11.8. Deri kesellerinde agzyň nemli bardasynyň üýtgeşmeleri

Deri keselleriniň hemmesi diýen ýaly agzyň nemli bardasyny we dodagyň gyzyl gaýmasyny zeperleýärler (pakgarçak, gyzyl ýasy demrew, pemfigoid, gyzyl gurt, Düringiň deri keseli, menekli-emzijekler distrofiýasy we ş.m.)

11.8.1. Gyzyl ýasy demrew

Gyzyl ýasy demrew (lichen ruber planus) – deriniň we nemli bardanyň üznüksiz çişme keseli bolup, buýnuzlaşýan düwünçegiň döräp ýüze çykýanlygy bilen häsiýetlenýär.

Bu kesel esasan zenanlarda 40-60 ýaşly aralykdaky adamlarda köp duş gelýär. Gyzyl ýasy demrew keselinde deriniň zeperlenmegi bilen bilelikde köplenç agzyň nemli bardasynyň we dodagyň gyzyl gaýmasynyň hem üýtgeşmeleri bellenýär. Örän köp ýagdaýlarda agzyň nemli bardasynyň ýeke aýratynlykda zeperlenmegi duş gelýär. E.I.Abramowanyň maglumatyna görä deriniň we agzyň nemli bardasynyň şol bir wagytda zeperlenmegi 25%-näsaglarda, agzyň nemli bardasynyň ýeke aýratynlykda zeperlenip, deriniň ütgemeýan ýagdaýy 75%-näsaglarda gabat gelýar. Gyzyl ýasy demrew beýleki nemli bardalarda hem bolýar: jyns synalarda,göni içegede,göziň konýunktiwynda, gyzyl-ödekde, aşgazanda, uretrada.

Sebapleri: doly gutarnykly kesgitlenmedik. Muňa garamazdan bu keseliň newrogen, wiruslar, allergiki-zäherli döreýiş teoriýalary bardyr. Gyzyl ýasy demrew düzgün bolşy ýaly üznüksiz keselleriň ýagny; aşgazan-içege ýollarynyň, arterial gan basyş keselleriniň, süji keseliň, newroz­laryň, immun ulgamynyň üýtgemeginiň esasynda bolup geçýär. Belli bir derejede agzyň nemli bardasynda gyzyl ýasy demrewiň döremegine şikes sebäp bolup bilýär (dişleriň ýiti gyralary, diş protezleriň hiliniň pesligi, plastmassa protezlara allergiki duýgyrlygy we ş.m.).

Kliniki alamatlary: Esasy zeperlenen morfologiki elementler–buýnuzlaşan düwünçek tegelek tegelek görnüşde 2 mm. çenli göwrumde bolýar. Deride düwünçejik adatça ýasy, gyzylymtyl öwüş­günli, gyzgylt ýada gögümtil-gyzyl reňkli bolýar. Epiteliýanyň buýnuz-laşmagynda we hemişe maserasiýanyň bolmadyk netijesinde agzyň nemli bardasy agymtyl-çal reňke eýe bolup kadaly ýada gyzaran nemli bardanyň esasynda ýüze çykýar. Gyzyl ýasy demrewe mahsus bolan häsiýet-dü­wün­çejikleriň surat görnüşde goşulmaklyga ýykgyn bolmagy, tegelek diwary, garjagazy, bag görnüşli şahalanmany käte tegelekligi, çyzygy ýaga salýar. Düwünçek nemli bardanyň çäginden sähelçe beýiklige çykyp, onuň üsti büdür-südir bolýar. Diliň arka we gapdal taraplarynda düwünçejikler goşulşup köplenç leýkoplakiýany ýada salýan dürli göwrümli giperkeratiki örtügi emele getirýar; bu sebitde diliň emzijekleri ýylmanan (11.39. surat) bolýar.

