11.1. Diş ýokundylary

Gelip çykyşyna görä diş çökündiler iki topara bölünýar.

I. Miniralaşmadyk diş ýokundylary; pellikula; diş kesmegi; ýumşak diş ýokundysy (ak madalar); Iýmit galyndy.

II. Mineralaşan diş ýokundylar; dişyany dokumanyň ustündäki daşlar; dişyany dokumanyň astyn­daky daşlar.

Diş ösüp çikanyndan soňra öýjükler we kutikula syrçanyň epitelýasynyň ýüzne örtülýar. Onuň düzüminde ösüntgiler tertipsiz ýagdaýda ýerleşendir. Bular öz gezeginde iki topara bölünyär (üs­tün­däki gatlagyň astyndaky we üstündäki) kutikula we pellikula.

Pellikula-sülekeýiň esasynda emele gelip düzümi aminokislotlardan şekerden ybarat bolup olardan polisaharidler emele gelýär. Birnäçe alymlaryň pikirlerine görä pellikula gidrok­si­ta­pa­titleriň kristalyndan emele gelýändigini belleýarler. Pellikula birnäçe işleri ýerine ýetirýär. Goraýyş işi, dişiň syrçasynyň kristallaryny gurşap alýan turşulyklardan gorayar. Şeýle-de mikroor­ga­nizimleri birleşdirip hatara ýerleşdirip diş kesmegini emele getiryär.

Dişlere ýokundy ýygnanmagy belli bir yzygiderlilikde bolup:

1) Pellikula bakterýalaryň ýelmeşmegi; 2) Öýjüksiz ýokudylaryň döremegi; 3) Bakterýalaryň ösmegi we diş kesmegiň emele gelmegi.

Pellikula bakterýalaryň ýelmeşmegi barada birnäçe düşünjeler bar. Bu mesele gaty gyzykly bol­mak bilen bakterýalaryň ýelmeşmek derejesini peseldip, onda karies keselini azaldyp boljagyny aýra­tyn alymlar tarapyndan bellenylýar.

Alym Silwerstone tarapyndan şu aşakdaky faktorlary grkezilýär;

- Mikromolekulalaryň sorulmagy.

- Bakterýalaryň himiki taýdan berkemegi.

- Syrçanyň ýüzine bakteriýalaryň ýelmeşmegi.

-Ikilenji mikrofloranyň emele gelmegi.

-Gaýtadan berk ýelmeşmegi.

Diş kesmegi-dürli görnüşdäki mikroorganizimleriň ýygnanmagyna we syrçanyň ýüzüne berk ýelmeş­megine aýdylýar. Düzüminde dürli görnüşde hem köp möçberde mikroblar bolup, olardan 70% golaýy streptokokk,15 %weýlonelly we neysserii hem 15% başga görnüşdäki mikroblar. Esasy turşylyk görnüşdäki beloklar toparyndan bakterýalar, kömelejikler esasan hem Candida albiçans, difteroidlar we sol sandan anaerob bakterýalar, fuzobakteri we ş.m. bolýarlar.

Dişleri arassalanandan soňra 2 sagat geçenden kesmekler peýda bolup başlaýarlar, ýokundy 24 sa­ga­tyň dowamynda bakteryalara baýlaşyp we öz görnüşlerini üýtgedip, gatap başlaýar. Ilki başda ýokundynyň düzmünde anaerob mikroblary soňra ösen aerob we anaeroblara baýlaşýar. Kesmekler döre­mekde şekeriň oruny ýokarydyr. Monodisaharidler we mikroblaryň esasan hem Str.mutansyň jemlenmegi, dişiň gaty ýyl­manak ýüzünde monodisaharidler emele gelmäge mümkinçiligi ýoka­rydyr. Ýöne kesmekler esasan diş aralarynda, dişyany dokumalaryň kisejiklerinde, iň köp jemlen­ýän ýerleridir.

Kesmegiň ýygnanmagynda şekerlerden we mikroblardan başgada sülekeýiň dykyzlygyna, nem­li bardanyn epi­tel­ýasynyň desknamasiýasynda ýagny ýara bolmagy sebäpli öz özünden aras­salanyp bilmeýän ýag­daýla­rynada baglydyr.

