3.2.3. Sülekeýiň ‎ýerine ýetirýän funksiýalary

Sülekeýiň ‎ýerine ‎ýetirýän funksiýalary köpdürli bolup, olar bedeniň ‎ýaş‎aýşa ukyplygy üçin ähmi‎­ýe­tlidir. Giposaliwasiýa, a‎ýratyn kiserostomiýa (sülekeýiň ‎ýoklugy) başlananda agzyň nenli bar­da­synyň keselleri çalt ýaýbaňlanýar, 3-6 a‎ý geçende bolsa, dişleriň kariýesi bilen köpçülikle‎ýin şikes­lenýänligi bellidir. Munuň bilen birlikde i‎ýmiti çeýnemekde we ‎ýuwtmakda kynçylyklar döre‎ýär.

Sülekeý köp işleri ‎ýerine ýetirýär, ‎‎ýöne olarda goraýjylyk we iýmit siňdiriş işler has wajyp bolup durýar.

Gora‎ýjylyk işi sülekeýiň köp dürli alamatlary bilen ‎ýüze çyk‎ýar. Nemli bardanyň nem-musin bilen öllenmegi we çalynmagy, ony guramakdan, ja‎ýrylmakdan we mehaniki gyjndyryjylaryň täsirinden gora‎ýar. Mundan başga-da gora‎ýjylyk işi dişiň, nemli bardanyň ‎ýokarky gatlaklarynyň mikroblaryndan we olaryň ‎ýaşaýyş ukybynyň i‎ýmitlerinden, i‎ýmit galyndylaryndan arasalanmagy (‎ýuwulmagy) netijesinde amala aş‎ýar. Munda sülekeýiň bakteriosid alamatynyň uly ähmi‎ýeti bardyr. Ol, ‎ýokarda bellenilişi ‎ýaly, birnäçe fermentleriň (lizosym, lipaza, RNK aza, opsoninler, le‎ýkinler we beýlekiler) hereketleri mynasybetli amala aş‎ýar.

Sülekeýiň goraýjylyk funksiýasyny amal etmekde onuň lagtalanyş we fibrinolitiki ukyby wajyp orny eýeleýär. Sülekeýde tromboplastin, antigeparin substansiýa, protrombin, fibrinoliziň aktiwator­lary we ingibitorlary bar. Gemokoagulirlenen we fibrinolitik funksiýasy bar bolan bu maddalar ýerli gomeos­tazyň üpçünçiliginde, şikesli dokumalaryň bitmeginiň (regenerasiýasynyň) gowlaşmagynda wajyp ähmiýete eýedir.

Sülekeýiň bufer sygymy agyz boşlugyna gelip düşýän turşulyklary we aşgarlary güýçden düşürmekden başga-da goraýjy mehanizmiň ýüze çykmasy hökmünde gulluk edýär. Şeýle hem, sülekeýde saklanýan immunoglobulinler wajyp goraýjylyk ähmiýete eýedir. Agyz suwuklugynyň diş syrçasynyň düzümini (gomeostazy) saklamakda hem uly ähmiýeti bardyr.

Sülekeýiň iýmit siňdiriş funksiýasy iýmit lokgasynyň döremeginde we ony ýuwutmakda ýüze çyk­ýar. Mundan başga-da, sülekeýde L-amilazanyň, maltazanyň barlygy üçin eýýäm iýmiti çeý­ne­mekde uglewodlaryň fermentasiýasy (siňdirilişi) başlanýar. Sülekeýde erän iýmit önümleri tagam biliş analizatorlara täsir edýär, bu bolsa, aşgazan-içege ýollarynyň ýerine ýetiryän funksiýa­syna täsir edýär.

Sülekeýiň kariýese garşy bolan goraýjylyk ähmiýeti. Häzirki döwürde sülekeýiň kariýese garşy bolan ukybynyň bardygy kesgitlendi. Bu iýmit önüm­leriniň süýjüsiniň (gandynyň) garylmagynda we çykarylmagynda, diş örtügindäki turşulyklaryň gow­şa­dylmagynda, diş syrçasynyň dargama (demine­rali­za­siýa) hadysasynyň üpjün edilmeginde ýüze çykýar.

