6.4. Dişleriň kariýesiniň patologik anatomiýasy

Dişleriň kariýesiniň kliniki geçişi boýunça iki tapgyra bölünýär: ilkinji döwri – syrçanyň reňkiniň üýtgemegi, ýöne syrçanyň owranmagy we boşluklaryň emele gelmesi bolmaýar. Ikilenji döwri – syrçanyň owranmagy we onda boşluklaryň emele gelmegi bolup geçýär.

Diş kariýesiniň ilkinji tapgyrynda syrçada bolup geçýän patologik hadysalary öwrenmek örän zerur bolup, ol köp derejede kariýesiň gelip çykyşyny, döreşýiş sebäplerine jogap höküminde hyzmat edýär. Tegmilt görnüşdäki kariýes ojaklaryny has takyklamak üçin häzirki döwürde bir­näçe barlag-anyklaýyş usullary hödürlenendir. Olar elektron mik­rosko­piýa, polýarizasiýoň mikroskopy arkaly syrça böleklerine 50-60 mkm çuňlukda seretmeklik hem-de ony fotosuratyna düşürmekdir (6.1.-nji a.b. surat).

Düşürilen suratlarda ilkinji kariýes ojagy üç-burçlyk şekilinde bolup onuň dübi syrçanyň daşky gatlagyna gönükdirilendir. Ojakdaky patologik üýtgeşmeler tegmiltiň ulylygyna baglydyr. Kiçi tegmilli ojaklarda (onuň göwrümi 1 mm² çenli) keseligine kesilen syrça böleginde iki sany üýt­geşme zolaklary görünýär – reňklenen we reňksiz zolaklar. Tegmildiň göwrümi ulaldygyça ondaky zolaklaryň sany artýar we kä halatlarda üç sany uly zolagy, kä ýagdaýlarda bolsa 5 zolagy hem görmek bolýar (G.N.Pahomow, P.A. Leus 1974, 1976 ý.). Ol üýtgeşme zolaklaryň atlary – reňklenen, reňksiz, zeperlenmäniň düýbki zolagy 6.2.,3.-nji suratda görkezilendir.

Syrçanyň içki gatlaklarynda, syrça-dentin araçaklerinde hem-de dentinde üýtgeşmeler duýulmaýar. Kariýes ojagynyň emele gelen ýeriniň syrçasynyň daşky gatlagynda üýtgeşmeler az-owlak dere­je­sinde görünýär. Şunlukda tegmilt kariýesde esasy patologik üýtgeşmeler syrçanyň iň daşky gatla­gy­nyň astky gatlagynda bolup geçýändir (Barowskiý E.W., Leus P.A. 79ý.). Şol gatlagy elektron mikroskopy arkaly surata düşürlenende onda owunjak boşluklaryň bardygy – 3-5 deň tä – 20 çenli subut edildi. Ylmy netijeleriň has takyk bolmagy üçin dikligine kesilen syrça bölejiklerini mikro­rent­gen suratyna düşürilip, ondaky mineral birleşmesiniň ýumşaklygy ýa-da gatylygy owrenildi (P.A. Lues 74, 76, G.N. Pahomow 76, 82). Barlaglaryň netijelerinde kari­ýes ojaklarynyň her-dürli tap­gyr­la­ryn­da syrçanyň zeperlenen ojagynda onuň gatylygynyň pese ga­çan­dygy we demineralizasiýa hady­sa­synyň bolup geçýandigi mälim edildi. Esasanam disiň syrçasy kalsiý, fosfor, ftor duzlaryny köp ýitirýänligi subut boldy (6.4.-nji surat). Kariýes ojagynda kalsiý duzunyň ýitirilişi 20-30%-e deňdir.

Tegmilt kariýese ojagynda diňe bir organiki däl maddalaryň eremänligi däl-de eýsem organiki birleşmeleriň hem dargaýandygy mälimdir. Olardan esasy ähmiýetlisi syrçanyň be­lok­larydyr (proteýin­ler). Rus alymy W.K. Leontýew tarapyndan (1978) dişleriň ilkinji kariýes ojak­larynyň emele gelmekli­gin­de syrçadaky beloklarynyň ähmiýetiniň bardygy we olaryň başlangyç ka­riýesde darga­mak­lygynyň artýandygy doly tejribede tassyk edildi. Diş syrçasy näçe köp mineral duz­lary, belok­lary ýitirse şonçada onuň mehaniki berdaşlylygy pese gaçýar we gelejekde onuň owranmaklygy, pytrap gopmaklygy netijesinde kariýes köwekleriniň emele gelmekligi bolup geçýär.