Diş kesmekler (bilýaşka) agyz boşlugyny suw bilen çaýkalanda ýa-da sülekeýiň täsiri bilen hem aýrylmaýar, ol agyz boşlugynyň pH üýtgemegine täsir edip bilýär .

Kesmekleri aýyrmak üçin diş süpürgijiň (sotganyň) kömegi bilen gowy sürtmek bilen aýrmak bolýar. Diş kesmeginde ftoruň bolmagy içilýän agyz suwyň düzümine baglydyr. Diş ýokundynyň kariýes keselini döretmekde orny ulydyr.

Emma kabir ylmy barlaglarda adamynyň agyz boşlugynda diş kesmekleri ýokary derejede ýyg­­na­nan hem bolsa, karies keseli duş gelmeýar. Iýmit iýlende uzak wagtyň dowamynda çeýnemek bi­len sülekeýiň mukdarynyň artmagy bilen kariýes keselini dörediji uglewod turşusynyň dargama­gyna alyp barýar. Şeýle-de ýokundynyň düzüminde mikroelementleriň bolmagy kariýes keseline gar­şy täsiri bardyr. Ftoruň bolmagy ýokundynyň düzümindäki kesel dörediji bakteriýalary darga­d­ýar.

Şeýle-de kalsi we fosforiň mukdarynyň ýokary bolmagy kariýesiň döremegine garşy täsir edýär diýip belenýär.

Miniralaşan diş ýokundylary ýerleşişi we gelip çykyşyna görä iki topara bölünýär;

- Parodontyň astynda; Dişýany dokumanyň üstünde.

Kafedramyzda geçirilen barlaglaryň netijesinde adamlaryň arasynda dürli ýaşlarda, sagdyn parodontlarda 70%-de miniralaşan diş ýokundylary we agyz boşlugynyň agzalary kesellän adam­larda 90-95% çenli duşýar. Parodontyň astyndäki daşlar ýaşlaryň arasynda köp duşýar we ýaşy ulaldygyça köpelýar. Parodontyň üstündäki daşlar astyndaka seredeninde has köp duş gelýar. Çagalaryň arasynda 12-14 yaşda 40-60%,16-19 yaşda 45-70%, a 40 yaşdan ýokar­daky adamlarda bolsa 80-100% duşýar. Ýaşyň ýokarlandygyça dişyany dokumanyň aşagyn­daky daşlar has köp duşýar.

Dişyany dokumanyň üstündäki daşlar dişyany dokumanyň üstünde halka şekili birleşdirji süýmleriň we dişiň boýunjyk böleginde hem ýüzüni örtýär. Adaty ýagdaýda ak ýada agymtyl sary reňklerde bolup gaty we ýumşak kesek gatylygynda bolýar. Daşlaryň renki iýilýän iýmitiň ýa-da ýaramaz endikleriň (çilim, nas) täsirine görä üýtgeýar. Bulary reňkine we gatylygyna görä tapawutlandyryp bolýar. Näçe renky ak bolsa şonça ol täze dörän bolýar we dykyzlygy gowşak, hem ýumşak bolýar. Emma reňki gara boldugyça şonça-da dykyzlygy ýokary we gaty bolmak bilen uzak wagtdan bäri emele gelen bolýar. Bu topardaky daşlar sülekeýler toparyndan bolup, esasy sülekeýiň düzümindäki mineral maddalaryň esasynda mineralaşýar. Bir dişiň töweregine ýygnanyp bilýär ýa-da bir topar dişleriň we hemme dişleriň düýplerine ýygnanýar. Esasan hem ýokarky uly azy dişiň çekge tarapynda ýagny gulak ýany sülekeý mäziniň akabasynyň göz başynda we aşaky alyn dişleriň dil tarapynda dil asty we äň asty sülekeý mäzleriň akabasynyň göz başynyň açylýan ýer­lerinde iň bir köp ýygnanýan ýerleri bolup durýar. Şeýle-de dişleriň aralarynda, çeýneýji üstin­de, gapdal taraplarynda hem gapma-garşy diş ýok ýerlerde we dişleriň arassalamasy kyn bolan ýer­lerde, çeýneýji işleri ýerine ýetirilmeýän (agyryly diş bolup şol tarapda iýmit çeýnelmedik ýag­daý­larda) halatlarda diş daşlar ýygnanyp başlamaga mümkinçilik ýüze çykýar.