Düwünçejikler çilimkeşlerde gowy bildirýär we uly bolýar, köplenç olaryň üstüne leýkop­lakiýanyň tegmildi ýazylýar-düşelýär. Dodagyň gyzyl gaýmasynda düwünçejikleriň goşuluşmagy mümkindir we agymtyl çyzygy emele getirýär, kä wagtlar ýyldyz görnüşi eýeleýärler. Gyzyl ýasy demrew dodagyň gyzyl gaýmasynda we nemli bardada bolmagy köp ýagdaýlarda glandulýar heý­litiň döremegine alyp barýar. Gyzyl ýasy demrewiň esasy mahsus ýerleşýan ýeri, dulugyň nemli bar­dasynda uly azy dişleriň deňinde ýatýan ýerinde bolup geçiş gasyny hem öz içine alýar, diliň gapdal taraplarynda we arkasynda aşaky üst tarapyna uly azy dişleriň sebitine geçmek bilen. Seýrek ýagdaýda dodagy, kentlewgi, gaňşylawgy, agyz boşlugynyň dübini zeperleýar. Agyz boşlugynda gyzyl ýasy demrewiň kliniki ýüze çykmalarynyň dürli häsiýetlidiginiň bolanlygy sebäpli ony şu indiki görnüşlere bölýarler:

Hakyky (ýönekeý) görnüşi; suwjaryp-gyzaran; ýüzleý ýara-çuň ýaraly; bullez görnüşi, giperkeratotiki görnüşi.

Ýönekeý görnüş. Beýlekilere görä köp düş gelýär. Agymtyl-çal öwüşginli düwünçek-ler aýratyn ýerleşýarler ýa-da nagyş, tegelek, paporatnik ösümligiň ýapragy ýaly, çyzyk görnüşde görnükli üýtgemedik agzyň nemli bardasynda bolýar. Gyzyl ýasy demrewiň şu ýönekeý görnüşinde subýektiw duýgylar pes-ýeňil ýagdaýda we ýakyjy duýgyrlygy, çek-dirlen ýaly, büdür-südir, agzyň nemli bardasy gurak bolup ýüze çykýar. Kesel örän köp halatlarda alamatsyz geçýär we tötänden Stomatolog - lukmanyň gözden geçiriş barlagynda ýüze çykarylýar. (11.40. surat goýmaly)

Suwjaryp-gyzaran görnüşi. Seýrek duş gelýär.

Düwünjikler nemli bardanyň gyzaran, çişen ýerinde ýerleşýär (11.40. surat). Keseliň bu görnüşi has aýdyň agyryly duýgylary, awyşamagy, ýiti iýmitleri iýende, gürlände agyrynyň güýjemegi ýaly alamatlar bilen utgaşýar.

Ýüzleý ýara-çuň ýaraly görnüşi. Beýleki hemme görnüşlerden iň agyry. Bu gaýra üzülme görnüşde ýüze çykyp bilýar, ýagny ýonekeý we suwjaryp-gyzaran görnüşleri beterlände, nemli bardalaryň zeperlenme sebtinde dürli şikesleriň täsirinde (dişiň ýiti gyralary, emeli diş pratezler, galwanizim hadysasy we ş.m.) ýüzleý ýaralaryň döremegi netijesinde düşýar. Bu görnüşde gyzaran we çişen nemli bardada ýüzleý ýara bolýar, käte çuň ýaralar, olaryň töweregi oňat ýüze çykan çişiň esasynda şekil görnüşde gyzyl ýasy demrew üçin mahsus düwünçek ýerleşýär (11.41. surat).

Ýaralar nädogry görnüşde fibrinoz kesmek bilen örtülen, ony sypyryp aýyrlanda ýeňil ganjarma ýüze çykýar. Olar ýekelikde bolup bilýarler, uly bolmadyk, gowşak agyryly, ýöne welin köp sanly we örän güýçli agyryly bolýar. Şeýle ýaralar uzak wagtlap saklanyp bilýar, käte aýlap, hatda ýyllap hem bitmeýär. Köp ýagdaýlarda bejerginiň täsirinde olar bölekleýin ýa-da doly bitýärler, ýöne ýene bir näçe wagytdan gaýtalanýar, edil şol öňki ýerde ýa-da başga nemli bardanyň ýerinde, ka wagtlap edil bejergi bes edilenden soň hem gaýtalanýar. Uzak wagtlap ýaralaryň bolýan ýeriniň nemli barda zolagy (atrofirlenýar) çökýär. Ka ýagdaýlarda uzak wagtlap durýan çuň ýaralar howply dömme kesele dönmegi mümkindir.

