3.3.1. Dişleriň anatomik gurluşy

Adamda dişler bir gezek çalyşýar. Dişleriň çalşykly-gysylyşmasyna wagtlaýyn ýa-da süýt (den­tes temporarii s. lactici) dişleri diýilýär. Olar ýaşaýyşyň 6-7-nji aýlarynda çykyp başlaýarlar, 2¹/_2­­ -3-nji ýylda bolsa çykyp gutarýar. 5-6 ýaşda hemişelik gysylyşýan dişler çykyp başlaýar, 13 ýaşlara wagt­laýyn dişler hemişelik dişlere bütinleýin çalyşýar. Wagtlaýyn we hemişelik dişleriň sany meňzeş däl: kiçi azy dişleriň we üçünji azy dişleriň ýoklugy zerarly wagtlaýyn dişleriň gysylyşmasynda 20 diş bolýar.

Wagtlaýyn dişleriň gysylyşmasynda dişleriň anatomik formulasy - 2.1.2, ýagny ýokary we aşaky äňleriň her tarapynda 2 alyn diş, 1 gyýak diş we 2 azy diş bolýar.

Hemişelik dişleriň gysylyşmasynda 32 diş bolýar. (3.6 – njy surat). Olaryň anatomik formula­sy - 2. 1. 2. 3, ýagny 2 alyn diş, 1 gyýak diş, 2 kiçi azy diş we 3 azy diş.

Wagtlaýyn we hemişelik dişleriň gysylyşmasynda diş täçlerini (corona dentis), ýagny agyz boşlugyna çykýan diş bölegini; alweolada ýerleşýän diş köküni (radix dentis); anatomik döremesi bolan diş boýunjygyny (collum dentis) (munda diş täji köke geçýändir) tapawutlandyrylýar. Bu ýerde diş täjiniň syrçaly örtügi gutarýar we diş köküni örtýän sement (cementum) başlanýar. Diş bo­ýunjygynyň töwereginde aýlawly bagjyklar berkidilýär, onuň süýümleri ters tarapdan alweo­la­nyň, diş etiniň süňküne örülip gidýär, şeýle hem goňşy dişleriň boýunjyklaryna ugrukdyrylýar.

Dişiň içinde boşluk (cavum coronale) bolup, ol täç bölümine (covum coronale) we köküň ujunyň depesinde darajyk deşik (foramen apicis dentis) bilen gutarýan kök akabalaryna (canalis radicis dentis) bölünýär.

Diş täçleriniň birnäçe ýüzüniň üsti bar. Alyn dişleriň toparyna şular degişli: westibulýar (facies vestibularis); dil ýüzüniň üsti (facies lingualis); iki gatnaşykly ýüzüniň üsti bolýar, olaryň biri ortaky zolaga gönükdirilen, muňa ortaky ýüzüniň üsti diýilýär. (facies medialis), beýlekisi bolsa – gapdal ýüzüniň üsti – daşyna gönükdirilendir. Dodak we dil ýokary gatlaklaryň kesişýän zolagy- kesýän gyrany (margo incisalis) emele getirýär. Kiçi azy dişleriň we azy dişleriň toparynda bosaga (facies vestibularis), dil (facies lingualis), çeýneýji (facies masticatoria) ýüzleriniň üstüni tapawut­lan­dyrýarlar. Gapdal diş ýüzüniň üstüni (facies cotactus) birini öňki (facies anterior), beýlekisini yzky (facies posterior) diýip atlandyrýarlar.

Her bir dişiň anatomik alamatlary bolýar. Olar onuň haýsy topara degişlidigini anyklamaga mümkinçilik berýär. Diş täjiniň kesýän gyrasynyň ýa-da çeýneýji ýokarky üstüniň görnüşi, kökleriň sany – bular şol alamatlardyr. Munuň bilen bir hatarda dişiň sag ýa-da çep äňe degişliligi ýaly alamat hem bar, ýagny diş täjiniň, burçunyň, köküň gyşyklygynyň alamatlary.

1. Diş täjiniň gyşyklygynyň alamaty westibulýar (diş, ýaňak) ýüzüniň üsti ep-esli güberçekli­giniň medial ýerleşmeginde ýüze çykýar (3.7-nji surat 1).

2. Diş täjiniň burçunyň alamaty kesiji we gyýak dişleriň medial ýüzüniň üstüni we kesýän gyralaryň has ýiti burç döredýänliginde ýüze çykýar. Şol burçuň kesýän gyranyň we lateral ýüzüniň üstüni döredýän burçundan has ýitidigini bellemek zerur (3.7-nji surat 2).

3. Kök alamaty. Munda kesiji we gyýak dişleriň kökleri yzlygyna gapdallaýyn ugurda, kiçi azy diş­ler we azy dişler bolsa köküň dik okundan yzlygyna gyşarýarlar, süýşýärler (3.7-nji surat 3, 4).

