We ösüp çykyş möhletleri

Dişler	Düwünçekleriň emele gelşi	Gaty dokumanyň minerallaşmagy	Syrçanyň doly emele gelşi	Dişleriň ösüp çykyşy	Dişiň kökleriniň emele gelişi
1	Göwreliligiň 8-nji aýynda	Çaganyň 6 aýlyk döwründe	4-5 ýaşda	6-8 ýaşda	10 –ýaşda
2	Göwreliligiň 8-nji aýynda	9-aýda	4-5 ýaşda	8-9 ýaşda	10 ýaşda
3	Göwreliligiň 8-nji aýynda	6-aýda	6-7 ýaşda	10-11 ýaşda	13- ýaşda
4	2-ýaşda	2,5 ýaşda	5-6 ýaşda	9-10 ýaşda	12- ýaşda
5	3-ýaşda	3,3 ýaşda	6-7 ýaşda	11-12 ýaşda	12- ýaşda
6	Göwreliligiň 5-nji aýynda	Göwrelligiň 9-njy aýynda	2-3 ýaşda	6 ýaşda	10- ýaşda
7	3-ýaşda	3,5 ýaşda	7-8 ýaşda	12-13 ýaşda	15- ýaşda
8	5-ýaşda	8- ýaşda	18-20 ýaşdan soň	Dürli ýaşda	Dürli ýaşda

Hemişelik dişleriň kökleriniň gurluşy şu möhletlerde tamamlanýar: kesiji dişler we birinji uly azy diş 10 ýaşlara, gyýak dişler we kiçi azy dişler 12-14 ýaşlara, ikinji uly azy dişler 14-16 ýaşlara.

Dişleriň ýerleşişi: olaryň täçleri ýaýy ýa-da ýokarky we aşaky äňlerde hatary emele getirýär.

Dişleriň hatary 16 dişden ybaratdyr: 4 kesiji diş, 2 gyýak diş, 4 kiçi azy diş we 6 azy diş. Ýokarky we aşaky äňleriň diş hatarlary kesgitli ýagdaýda gyslyşyp birleşýärler. Ýokarky we aşaky äňlerdäki diş hatarlarynyň bek, doly gatnaşygyna dişleriň galtaşmasy (occlusio) diýilýär.

Wagtlaýyn, nobatlaýyn we hemişelik diş gysylyşmasyny tapawutlandyrýarlar.

Wagtlaýyn diş gysylyşmasy. Wagtlaýyn diş gysylyşmasynda 20 diş bolýar, olar hemişelik dişlerden ölçegi, görnüşi we reňki bilen tapawutlanýar.

Çalşyk diş gysylyşmasy. Çalşyk diş gysylyşmasynda 32 diş bolýar. Diş hataryndaky dişler öz gapdal üstleri (nokatlary) bilen bir-birine mäkäm degip durýarlar; her diş iki goňşy diş bilen gatna­şykda bolup, aşaky merkezi kesiji dişler we ýokarky üçünji azy dişler bilen däl-de, iki (antagonist) ýag­ny ýokarky we aşaky dişler bilen gyslyşýar. Diş hatarlar gyslyşanda ýokarky kesiji dişler aşa­ky­laryň täç böleginiň 3/1 bölegini ýapýar. Aşaky kesiji dişleriň kesiji taraplary ýokarky kesiji diş­leriň kentlewük (dil) üstlerindäki diş tümmejiklerine daýanýar. Ýokarky gapdal dişleriň ýaňak tüm­mü­leri aşaky dişleriň laýyk gelýän tümmillerini örtýär. Dişler gyslyşanda ýokarky gyýaklar aşaky gy­ýaklaryň we birinji kiçi azy dişleriň arasyna düşýär. Ýokarky azy dişleriň medial-ýaňak tümmü­leri aşaky birinji azy dişleriň ýaňak tümmülleriniň aralygyndaky öňki kesjagazlara ýerleşýärler.

Beýan edilen alamatlar kadaly bolan ortognatiki diş gysy­lyş­masyna laýyk gelýär.

Hemişelik diş gysylyşmasy. Hemişelik kadaly diş gysylyşmasynyň görnüşlerine şular degişli: fiziologiki prognatiýa – aram durmaklyk ýa-da ýokarky äňiň öň taraplaýyn durmagy we fiziologiki progeniýa – aşaky äňiň diş hatarynyň aram durmagy; biprognatiýa – ýokarky we aşaky öňki dişleriň bir wagtyň özünde öňe süýşmegi, gyşarmasy (alyn tarapa); dişleriň göni gysylyşmagy – kesiji dişleriň we ýokarky hem-de aşaky gapdallaýyn dişleriň bir meňzeş atly tümmekleriniň gapdallaýyn gyslyşmasy.

Kliniki taýdan gysylyşmanyň nädogrulyklary (anomaliýalary) diş hatarlarynyň bozulyp üýtgemesi hem-de olaryň sagital, transwerzal we dik ugurlarda nädogry gyslyşmasy görnüşde ýüze çykyp biler.