Parodontyň üstündäki daşlaryň 70-90% organiki däl we galany organiki madalardyr. Orga­niki däl maddalaryň 75,9% fosfat kalsiya, 3,1% karbonat kalsiya we fosfat magniý, şeýle-de başga gör­nüş­däki demirlerem az möçberde barlygy ýüze çykaryldy. Muniň 39% kalsiya, 19% fos­for, 0,8%, magny 1,9% karbonatlardan ybaratdyr. Şeýle-de düzüminde mikroelmentlerden natry, sink, brom, mis, altyn, alýumini, demir, ftor we s.m.

Organiki däl maddalaryň 3,2% kristal maddalary bolup onuň esasy dört görnüşi bolýär; gidroksia­pa­tit, magniapatiti, oktatkalsia fosfat we brusitler.

Alymlar T.L.Pilat we B.A.Sawostin (1983) apatitleri üç görnüşe bölýärler (gidroksiapatiti, ftora­patit, frankolit). A.A.Kolesewa tarapyndan dişiň ýüzüne ýygnanýan gaty ýokundylaryň düzüminde üç görnüşde miniral çöküntgi barlygyny bellenýär:

-däne görnüşli miniral çöküntgi; -ýumurtgaň gabygy pisint; -dürli sekilli.

Diş daşlarynyň organiki we minirallaşan madalaryna görä iki topara bolünýär. Düzüminde miniral madalarynyn mukdary az bolmadyk diş daşlary ýygnanan adamlarda däne görnüşli çökündi ýyg­na­nan bolýär. Çökündi nädogry ýagdaýda ýerleşip organiki madalar esasynda toplanan bolýar. Fosfat kalsiý çökündisi däne şekili bolup 0,1-0.25 mm möçberde bolýär.

Kä bir adamlarda diş daşlary azajyk mukdarda ýygnanan ýagdaýlarda ýumurtganyň gabygy pisint ya-da dürli şekilde bolup düzüminde organiki we organiki däl maddalar gat-gat ýagdaýda ýerleş­ýär­ler. Diş daşlaryny keseligine ýüzüni ýylmanan ýagdaýda onyň gatlak-gatlak ýagdaýdadly­gyny görmek bolýar. Fosfat kalsiý çöküntgi esasan hem organiky gatlagynda jemlenýärler. Organiki düzüminde epitelýa hyzmat edýän proteýin polisahoritler birleşmesi, leýkositler şeýle-de dürli kesel dorediji mikroblar bolýar.

Diş çöküntgileriň organiki düzüminiň 10% golaýy uglewod galaktoza, glýukoza, ramnoza, man­no­za, glyukoron turşysy, galaktozaminler we seýrek duşýän arabinoza, galakturon turşysy, glýu­ko­za­minler ýüze çykarlan. Proteýin sülekeýde 5,9-8,2% muniň esasy bölegi aminoturşysydyr. Lipidler bolsa erkin ýagdaýda ýerleşendir. Olar ýag turşysy, holesterol, efir holesterol we fosfoli­pitlerden ybaratdyr.

Malyskinoý A.T. (1979) tarapyndan geçirilen elektron-mikroskop barlagynda parodontyň üstindä­ki diş daşlar rumba sypatly çötündi bolup, olaryň aralarynda dürli görnüşdäki bakter­ýalaryň kokkalaryň toply­mynyň ýygnanmagy bilen, agyz boşlugynda kokkalar ösüp köpelmegine mümkin­çilik berýär. Diş daşlaryň içki gatlaklaryna ulaldyjy mikroskobyň kömegi bilen seredilende sülekeý bilen galtaşýän gatlagy büdir-südir bolmak bilen minerallaşmagyň derejesi pes ýagdaýda saklanýär hem mikroblaryň esasy bölegi ýaşaýşa ukyplylygy pes halda bolup, düzüminde gram­polojitel we gramotersatel mikroblaryn derejesi agyz boş­lugyndakydan mukdary köp bolýar. Diş ýany dokuma­nyň üstindäki daşlarda grampolojitel mikrob­lara baý bolýär. Iriňli suwuklygy ýyg­na­nan wagtynda mikroblar daşlaryň iň daşky gatlaklarynda has köp jemlenýär.