Agyz boşlugyna gaty uglewod iýmitiniň gelip düşmeginden soňra, sülekeýdäki glýukozanyň toplanmasynyň başda çalt, soňra bolsa haýal pese düşýänligi kesgitlendi. Munda sülekeý bölünip çykmasynyň uly ähmiýeti bardyr, ýagny onuň güýçlenmegi, köpelmegi uglewodlaryň çykaryl­magyna ýardam berýär.

Sülekeý bölünip çykmasynyň ftoridleriň çykarylmagyna getirmeýänligi örän wajypdyr, çünki olar agyz boşlugynyň gaty we ýumşak dokumalarynyň ýokarky gatlaklary bilen baglanyşýar, bir­näce sagadyň dowamynda öz-özleri boşaýarlar. Ftoridleriň kariýese garşy hereketiniň esasy me­hanizmi-de remineralizasiýanyň arasynda deňagramlylygy (balansy) saklamak diýip hasap ed­ilýär, özi hem soňkusyna has ýykgyn edilýär. Soňky ýyllarda geçirilen barlaglaryň netije­sinde bu mehanizmiň sülekeýdäki ftoridleriň has pes toplanmasynda hem amala aşýanlygy kesgitlendi.

Sülekeý kalsiniň, fosforyň we gidroksiliň ionlary bilen aşa doýgundyr, bularyň birleşmesi diş dokumalarynyň düýbüni tutýar. Aşa doýgunlyk derejesi dişiň ýokarky gatlagy bilen gatnaşykda bolan diş kesmeginiň suwuk döwründe has ýokary bolýar. Sülekeýiň diş dokuma­larynyň esasyny düzýän ionlar bilen aşa doýgunlygy, olaryň şol dokumalara gelip düşmegini üpjün edýär, ýagny ol minerallaşmanyň hereketlendirijisi bolup durýar.

Şeýlelik bilen, sülekeý - bu çylşyrymly gurşaw bolup, ol wajyp işleri amala aşyrýar. Sülekeý we agyz suwuklygy aýratyn gurşawdyr, onuň mukdar we hil taýdan düzümine birnäçe sebäpler (faktorlar), esasan hem bedeniň umumy ýagdaýy täsir edýär. Ýaş ulaldygyça gulakýany sülekeý mäziniň ýerine ýetirýän funksiýasy peselýär, onuň düzüminde kalsiniň ep-esli köpelmegi bilen hloruň mukdary azalýar. Sülekeýiň bölünip çykyşyn üýtgemeleri birnäçe kesellerde baş­la­ýar. Mysal üçin, gepatoholesistitlerde (giposaliwasiýa) sülekeý az bölünip çykýar, nä­sag­lar gurulyga arz edýärler. Ýaraly keselde, gurçuk inwaziýasynda, göwreli aýallaryň tok­sikozynda agyzda sülekeý juda köp mukdarda bölünip çykýar. Süýji keselinde agyz suwuk­lygynda glýukozanyň mukdary köpelýär. Sülekeýiň bölünip çykyşynyň häsiýeti köplenç onuň konsistensiýasy, owradylmanyň derejesi, iýmitiň himiki düzümi bilen kesgitlenýär.

Agyz suwuklygynyň düzümine agyz boşlugynyň gigiýeniki ýagdaýy uly täsir edýär. Agyz boşlugyna gowy ideg edilmese, dişlerde örtük köpelýär, fermentleriň (fosfatazanyň, asparagin transamiazanyň) işjeňligi ýokarlanýar, sülekeýiň çökündisi mikroflora çalt köpelýär, bu bolsa, esasan-da, uglewodlar ýygy kabul edilende, organiki turşulyklaryň täsir etmekleri we wodorod ionlarynyň konsentrasiýasynyň üýtgemegi üçin şert döredýär.

Agyz suwuklygynyň düzümine demir protezleriniň täsiriniň bardygyny bellemek zerurdyr. Demir garnuwlarynyň (splawlarynyň) komponentleri agyz suwuklygynda eräp, mikroele­ment­leriň konsentrasiýasyny (düzümini) üýtgedip bilýänligi subut edildi.

3.3. Dişler.

Diş (dens) – esasan üç sany gaty dokumalardan (dentin, syrça, sement) ybarat bolup, ol äňleriň alweolalarynda ýerleşýär. Dişler iýmiti dişlemek we çeýnemek üçin niýetlenendir (3.4.- sur.)