Bullez görnüşi. Ol örän seýrek duşýar. Kesele mahsus bolan agymtyl-gyzylgök düwin­çe­jik­leriň örmegi bilen bir hatarda göwrimi 1den 10 mm çenli pakgarçaklaryň emele gelmegi häsi­ýe­tlidir. Pakgarçaklar seroz ýada ganly (gemoragiki) suwklykly bolup diýseň çalt ýaryl­ýar. Olaryň saklanmagynyň dowamlylygy birnäçe sagatdan 2 güne çenli bolýar. Pakgar­çak­laryň ýerlerinde emele gelen ýaralar diýseň çalt bitýärler, şonyň bilen ol gyzyl ýasy demre­wiň ýaraly görnüşinden tapawytlanýar. Bullez görnüşiniň geçişi her dürli bolup bilýär, kä­wa­gyt pakgarçaklar birnäçe aýyň dowamynda emele gelýär. Agzyň nemli bardasynda pak­gar­çaklar düwinjikler bilen birwagytda emele gelýär ýada bir az gijiräk öňa goşulýar. Käbir ýagdaýlarda olar düwinjikleriň çykmagyndan öňürtileýärler, ol bolsa gyrmyzy ýasy demrew keselini anyklamaga kynçylyk döredýär.

Giperkeratotik görnüşi. Örän seýrek düşýar. Ol dürli görnüşli we sudyrly giperkeratotik örtigiň bolmagy bilen häsiýetlenýär, nemli bardanyň deňinden mese-mälim araçäklenip beýikde bolýar. (11.42. surat)

11.42. surat. Gyrmyzy ýasy demrewiň giperkeratotik görnüşi.

Giperkeratoz ojagynyň töwereginde düwinjikli örginler bolýar, ol gyrmyzy ýasy dem­rew üçin mahsusdyr. Köplenç ýagdaýlarda bu görnüş dulugyň nemli bardasynda we diliň arkasynda ýüze çy­kýar. Gyrmyzy ýasy demrewiň şu görnüşi beýleki bir görnüşe geçip bil­ýär, haçanda kesel be­terleşse ol suwjaryp-gyzarýan we ýaraly görnüşlere geçip bilýär. Ha­dy­sanyň göçip ütgemegi umumy (iç ke­selleri) we ýerli faktorlaryň täsir etmekleri bilen şertle­nendir. Dişleriň we protezleriň ýiti gy­ralary, dürli görnüşli metallar, diş-äň anomaliýalar we nädogrylyklar, bejerilmedik paro­don­tit, diş daşlary gyrmyzy ýasy demrewiň ýönekeý görnü­şinden has agyr görnüşine geçmeklige ýardam berýär.

Gyrmyzy ýasy demrew – üznükiz kesel bolup, uzak wagtlap geçmegi bilen häsiýet­lenýär. Ol kä wagtlar ýitileşip we sagdynlaşyp onlarça ýyllap dowam edip bilýär. Onuň uzak agyta çekmegi umumy agyr iç keselleriň täsiri we agyz boşlugynda ýerli şikesleýji faktorlaryň bolmagydyr.

Gyrmyzy ýasy demrew agzyň nemli bardasynda howyply çiş keseline öwrilip bilýär. Bu köp­lenç uly ýaşly adamlarda, uzak wagtlap ýaraly ýada giperkeratotik görnüşlerinde ejir çekýänlerde bolýar. Gyrmyzy ýasy demrewiň howyply çiş keseline geçmeginiň alamatlary; zeperlenen ojakda dübiniň galňamagy, buýnuzlaşma hadysanyň güýçlenmegi, uzak wagtlap bitmeýän, bejerip bolmaýan ýaranyň ýüzinde wegetasiýanyň emele gelmegi bolup durýarlar.