Diş daşlary diýip-mineralaşan kesmegiň ýygnanmagyna aýtmak bolar. Köplenç kesmekler gatama­ýar. Tä­ze kesmeklerde mineralaşan apatitler bolmaýar. Diş kesmekleri minerallaşmaga 24 sagatdan soňra başla­ýan­lygy aýratyn ylmy çeşmelerde bellenilýär.

Alymlar Pilat T.L. we Fatahowa Yu.B. (1988) aýtmagyna görä diş ýokundylar üç döwürde emelegelýär:

1-nji döwür - mineral madalaryň ýygnanýan döwri 45-60 güne çenli, miniralaşmagyň emele gelip başla­ýan wagty.

2-nji döwür - mineralaşmagyň ösüp kämilleşýän döwri 45-60 günden 650-700 güne çenli dowam edýär.

3-nji döwür - mineralaşmagyň ýokary derejede kämileşen döwri 650-700 günden soňraky wagtlary öz içine alýar.

Diş ýokundylaryň ilkinji döwründe ýumşak bolýar, ikilenji we üçinji döwürde gatan kesege (daşa) öwrülýär.

Diş kesmekleri belli bir derejelerde kalsi saklaýar. Diş daşlarynda, kalsi sülekeýiň düzümin­däkilere seredeniňde 20 esse ýokary bolýar.

Diş daşlarynyň minerallaşa hadysasynyň esasynda kalsiý iýonlaryň, organiki matriksdaky proteinsaharid toplumy bilen baglanşygy we kalsiý fosfatynyň kristal duzlarynyň çökündileri ýatandyr. Ilki bilen kristallar öýjükara makriksde we bakterial kesmegiň ýüzünde emele gelýär – a soň bakteriýalaryň içinde. Diş daşlaryň minera­l­laş­magy dürli wagtda we şertlerde emelegelýänligi bellidir. Olar bir näçe toparlara bölünýär;

-Gysga wagtda emele gelmegi;

-Ýylyň dowamynda emele gelmegi;

-Uzak wagtyň dowaminda emele gelmegi;

-Hiç wagt emele gelmeýär;

Adamlarda günüň dowamynda daşlar ortaça 0,10-dan 0,15 mg çenli gury çökündi madanyň emele gel­ýän­ligini Pahomow G.N.(1982 ý) tarapyndan bellenildi. Diş daşlarynyň bir adamda ortaça 10-hepdeden 6 aýyň dowamynda emele gelýänligini belleýär.

Parodontyň astyndaky daşlar patologiki kisejiklerde we disýany dokumanyň nemli bar­da­synyň aşa­gynda ýerleşip adaty ýagdaýda agyz boşlugyna seredilende kän bir görünmeýär. Anyk­lamak üçin köp­lenç dürtgüçleriň kömegi gerek bolýar. Daşlar özüniň gatylygy we dykyzlygy hem gara goňurdan gara renklere çenli bolýar. Özem dişiň boýunjyk bölegiň ýüzüne berk ýel­meşýär. Parodontyň üstindäki daşlara garanynda az duş gelýär. Emma 40 ýaşdan ýokary geçen adamlaryň hemmesinde diýen ýaly duş gelýär. Daşlar aýran suwklyk toparyna degişli bolýar, sebäbi parodontyň çykarýan suwuk­lygyna garaşykly bolup durýar özem gan suwklygyna meňzeş. Düzümi parodontyň üstindäki daşlaryňka gabat gelýär. Düzüminde şol mukdarda gidroksiapatitler bolýar, emma magny (Mg) apatiti köpräk. Bursit, oktatkalsi we fosfatlaryň mukdary az bolýar. Kalsiniň we fosfatyň mukdary ýokary şeýle-de natry duzy parodontyň jübüjiginde ýokary derejede saklanýar.

Bu daşyň düzüminde sulekeýdäki beloklar bolmaýar. Iň daşki gatlagy gramotersatel, aralyk we içki gatlaklary grampolojitel mik­roblara baý bolýar. Daşlaryň üç zolagynyňam çetki we icki gyralarynda ýadrolar bardyr. Daşlaryn zolagyndaky ýadrosynda grampolojitel mikroblar köp mukdarda bolýar. Emma gramotersateli seýrek duşýar. Daşyň içki gatlagynda mikroblar düşmaýar.