Bulardan başgada tegmilt kariýes ojaklarynda syrçanyň syzdyrjylygy ýokarlanýar. Adaty syrçadan syzyp geçmeýan erginler geçip başlaýarlar, mysal üçin reňkleýji erginler – metilen gök, eritrozin, fuksin we başg. Şol reňkleýjiler stomatolog lukmanlaryň tarapyndan başlangyç tegmilt kariýesi anyklaýjy serişde höküminde ulanylýar (Aksamit L.A. 1974). Birnäçe alymlaryň geçiren amaly tejribeleri esasynda zeperlenen syrça elektron-mikroskopy arkaly surata düşürilende onuň kristall duzlarynda bolup geçýän üýtgeşmeler hem ýüze çykaryldy. Ýagny ol kristallaryň durkunyň, göwrümleriniň üýtgemegi, näbelli sypatlardaky kristallaryň peýda bolmagy, gidrooksid apatitleriň gurluşynyň bozulmagy we ş.m. ýaly hadysalar bolup geçýär.

Mundan başgada başlangyç kariýesde diş pulpasynda bolup biläýjek üýtgeşmeleri öwren­mek hem zerur bolup durýar. Şu nukdaý nazardan rus alymy L.A. Iwançikowa­nyň geçiren tejribe işleriniň netijelerini bilmek gereklidir. Elektron mikroskopy arkaly ak tegmilt kariýes ojakly dişiň pulpasynyň ýagdaýlary öwrenilende onda dürli üýtgeşmeleriň bolmaýanlygyny subut edildi. Käbir daşary ýurt alymlarynyň aýtmaklaryna görä kariýesiň iň ilkinji tapgyrlaryndan başlap pulpada fiziologik we birnäçe morfologik üýtgeşmeleriň hem bolýandygy aýdylýar (Leus P.A., Pahomow G.N. 1974, 76). Dişiň syrçasyndaky kariýes ojagynyň göwrümi bilen ondaky Ca+P+F duzlarynyň mukdar derejesiniň aralarynda göniden-göni arabaglanşyk bardyr. Kariýes ojagy näçe ulaldygyça şonçada mineral duzlaryň mukdary pese gäçýar hem-de demineralizasiýa hadysasy ýokarlanýar.

Syrçada ak tegmilt kariýes ojagy ýüze çykanyndan soň onuň kliniki geçişi iki görnüşde bo­lup biler. Birinji ýoly-ýiti geçişinde az wagtyň içinde tegmilt emele gelen ýerde kariýes köwegi döre­ýär. Ikinji ýoly – üznüksiz geçisde köp wagtlap reňklenen tegmilt ojagy üýtgewsiz saklanyp durup kä-halatlarda bolsa kariýes hadysasy yzyna gaýtmasy we öz-özünden ýitip gitmekligi hem mümkindir.

Üznüksiz haýal geçýän reňklenen tegmilt kariýesi ojagynda elektron mikroskopy bilen seredilende syrçada we dentin gatlaklarynda patologik üýtgeşmeleri görmek bolýar.

Syrça – dentin serhedinde destruktiw bozulmalar görünýär, kariýesi ojagynyň göwrümi syrçanyň boýunjyk töwereginden başlap tä tümmejiklere çenli barýar (goňur-gara tegmilt reňkli ojagy). Bu kariýes ojagy bir näçe ýyllaryň dowamynda saklanyp ahry soňunda onuň daşky syrça gatlagy owranyp kariýes köwegini emele getirýär.

Reňklenen tegmilt kariýes ojaklarynyň goňur ýa-da gara reňklere boýalmasynyň nämeden bolýandygy henize çenli doly aýdyň däldir. Käbir alymlar kariýes ojagynyň reňklenmesini syrçada bolup geçýän madda alyş-çalşygynyň esaslarynda melanin pig­mentine meňzeş serişdäniň emele gelmekligi (tirozin aminokislotasynyň gatnaşmak­ly­gyn­da) sebäp bolýar diýip aýdýärlar. Bu barada prof. R.Ç. Sinisiniň demi­neralizasiýa ojagynda tirozin aminokislotasynyň ýygnanmaklygynda melanin reňkleý­jiniň emelegelmekligi bolup geçýär diýen takyklanmasy dogry diýip aýtmak bolar.

Şeýlelikde başlangyç tegmilt kariýesde syrçanyň iň daşky gatlagy saklanyp onuň astky gat­lagyn­da ösen demineralizasiýa hadysasy bolup onuň ilkinji günlerinde diňe syrçada patologik üýt­geşmeler bo­lup soňky döwürlerinde kariýes ojaklary ulalyp çuňlaşyp patologik üýtgeşmeler syr­çanyň çuň gatlak­la­ryna syrça dentin serhedine ýetýärler. Ýöne şonda-da syrçanyň iň daşky gatla­gynyň bütewligi saklanýar. Onuň owranman saklanmasy sülekeý bilen syrçanyň arasynda fiziologik bolup geçýän gaýtadan mine­ral­laşma (reminerallizasiýa) hadysasy esasdadyr. Soňabaka kariýes hadysasy ulalyp dentin gatlagyny has zaýalap başlaýar we kariýes köweginiň emele gelmekligine alyp barýar hem-de onuň beýleki görnüşlerine geçýär.