Patologiki anatomiýasy: Patogistologiki ütgeşmeler, epiteliýada giper we parakerato­zyň, şeýlede akantozynyň barlygy bilen häsiýetlenýär (11.43. surat). Bir näçe ýagdaýlarda däneli gatla-gyň emele gelendigi ýüze çykarylýär. Gatlagyň esasy ýerinde çişginlik, ýaýraň gataňsy çiş-ýel­lenme (göniden-göni Limfasitlerden we plazmositlerden), olaryň öýjükleri bazal membranaň üsti bilen epiteliýa geçýar (ekzositoz), şonuň esasynda ol gowy görnükli tapawutlanmaýar. Gataňsy çiş ýellenmesi, köp ýagdaýlarda hiçhaçan çuňňür ýatan gatlaga we nemli bardanyň hususy gatlagyna geçmeýär, ol epiteliýa ysnyşykly berk ýerleşýar, hamala onuň aşagyndan döreýan ýaly. Zeper­len­meleriň görnüşlerine baglylykda käbir aýratynlyklar kesgitlenilýär. My­sal üçin ýaraly-zeper­lenme görnüşinde giper we parakeratoz hadysadan başgada, epiteli­ýanyň destruksiýasy we ýaralanma, şeý­lede hususy nemli gat­lakda (gemorragiýa) gan-öýme bellenýär. Gataňsy çişginli ýellenme hut bazal memb­rananyň astynda kesgitlenýär. Bullez zeper­len­meler birleşdiriji dokumanyň giňden ýaýraň çişmeginiň netijesinde, epiteliýanyň astynda döreýär. Pakgarçaklar subepiteliýal gatda bolup onuň aşagynda giň göwrümli tegelek öýjükli gataňsy çişgin ýellenmesi nemli bardanyň hususy gatla­gynda ýerleşýär. Gyzyl ýasy demrew üçin mahsus bolan epiteliýanyň üýtgemegi. Ýaraly we bullez görnüşlerde araçäklendirlen kemtikli zolagynda kesgitlenýär.

Anyklanşy: keseliň hakyky ýönekeý görnüşinde esasan hem deride zeperlenme elementleri bolanda, gyzyl ýasy demrew keseli kesgitlemekde kynçylyk bolmaýar. Agzyň nemli bardasynyň aýratyn özbaşdak zeperlenmeginde dogry kesel kesgitlemek kyn düşýär.

Deňeşdirilip anyklanşy. Gyzyl ýasy demrewiň deňeşdirilip anyklanmasyny şular bilen tapawutlandyryp geçirmeli:

• leýkoplakiýa; kandidoz bilen; gyzyl gurt; düwünçekli mereziýel; allergiki stomatit; üznüksiz şikes; Bonenyň keseli bilen.

Ýaraly leýkoplakiýanyň gyrmyzy ýasy demrewdentapawydy onuň buýnuzlaşan zolagy nemli bardanyň deňizden sähelçe beýik görnüşde bolup, bütinleý çalymtyl-ak kesmek bilen örtilendir, onuň töwereginde çişme hadysa we düwinjik bolmaýar. Leýkoplakiýa gyzmyzy ýasy demrewden tapawydy agyz boşlugynyň öň böleginde, köpenç agyz burçynyň we dulygyň sebtindäki nemli bardada ýerleşýär.

Kandidoz keseli bilen deňeşdirilip anyklanşy dürli kliniki alamatlara esaslanylýär. Kan­didozda düwinçejigiň belli bir görnüşli suraty bolmaýar; agymtyl kesmegiň ýüzi gyrçalanda bölekleýin ýada bütinleý sypyrylýar, gyrmyzy ýasy demrewde düwinçejikleri aýryp bol­maýar. Gutarnykly keseliň kesgidi bakterioskopik barlaglaryň netijesinde goýulýar.