Diş daşlaryň emele gelmegi barada nazary pikirler.

Diş daşlarynyň emele gelmegi barada birnäçe düşinjeler bar. Olardan biri agyz boşlukda sülekeýiň düzümindäki mineralaryň dişiň ýüzüne köp çökmegi bilen kalsi we fosfatyň ionlarynyň köpelmegi agyz boşlugynda sülekeýiň pH ýokarlanmagyna alyp barýar. Kömürturşy gazyň köp sarp edýänligi bilen wodorot görkezijileriniň ýokarlanmagy bakterýalaryň kesmeklerinde ammiýak­laryň peýda bolmagyna alyp barýar.

Başga düşünjeler sülekeýiň çökündilerinde aşa köp kolloýit proteýinleriň ýygnanmagy fosat kal­­siniň köpelmegine we dişiň ýüzüne çökmegine alyp barýar diýip bellenýär. Ýene bir topar alym­­laryň pikirleri, diş kesmeginiň aralaýjy fasfatazalaryň erkin ýagdaýa geçip epiteliýal öýjügi ýa-da bak­terýalara gulluk etmegi bilen fosfat kalsiniň bir ýere ýygnanmagyna alyp barýanlygyny belle­ýärler.

Bulardan başga-da esasan hem mikroblaryň uly orny barlygyny bellenip, mikroblar sülekeýiň dü­zü­mindäki mineral madalary dişiň syrçasynyň ýüzüne ýygnap berk ýelmeşdirýänligini bellenilýär.

Diş ýokundylarynyň emele gelmeginde mikroblaryň uly orny barlygyny alym G.N.Pahomow tara­pyndan bellenip, ol öýjükleriň daşynda gramotrisatel we polojitel mikroblaryň mineral element­leriň ýignanmagy bilen kesmekleriň emele gelýänligini aýdýar. Kä halatlarda öýjükleriň içinde grampo­lo­jitel bakterýalara miniral elementleriň ýygnanmagy bolup bilýänligini belleýärler. Diş ýokun­dyla­rynyň durkunyň minerallar bilen bakterýalar berk birleşip gatamagyna alyp barýar.

Ilki başda daşlar ýokundynyň içki gatlagyndan dişiň ýüzüne kokka taýajyklary ýelmeşip ýyg­nan­ýarlar, soňra galňamak bilen gatap daşa öwrülýär. Diş kesmekleriniň daşa öwrülýänça mikroblar dürli görnüşe geçýär.

Diş daşlary 4 görnüşde bolýar;

-Intraçellyulýar,

-Ekistraçelyulýar,

-Organiki kükürt saklayjy madalar çöküntgisi ýygnanan,

-Bir görnüşdäki miniral çökündisi kalsiniň ýygnanmagy

Bulary dört topara bolünýänligi, diş daşlarynyň emelegelmeginiň önüni alyş işlerini geçi­ri­lende mikroblara garşy düzüminde antiseptik saklaýan we apatitler dörediji serişdeler ulanmak has oňaýly netijeleri bolýan­gyny beýan edilýär.

Diş daşlaryň emele gelmeginde we köpelmeginde çeýnemeklige, sülekeýiň mukdaryna, iýmitiň görnüşine we agyz boşlugyň idegine berk baglydyr.

Diş daşlarynyň emele gelmeginde we köpelmeginde sülekeýiň düzümindäki demir maddalaryň saklan­magy ýardam berýär. Kadaly ýagdaýda gije gündüziň dowamynda 1,5-2 litre çenli sülekeý agyz boşlugyna duşýär. Sülekeýiň mukdaryň köpelmegi onyň düzümindäki mineral mad­dalary dişiň ýüzüne aşa köp çökmegi bilen diş daşlarynyň depgini artýar.

Diş daşlarynyň ýygnanmagynda diňe bir sülekeýe bagly bolman, başga-da iýmit çeýneme­giňem uly orny bardyr. Gapma garşy dişiň ýok bolmagy iýmit iýlende öz-özünden arassalanmak müm­kinçiligi ýitýär. Ýenede bir ýagdaý dişiň agyrly bolmagy bilen köp näsaglar, şol agyrly diş tara­pynda iýmit çeýnäp bilmeýär, munuň özi hem dişleriň arasalanmak mümkünçilgini peseldýär.