3.3.1.1. Sü‎ýt dişler

Sü‎ýt dişleriň anatomik gurluşy hemişelik dişleriň gurluşyna meňzeşdir. Ol hemişelik dişlerden özüniň kiçi ölçegi, diş täçleriniň uzynlygy, ‎ýagny, täçleriň has a‎ýdyň giňligi, gögümtil reňki bilen tapawutlan‎ýar. Boýunjyk töwereginde syrçanyň gyrasy birneme ‎ýognalan we ýasyjk görnüşde çykyp dur. Alweol‎ýar ýaýynda wagtlaýyn dişler dikligine ‎ýerleşýärler, bu bolsa wagtla‎ýyn dişleriň kökleriniň yzynda sü‎ýt dişleriň düwünçekleriniň ‎ýerleşişi bilen şertlenendir. Sü‎ýt dişlerde kiçi azy dişleriň topary ‎ýokdur.

Kesiji dişler (dentes incisiwi). Ýokarky we aşaky äňleriň wagtla‎ýyn kesiji dişleriniň täçleri bir meňzeş atly hemişelik dişleriň täçlerine meňzeş.

Dodak ‎ýüzüniň üsti güberçek, ‎ýokarky äňiň merkezi kesiji dişlerinde hemişelik merkezi kesiji dişlerde has a‎ýdyň görü‎l‎ýän dik keşjagazlar ‎ýokdur. Kesiji dişleriň ählisinde lateral burçy ep-esli a‎ýlandyrylan. Dişleriň kökleri inçe, a‎ýlawly görnüşli, merkezi kesiji dişlerde burç alamatlary has a‎ýdyň görül‎ýär: medial burç lateral burça garanda has ‎ýiti.

Emma ‎ýokarky äňiň gapdal kesiji dişiniň lateral burçy merkezi kesiji dişe garanda has a‎ýlanan. Ýokarky äňiň merkezi kesiji dişleriniň kökleri has giňdir, olaryň depejikleri bolsa, distal we öňe tarap gyşaran. Merkezi kesiji dişleriň täçleri ownuk, kökleri medial we lateral ‎ýüzüniň üstündäki keşjagazlar bilen ‎ýemşerilen.

Gyýak dişler (dentes canini). ‎Ýokarky we aşaky äňleriň wagtla‎ýyn gyýak dişleriniň ölçegi hemişekilere garanda kiçiräkdir, täçleriniň bolsa güberçek ‎ýüzüniň üsti bardyr.

Wagtla‎ýyn gyýak dişleri üçin kes‎ýän ýiti gyralarynyň barlygy häsi‎ýetlidir. Aşaky äňiň gy‎ýak dişiniň täji ýokarky gy‎ýak dişiňki ýaly däldir. Gy‎ýak dişleriň köki togalak görnüşli, biraz egrelen depejiklidir.

Uly azy dişler (dentes molares).‎ Ýokarky äňiň uly azy dişleri hemişelik azy dişler ‎ýaly üç kö­ke,‎ ýagny iki ýaňak we bir kentlewük köklerine e‎ýedir. Ýöne hemişelik dişler bilen deňeşdi­ri­lende olar gapdallara has a‎ýdyň ýaýraýar. Bu bolsa, olaryň arasynda hemişelik kiçi azy dişleriň düwün­çek­leriniň ‎ýerleş‎‎ýänligi bilen baglydyr. Birinji uly azy dişiň täji ‎ýygy duş gel‎ýän anatomik gurlyşa baglydyr. Duş gelýän anatomik gurluşyň iki görnüşi bar. Käbir ‎ýagdaýlarda olar gurluş ta‎ýdan hemişelik dişleriň gysylyşmasy birinji azy dişleriniň täçleri bilen meňzeşdir,‎ ýagny keşjagazlara bölünen ‎ýaňak we dil tümmekleri bar.

Ikinji ýagdaýda diş täji öňe-yza tarap çekdirilen. Ýaňak tümmeginiň üç sany kiçiräk çykytlary, bi­­raz kiçiräk ölçegdäki ýöne çeýneýji ýüzündäki gatlagyň üstünden has gowy çykyp duran dil tüm­megi bar. Ýokarky äniň ikinji uly azy diş täjiniň gurluşy ýokarky äňiň birinji hemişelik uly azy diş­leriniň täji bilen meňzeş. Onuň 4 tümmegi bolup, içindäki öňki we yzky dil tümmegi syrça ýasyjagy bilen birleşendir. Nädogry diýip hasap edilýan goşmaça tümmek 90% ýagdaýlarda duş gelýär.

Aşaky äňiň wagtlaýyn uly azy dişleriniň iki sany giňişleýin duran köki bardyr, olaryň arasynda bolsa, ýokarky äňiň uly azy dişleriniň kökleriniň arasyndaky ýaly kiçi azy dişleriň düwünçekleri bardyr.

Birinji uly azy dişiň täjiniň çeýneýji ýüzüniň üstüniň 4 sany tümmegi bardyr, olaryň biri, ýagny oň tarapdaky ýaňak tümmegi yz tarapdaky dil tümmegi bilen ulurak syrça ýasyjagy arkaly birleşdirilendir. Ikinji uly azy dişiň täji özüniň gurluşy boýunça aşaky äňiň hemişelik azy dişiniň täji bilen meňzeş gelýär, onuň 5 sany tümmegi bardyr.