Gyzylja-gurt keselinde zeperlenen ojak agzyň nemli bardasynda esasan hem dodakda, kent­lewkde we dulykda ýerleşýär. Olar gyzaran, ýellenen, giperkeratoz diňe çişgin ojagyň çäk­lerinde bolup, onuň merkezi çöken (atrofiýalanan), şular ýaly alamatlar gyrmyzy ýasy demrewde bolmaýar. Mereziýel düwünjikleri uly göwrimi, tegelek ýada süri görnişi bilen tapawutlanýar. Olaryň üsti çalymtyk-ak kesmek bilen örtilen, onuň ýüzi çekilende ýeňillik bilen sypyrylýar. Ýüzi açylan ýaradan alnan kesmek barlag edilende solgun treponemalar ýüze çykarylýar.

Allergik stomatitden gyrmyzy ýasydemrewi anamnez maglumatlarynyň esasynda tapa­wyt­landyrylýar; ýagny allergenleriň täsiri ýok edilen soň zeperlenen ýerler bitip gutul­ýar, allergik synaglaryň netijeleri esasynda.

Gyrmyzy ýasy demrewde agzyň nemli bardasynyň zperlenmegini meňzeş bolan, ýerli şikes ýeten faktorlardan emele gelen zeperlenmeden tapawutlandyrmak gerekdir. Munda zeperlenen se­bit, täsir edýän gyjyndyryjyň ýerine gabat gelýär we ol gyjyndyrjy aradan ýok edilende zeper­lenen ojak bitip gutulýar. Gyrmyzy ýasy demrewiň bullez we eroziw – ýaraly görnüşlerini eroziýa we düwinjikli beýleki keseller bilen deňeşdirmek zerurdyr. Olardan köpgörnüşli şypyljaýan eritema, akantolitik we akantolitik däl pakgarçak keseli, ýönekeý gerpes, üznüksiz gyzylja gurt keseliniň eroziw – ýraly görnüşi.

Giperkeratotik görnüşi leýkoplakiýanyň werrukoz görnüşinde we howyply çiş (kançer) keselden tapawutlandyrmak gerekdir.

Bejerlişi. Gyzyl ýasy demrew keselli näsaglar hökmany ýagdaýda içki synalaryň kesellerini ýüze çykarmak üçin örän oňat-dürs barlaglardan geçmelidir. Esasy ünüs aşgazan-içege ýollarynyň ýagdaýyna, nerw ulgamynyň, arterial gan basyşyň görkezijileri we ganda süjiniň (glukozanyň) düzümi kesgitlenilýär. Eger kesel ýüze çykarylsa onda oňa degişli hünärmen lukman tarapyndan bejergi geçirilýär.

Gyrmyzy ýasy demrewli näsaglaryň hemesine agyz boşlugynyň saplanmagy geçirilýär. Ilki başdan şikes ýetiriji faktorlar aradan aýrylýar. Dişleriň, protezleriň ýiti gyralaryny tekiz­lenip ýyl­mamaly. Agyz boşlugynda dürli görnüşli (metallaryň) demirler bolsa hökmany su­rat­da olary aýyr­maly ýada haýsy hem bolsa birini ýok etmek gerekdir. Aýyrlyp çykarylýan pro­tezler içi maýyşgak gatly reňsiz plasmassadan ýasalan bolmaly. Amalgama petikler mak­sa­da okgunly sementlere çalşylmaly, aýratynhem, haçanda olar goýlanda gyrmyzy ýasy dem­­rewiň ýüze çykýan döwri bilen gabat gelende. Çilim çekmezligi we gyjyndyrjy iýmit­lerden saklanmagy, agyz boşlugynyň aras­saçylygyny berjaý etmekligi maslahat berilýär.

Derman serişdeler bilen bejergi geçirmek gyrmyzy ýasy demrewiň görnüşlerine bagly bolýar. Keseliň hemme görnüşlerinde sedatiw dermanlary (waleriana, brom dermany, trank­wi­li­zatorlar) belläp bermek maksada okgunlydyr. Keseliň ýönekeý we suwjaryp – gyzarýan görnüşlerinde içmek üçin witamin A (3.44% retinol asetat ýag görnüşdäki suwklygy) 10 dam­jadan günde 3-gezekden iýmit iýlen wagty berilýär. doly bejergi möhleti 1.5-2 aý. Mundan başgada, uzak wagtlaýyn içmek üçin witaminleriň B – topary, aýratin hem nikotin turşysy bellenýär. Şol bir wagtyň özünde suwuk ýagly witamin A agzyň nemli bardasyndaky zeperlenen sebite ýapgy üçi ulanylýar.