Biziň pikirlerimize görä (prof. G.P.Paşaýew, dos. H.A.Aýnazarow) tegmilt kariýesiň ilkinji sagatlarynda ösen deminerallizasiýa hadysasy syrçanyň iň üski gatlagynda bolup geçýärde ol hadysa tiz wagtda syrçanyň astky gatlagyna baryp ýetýär we az wagtyň içinde syrçanyň iň daşky (üstki) gatlagy reminerallizasiýa hadysasy esasda sülekeýden, agyz suwklugyndan syrça aralaşýan adaty minerallar bilen doldurylýar (Ca+P+F) hem-de syrça owranman saklanyp galýar, gelejekde bolsa deminerallizasiýa hadysasy has ösen ýagdaýda syrçanyň astky gatlagynda dowam edýär. Syrçanyň iň daşky gatlagy özüniň bütewliligini tegmilt kariýesiniň iň soňky günlerine çenli saklap galýar we ol owranyp pytraýar haçanda ýüzleý kariýese geçeninde.

Ýüzleý kariýesde syrçade kariýes boşlugy emele gelip, onuň gurluşynyň, durku­nyň bozul­maklygy, mikrob bedenjikleriň düşmekligi bolup geçýär. Ilkinji günlerinde heniz syrça-dentin ser­he­dinde dentin gatlagynda patologik üýtgeşmeler görünmeýär. Ýöne wagtyň geçmekligi bilen deminerallizasiýa hadysasy çuňleşip syrça-dentin serhedini, dentini zeperleýar we kariýesiň üçünji derejesine geçýär.

Orta kariýesde patologik ojagyna elektron mikroskop bilen seredilende üç sany zeperlenme gatlak­lary görmek bolýär. (6.6.-nji surat). Birinji zolak çüýrän we dargan syrça-dentin gatlaklary; ikinji zolak – dury we zeperlenmedik dentin gatlagy; üçünji zolak – ikilenji dentin gatlagy we pulpadaky üýtgeşmeler.

(6.5.-nji surat)

Birinji zolakda – syrçanyň we dentiniň dargan bölekleri, mikrob bedenjikleriniň köp muk­dary we olaryň bölüp çykaran serişdeleri, aşaky gatlaklarda dentiniň ýumşan ýer­leri, dentin turbajyk­lary giňelen, käbir ýerlerde dentinde boşluklarynyň bolmaklygy, odon­toblast ösüntgileriniň daşyny ýag tutmaklygy, distrofiýasy, dentiniň has dargamaklygy, ýum­şamaklygy syrça-dentin serhetlerinde has işjeň bolup geçýär. Dentin syrça garanyňda çalt dargaýar we şonuň üçin kariýes köweginiň girelgesi dar, düýbi giňdir. Kariýes ojagynyň ikinji zolagynda – dury we üýtgeşmedik dentin gatlagy bolup olar kariýesiň çuňleş­meginde kem-kemden ýukalýarlar. Dury dentinde dentin turbajyklary da­ralýar hem-de çenden aşa minerallaryň çökmekligi bolup geçýär (giperminerallizasiýa hadysasy). Bu gorag hadysasydyr. Kariýes ojagynyň üçünji zolagynda – pulpada bolýan üýtgeşmelerde kariýes ojagyna garşy diş pulpasy tarapyndan ikilenji zolak dentin gatlagy emele gelýär, ondaky dentin turbajyklary bir sydyrgyn bolman olar entek doly emele gelmedik ýagdaýda hem-de tertipsiz mineral­laşandyrlar. Bu dentin gatlagyna kä wagtlar latynça “irzegulýar” diýip hem aýdylýar.

Diş pulpasynyň edil özünde hem üýtgeşmeler duýulýar. Elektron mikroskop abzalynyň kömegi bilen pulpa seredilende, ýüzleý kariýesde pulpa tarapdan oruntutyjy dentin gatlagynyň emele gelendigi, odontoblast öýjükleriniň hatarlarynyň bozulmaklygy we sanynyň azalmaklygyny görmek bolýär. Orta kariýesde – göze dürtme üýtgeşmeleriň, pulpanyň gan we nerw damarlarynda, birleş­diriji dokumanyň süýmlerinde görünýär. Çuňňur kariýesde – gan damarlardaky we nerw dokuma­lardaky üýtgeşmeler has artýar, kä ýagdaýlarda bolsa ýiti çişmäniň alamatlaryny görmek bolýar. Eger-de şu ýerde tizden bejeriş çäreleri geçirilmese kariýes ötüşip, pulpa çişmesine geçip bilýär.