albo stanowił własność jednego z nich

• Gminy miejskie – jednostki, które przed inkorporowaniem w skład imperium tworzyły odrębne organizacje państwowe, po aneksji przyznano im samorząd i samodzielność gospodarczą a pretor nadał cywilna i procesową zdolność prawna jako specjalnym i samodzielnym podmiotom

• Stowarzyszenie – zdolność prawną uzyskały w okresie pryncypatu, zakładane za zgodą senatu albo pryncepsa, związki osób prywatnych, stowarzyszenia pogrzebowe, rzemieślników lub dzierżawców ceł i podatków, przy założeniu niezbędny był udział 3 osób fizycznych, miało ono swój majątek, kasę, oraz syndyka, który jako organ dokonywał w imieniu stowarzyszenia wszelkich czynności prawnych

• Skarb państwa (fiscus) traktowany jako osoba prawna ale wyposażona w cały szereg przywilejów w stosunku do zwykłych podmiotów prawa

• Instytucje kościelne (ecclesiae) – już w czasach chrześcijańskich zdobyły zdolność prawną, kościoły i klasztory mogły nabywać majątek, zwłaszcza w drodze testamentu, posiadać wierzytelności i długi realizowane w procesie cywilnym

• Fundacje na cele dobroczynne (piae causae) – także posiadały zdolność prawną – przyjmowały darowizny na szpitale, przytółki, majątek nadzorował oeconomus pod nadzorem władzy kościelnej, masa majątkowa, początkowo niesamodzielna