11.10.3. Aktiniki we meteorologik heýlitler

Aktiniki we meteorologik heýlitler (cheilitis actinca, meteorologica) dodagyň çişme keselleri bo­lup, olaryň gelip çykyş sebäpleri daşky gurşawyň, gün şöhlesiniň oňaýsyz täsir etmeklikleri esas­­dadyr (ýiti gün şöhlesi, guraksy, çygly howa, tozanly ýeliň, sowuk howanyň, durnuksyz ho­wanyň we başg).

Aktiniki heýlit – bu keseliň esasy sebäpkäri ýiti gün şöhlesindäki ultramelewşe şöhläniň doda­gyň gyzyl gaýmasyna köp täsir etmekligindedir. Bu zeperlenme köplenç halatlarda erkek adamlarda 20-ýaşdan 60-ýaş aralykda duş gelýär, esasanam biziň Türkmenistan ýurdumyzyň yssy-gurak howa şertlerinde (tomus aýlary) zähmet çekýän maldarlarda we daýhanlarda gabat gelýärler.

Kliniki häsiýetnamasy. Kliniki geçişi boýunça iki görnüşe bölünýar; a) guraksy b) ekssudatiw-suwjarmasy.

Guraksy görnüşli aktiniki heýlitde näsaglarda aşaky dodagyň nemli bardasynyň we gyzyl gaýmasynyň guramaklygy bolýar ýöne ýokarky dodagyň we ýüzüň derisini känbir zeperlemeýar. Aşaky dodagyň gyzyl gaýmasy tutuşlygyna zeperlenýar we onda ak-kümüş sow reňkdäki owunjak teňňejikler peýda bolýar, dodagyň gyzyl gaýmasy goýy gyzaran reňkde. Soňa baka dodagyň jaýrylmalary hem-de ýuzleý ýaralaryň peýda bolmaklygy, käýagdaýlarda bolsa siňňillere meňzeş buýnuzlaşmanyň peýda bolmaklygy bolup geçýär. Kesel uzak wagtlap dowam etdýär. Egerde wagtynda bejergiler we öňüni alyş çäreleri, ýaramaz endikleriň (çilim çekmeklik, nas atmaklyk, alkogol, narkotiki jisimleri ulanmaklyk) aradan aýrylmasa onda bu kesel howply domme keselleriň toparyna geçmekligi ähtimaldyr.

Ekssudatiw-suwjarma görnüşinde näsaglaryň arzlary dodagyň çişip ulalmaklygyna, gyzar­maklygy, owunjak pakgarçajyklaryň peýda bolmaklygy, dodagyň gijemekligi, agyrlaryň peýda bolmaklygyndan ybaratdyr. Has ötüşen aktinik heýlitde dodagyň gyzyl gaýmasynda eroziýanyň, ýaralaryň emele gelmekligi, olaryň üstüniň goňur-çal kesmekleriň örtmekligi we ş.m. hadysalaryň bolup geçmekligini görmek bolýar. Ýene-de bir bellemeli zatlaryň biri olam şu zeperlenmäniň tomus aýlarynda köp duş gelmekligi we guýz-gyş aýlarynda öz-özünden aýyrylyp gitmekligidir.

Deňeşdirilip anyklanylyşy.

Guraksy görnüşdäki aktiniki heýliti tapawutlandyrylýar:

1) eksfoliýatiw heýlitiniň guraksy görnüşinden

2) gyzyl gurt zeperlenmesinden

ekssudatiw-suwjarma görnüşdäki aktiniki heýliti tapawutlandyrylýär:

1) galtaşma-allergik heýlitden

2) atopik heýlitden

Bejerlişi. Ilki bilen ýerine ýetirilmeli mesele-olam bolsa näsaglary ýiti günüň şöhlesiniň täsi­rin­den goramaklyk, gerek bolsa kärini üýtgetmeli. Umumy bedene täsir ediji witamin serişdeleri bermeklik nikotin turşysyny; “B” topardaky witaminleri, käbir ýagdaýlarda gyzdyrma keseliň gar­şy­syna ulanylýan derman serişdelerini hem bilelikde ulanmaklyk maslahat berilýär (delagil-0.25 gr günde 2 wagtyna 2-3 hepdäniň dowamynda); az möçberde kortikosteroid (prednizolon-10 mg gün­de), ýada ýerli olaryň ýaglaryny çalmaklyk (0.5% prednizolon, flusinar, lokakorten, lorinden we başg). Näsaglary doly bejerilip gutarylanyndan soň hem-adamlar daşky açyk howada zähmet çek­mek­çi bolsalar olara dodagyň gyzyl gaýmasyny gün şöhlesinden goraýşy krem-ýaglaryny ulanmak­lygy maslahat berilmeli olardan “lus”, “sit”, “Antilýuks” we başg. Gadymdan gelýän türkmen tebip­çili­gine görä erkek goýunynyň çig guýryk ýagyny dodaga çalmaklyk giňden mas­lahat berilýar. Onuň düzüminde gerekli gormonlaryň, A, E witaminleriň bolmaklygy onuň ýarany bitiriji nemli bardadaky kreatin emele geliş hadysasyny ýokarlandyryjy täsiri barlygy üçindir.

Soňky netijeleri. Kadaly we wagtynda bejeriş, öňüni alyş çäreleri geçirilse onuň netijeleri oňaýlydyr. Ýone öz wagtynda seredilmese, kesel köp ýyllap dowam etse onda käbir ýagdaýlarda olaryň howply dömme çişe sapmaklygy ähtimaldyr.

Meteorologik heýlit (cheilitis meteorologica) dodagyň çişme keseli bolup daşky gurşawyň oňaýsyz täsirleri (ýokary çyglylyk, guraklyk howa, ýiti gün şöhlesi, howanyň tozanlygy, hapalygy, ýelli sowuk, gyzgyn howalar we ş.m.) esasda döreýärler. Bu zeperlenmaniň döremekliginde oňaý­syz täsirlerden başga-da dodagyň derisiniň, nemli bardasynyň gurluş aýratynlyklaryna-da bagly bolup durýar, ýagny bu ýagdaý derisi ejizje we reňki ak bolan adamlarda, ýada derisinde patologik zeperlenmeleri kän duşýan ýagdaýlardadyr (ýaýraw neýrodermitde, seboreýada, ekzemada).

Kliniki häsiýetnamasy. Meteorologik heýlitde esasan zeperlenme aşaky dodagyň tutuşlaýyn gyzyl gaýmasynda ýerleşýär. Zeperlenen dodakda gyzarma we çişme bolup gaýmanyň ýüzi owunjak teňňejikler bilen örtülen, dodaklar guraýar we nemli bardasy dartylyp näsagda oňaýsyz ýagdaýlary döredýär. Dowamly wagtyň geçmekligi bilen gaýmanyň ýüzi ýyrtylyp jaýryklaryň, ýaralaryň peýda bolmagyna getirýar.

Gistologik barlagda dodagyň epiteliýal gatlagynda giperplaziýa we buýnuzlaşma hadysalary, düýpki gatlaklarda – çişme suwuklygynyň uýmesi bolup geçýär.

Deňeşdirip anyklanylyşy.

Meteorologik heýlit tapawutlandyrylýar.

• aktinik heýlitiň guraksy görnüşinden

• galtaşma allergiki heýlitden

• eksfoliýatiw heýlitiň guraksy görnüşinden

Bejerilişi. Aktiniki heýlitiňki ýaly meňzeş.

Soňky netijeleri. Wagtynda we ygtybarly bejergiler geçirilen ýagdaýlarda oňaýly. Ýöne köp wagtlap dowam etse we bejergiler geçirilmese kä halatlarda howply dömme çişe ýazmaklygy ähtimaldyr.