Käbir adamlarda nädogry endikleri izigiderli gaýtalamak bilen ýumşak ýokundynyň dişiň syrça­synyň ýüzünde ýygnanmagyna ýardam berýär. Mysal üçin dine bir tarapda iýmiti çeýnemek ýaly dürs bolmadyk endikleri gaýtalasa, beýleki tarapda ýokundynyň ýygnanmagy başlanýar.

Dişleriň ýokundylarynyň emele gelmeginde iýmitiň orny ulydyr. Iymitleriň görnüşine, dykyz­ly­gyna we mukdaryna görä diş daşlaryň ýygnanmagyna sebäp bolýar. Iýmitleriň ýumşak bolmagy ýokundynyň ýygnanmagy soňra minerallaşyp, daşlaryň emele gelmegine we berkemegine alyp barýar.

Şeýle-de ýumşak iýmit iýýän adamlar agyz boşlugynyň arassaçylyk düzgünlerini berjaý etme­se, onda mik­roblaryň mukdary we görnüşleriniň köpelmegi soňra minerallaşyp diş daşlaryň ýyg­nan­­magyna uly müm­kinçilik berýär. Agyz boşlugyň arassaçylygy dogry we yzygiderli doly berjaý edilmese, diş daşlaryň mukda­rynyň köpelmegine amatly şert döredýär, käbir ýagdaýlarda agyz boşlugynyň hiç-hili arassaçylyk işleri geçirilmese-de ýokundylar we diş daşlary toplanmaýar. Diş daşlarynyň ýygnan­magyna diňe bir ýerli şertler bolman umumy bedeniň madda alyş-çalşygyna-da bagly bolýanlygyny alymlar (A.I. Ewdokimow., E.E. Platonow we başg.) tarapyndan ylmy çeşme­le­rinde bellenýär.

Alym M.I. Groşikowanyň pikirine görä parodontyň astyndaky daşlaryň emele gel­me­ginde do­kuma suwuklygynyň we gapan epitelýal öýjükleri bilen mikroblaryň oruny uludyr. Parodontyň üstün­däki daşlar astyndaky daşlardan tapawudy diňe bir gelip çykyşyna ýa-da ýer­le­şi­şine bagly bolman, onuň ýerne ýetirýän işinde-de, düzüminde-de tapawudy bardyr. Parodontyň astyndaky daşlar dişiň köküniň boýunjyk böleginiň ýüzüne siňňinlik bilen çökündiler ýygnanyp ga­tamagy, berkemegi owunjak bolejikler bolup jemlen­megi köplenç paradont kesellerin­de ýüze çyk­ýar. Şeýle ýagdaýlarda paradont dokumanyň biohimiki düzümi üýtgeýär. Soňra parodontyň jübüjigi sülekeý bilen parodontyň çykarýan suwuklygy garylyp gan damar­laryň diwar­laryndan syzyp çykýan glikogen suwuklygy bilen garylýar we parodontyň birleşdiriji süýmleriniň dargamagyna alyp barýar. Näçe dokuma süýmleriniň köp dargamagy bolup geçse şonça-da daşlaryň köpelmegine ýardam berýär.

Köp alymlar tarapyndan, diş daşlarynyň mineralaşyp mukdarynyň köpelmegi parodont­daky ju­bü­ji­giň giňelip, çuňlaşmagyna alyp barýanlygy bellenýär. Diş kesmekleri parodontyň, diş etiniň çişmegine alyp barýar diş etiniň jübüjigi diş kesmekleriň, bakteriýanyň köpel­me­gine we ösme­gi­ne mümkinçilik döreýär. Parodontyň çykarýan suwuklygynyň depginiň ýokar­lan­magy çişme hadysanyň güýçlenýänliginiň alamatydyr. Bu alamatlar gan damarlardan mineral mad­dalaryň aşa köp çykmagyna alyp barýanlygyny we diş ýokun­dyla­ryň minerallaşmagyna ýardam berýänligini aýt­mak bolar.