Sagital nädogrulyklara şular degişli: patologik prognatiýa – ýokarky äň dişleriniň ep-esli öňe çykyp durmagy; patologiki progeniýa – aşaky äňiň dişleriniň ep-esli öňe çykyp durmagy; bir taraplaýyn atanaklaýyn dişleriň gysylyşmasy – bir tarapdan aşaky dişler ýokarky dişleriň kesýän gyralaryny we ýaňak tümmeklerini örtýär; dişleriň açyk gysylyşmasy – gatnaşyklar diňe distal gapdal dişlerinde saklanylýar; dişleriň çuň galtaşmasy – ýokarky we aşaky äňleriň kesiji dişleriniň arasynda hiç hili gatnaşyk ýok.

Dişleriň nädogrulyklary (anomaliýalary). Dişleriň sanynyň, göwrüminiň, görnüşiniň, ululy­gynyň, reňkiniň we ýerleşişiniň nädogrulyklaryny tapawutlandyrýarlar (3.5-nji surat). Dişleriň nädogrulyklary diş-äň ulgamynyň bozulan ösüşiniň alamatydyr.

Dişleriň sanynyň nädogrulyklaryna kadaly ýagdaý bilen deňeşdirilende olaryň sanynyň azalmagy ýa-da köpelmegi degişlidir. Dişleriň sanynyň azalmagy düwünçegiň ýoklugy bilen (düýbi tutulyş döwründäki bozulma ýa-da düwünçegiň ölmegi) baglydyr ýa-da äňde doly kemala gelen dişiň saklanyp galmagy netijesinde bolýandyr. Dişleriň ýoklugyna adentiýa, olaryň äňde saklanyp galmagyna bolsa, retensiýa diýilýär.

Adentiýa kem-käsleýin (ýagny bir ýa-da birnäçe dişleriň ýoklugy) bolup bilýär. Ähli dişleriň ýoklugyna bolsa doly adentiýa diýilýär. Bir ýa-da birnäçe dişler çykmadyk ýagdaýynda ilkinji adentiýa ýüze çykýar, ikinjisi – diş sogrulandan soň döreýär.

Retensiýa – dişiň äňde saklanyp galmagydyr. Adatça bu doly kemala gelen diş, ýöne käwagt onuň kökleri doly emele gelmedik bolýar.

Aşa gatnaşykly dişler – diş ýaýynyň daşynda, käwagt diş hatarynda ýerleşýän dişler, olar diş hatarynyň görnüşini bozmaýarlar. Köplenç ýagdaýlarda aşa gatnaşykly dişleriň kökleriniň nädogry görki we ölçegi bolýar.

Diş täçleriniň göwrümindäki we ululygyndaky nädogrulyklar. Kadaly ýagdaý bilen deňeşdirilende uly ýa-da kiçi ölçegli dişleri nädogrulykly (anomal) hasap edilýär. Ýaýyň içindäki ähli dişleriň ölçegleriniň ulalmasyna “mähnet” (gigantizim) diýilýär. Dişiň, hususan-da, kesiji dişiň ölçegi diş düwünçekleriniň goşulyşmasy netijesinde bitişen dişleriň döremesi zerarly ulalyp bilýär. Mähnet (gigantizimde) dişler ýaýdan daşary çykýarlar (ýeriň ýetmezçiligi zerarly), käwagt bolsa dişler hiç çykmaýarlar.

Köp sanly ownuk ölçegli dişleriň arasynda ara boşlugy, ýagny diastemalar we tremalar döreýär.

Aýry-aýry dişleriň ýerleşmesiniň nädogrulyklary köp duş gelýän nädogru­lyk­dyr. Oralyň (kentlewük we dil) westibulýar, medial, distal ýerleşmelerini, dişleriň öwrülmesini, transpo­zisiýany, pes we ýokary ýerleşmelerini tapawut­landyrýarlar.

Dişleriň gaňşyrawyk, dil we westibulýar çykmasy, esasan, diş hatarlarynyň daralmasy, aşa gatnaşykly dişleriň barlygy bilen baglydyr.

Dişleriň öz okunyň daşynda aýlanmalary diş hatarlarynyň daralmagynda bolýar, olar ýerleşişiniň üýtgemesi bilen, ýagny bir tarapa gyşarmagy we süýşmegi bilen bilelikde ýüze çykýar.

Dişleriň transpozisiýasy – dişleriň ýerleşişiniň nädogrulygy bolup, goňşy dişleriň ornunyň çalyşmasy bilen häsiýetlenýär .

Kökleriň nädogrulyklary ýygy-ýygy duş gelýär we dürli-dürli ýagdaýda ýüze çykýar. Kökleriň sany köpelip ýa-da azalyp bilýär, olar dürli ugurlara gyşarylan görnüşde bolmagy mümkin (käwagt 90⁰ burça). Köküň adaty ugurdan üýtgemegi akabanyň geçirijiligini ep-esli kynlaş­dyrýar. Käwagt bolsa, ony örän kynlaşdyrýar. Bu ýagdaýy pulpitiň we periodontitiň bejerili­şinde göz öňünde tutmalydyr.