Dişler embrionyň agyz töwereginiň nemli bardasyndan emele gelýär. Nemli bardanyň epiteliýinden syrça ýaýbaňlanýar, epiteliýiň aşagynda ýerleşýän mezenhimadan bolsa, pulpa, dentin, sement, periodont emele gelýär.

Dişleriň ösüşi – çylşyrymly we uzak döwürli hadysadyr. Embrional döwürden başlap, 18-20 ýaşda tamamlanýar.

Wagtlaýyn we hemişelik dişler öz ösüşinde 3 tapgyry geçýärler: düýbüniň tutulyşy we diş düwünçekleriniň döremesi, diş düwünçekleriniň emele gelmegi, dişiň gaty dokumalarynyň gistogenezi.

Adamda wagtlaýyn (süýt) dişleriň düýbüniň tutulmasy we döremesi em­brional ýaşaýşyň 6-8-nji hepdesinde başlanýar. Ol başda epitelial plastinkasynyň, soňra syrça örtüjekleriniň, gapajyklarynyň emele gelmegi bilen häsiýetlenýär.

Diş düwünçekleriniň 12-14-nji hepdede emele gelmegi adamant oblastlaryň - syrçany gurýanla­ryň we odontoblastlaryň, ýagny dentini gurýanlaryň döremegi bilen häsiýetlenýär.

Dişiň gaty dokumalarynyň gistogenezi embrional ýaşaýşyň 4-nji aýynyň aýagynda başlanýar. Gistogeneziň dowamynda ilki bilen dentin, soňra bolsa syrça emele gelýär.

Dokumalaryň heklenmesi embrional ösüşiň 5-nji aýynyň aýagynda başlanýar.

Hemişelik dişleriň ösüşi wagtlaýyn dişleriňki ýaly bolup geçýär. Düýbüniň tutulyşy embrional ýaşaýşyň 5-nji aýynda başlanýar (1-nji tabl.ser.)

Ilki bilen kesiji, gyýak we kiçi azy dişleriň düýbi tutulýar. Ýaşaýşyň takmynan 6-njy aýynda hemişelik azy dişleriň (ilkinji azy diş), 4-5-nji ýyllarda üçünji azy dişiň düýbi tutulýar. Süýt hem-de hemişelik dişleriň kökleriniň ösüşi dişiň ýaryp çykmasyna çenli dowam edýändigini, köküň ýokarsynyň guralyşynyň bolsa, diş ýaryp çykmasy bolandan 2 ýyldan soň, tamamlanýandygyny bellemek gerekdir.

Dişiň dokumalarynyň düýbüniň tutulyş we ösüş möhletleri babatdaky görkezilen maglumatlar käwagt klinikada duş gelýan üýtgemelerine (dişiň gaty dokumalarynyň patologiýasy, adentiýa we beýl.) düşünmek we olary düşündirmek üçin uly ähmiýete eýedir.

Kliniki amal üçin wagtlaýyn we hemişelik dişleriň kökleriniň gurluşynyň emele gelmek möh­let­leriniň, şeýle hem, süýt dişleriň kökleriniň çekilmesiniň, gaýtmasynyň möhletlerini bilmek örän wa­jyp­dyr. Bu maglumatlar bejeriş usulyny saýlamagy, olary sogurmaga bolan görkezmeleri kes­gitleýär.

Dişleriň ösüp çykmagy – çylşyrymly hadysa bolup, ol nerw we endokrin ulgamlary tara­pyndan tertibe salynýar. Şeýle hem, bu döwürde dişleriň dokumalarynyň emele geliş döwri ähmi­ýetlidir. Bu döwürde göwrümiň ulalmasy we düwünçek içinde basyşyň döremegi bolup geçýär.

Düwünçegiň yzyndaky we öňündäki süňk dokumasynyň täzeden gurluşy uly ähmiýete eýedir.

Hemişelik dişler şu möhletlerde çykýarlar: birinji azy diş – 5-6 ýaşda, merkezi kesiji dişler – 6-8 ýaşda, gapdal kesiji dişler – 8-9 ýaşda, gyýak dişler – 10-11 ýaşda, kiçi azy dişler – 9-12 ýaşda, ikinji azy diş – 12-13 ýaşda, üçünji azy diş – 13 ýaşda we her wagt (3.1-nji görkezgiç).

3.1.-nji tablisa. Hemişelik dişleriň dokumalarynyň emele geliş