Suwjaryp–gyzarýan we eroziw-ýaraly görnüşlerinde zeperlenen ojagyň astyna 1 ml –den 1%-li no­wo­kainiň ýada trimekainiň ergini goşulan dermany gün aşa göýberilýär. Doly bejergi 15-20 - sanjym.

Egerde sanjym ýaramasa, näsaglara nikotin turşysyny 0.05-0.1g. günde 3 gezekden nahardan soň içmek üçin berilýär. Zeperlenen ojagyň astyna nowokain (trimekain) gobow sanjymy hepdede 2-3 gezekden edilýär. Doly bejergi 10-12 sanjym. Tigazon (tigason) dermanyň berilmegi gowy neti­je berýär. Ony 10 mg günde 3 – gezekden iýmit iýilýän wagty süýt bilen içilýär. Bejergi geçirilýän wagty 2-4 hepdeden soň näsaga derman gowy ýarasa, onuň möçberini köpeldip 25 mg günde 3-gezekden bermek bolýar. Doly bejergi 6-8 hepdäniň dowamynda. egerde kesel beterleşip gaýralansa onda gaýtada doly bejergi geçirilýär.

Gyrmyzy ýasy demrewiň eroziw-ýaraly görnüşinde honsurid dermany ulanylýar. Ony ýüzleý ýapgy görnüşde günde 2-3 gezekden ýada 1ml zeperlenen ýerdäki elementiň aşagyna sanjym (0.1g honsuridi 0.5%-10ml nowokaina ýada hlorid natriýa suwklygyna garyp) edilýär. Honsurid dermany ýaralaryň birişmek hadysasyny hyjywlandyrýar we çişgine garşy täsir edýär. Agzyň nemli barda­synyň güçli ýellenip çişmegi we ýaralar bolanda çişginlige garşy ýerli bejeriji dermanlary çaýkamak (çopan telpegiň suwklygy, 0.5%-hloraminiň, 0.02% - furasiliniň we beýlekileriň suwk­lyklary) ondan soň zeperlenen ojaga witamin A, E suwklandyrlan ýagyny, “Solkoseril”, “Akto­we­gin”, korti­kos­teroid saklaýanlar, 1% - dubinol çalgy ýaglary ýuzleý ýapgy görnüşe ula­nylýar. Agzyň nemli bar­dasynyň durnuklylygyny ýokarlandyrmak we onuň bitmekligini hyjuwlandyrmak üçin ýüzleý ýapgy ýada agyz çaýkamak görnüşde 0.25% lizosim ergini ulanylýar.

Ýaraly we bullez görnüşinde toplumlaýyn bejergi usuly geçirilýär: prednizolon bir gije-gün­dizde 20-25 mg günaşa (triamsikolon 16-20 mg, deksametazon 3-3.5 mg), hingamin (delagil) 0.25 mg 1-2 gezekden 4-6 hepdäniň dowamynda we nikotin turşysy (komplamin, teonikol) 1 gerdejikden günde 3 gezekden ýada sanjym görnüşde 1.5 aýlap goýberilýär. Prednizolonyň moçberini her 7-10 günden 5mg azaldylýar. Sunyň ýaly bejergä garşylyk görkezme bolmasa ýaranyň bitmegi çaltlaşýar we çişgin hadysa peselýär. Çäklendirlen ýaranyň bolan ýagdaýynda gidrokortizonyň suwklygy we 5-10% hingamin ergini bilen olar sanjymlanylýar.

Sanjym 3 günden 1 gezek 1-1.5 ml her ýaranyň dübine goýberilýär. Doly bejergi 8-12 sanjym. Kor­tikosteroid dermanlar bilen bejerlende onuň ýaramaz täsiriniň bardygyny ýatdan çykarmak bol­maz, şonuň üçin hem bejergi döwründe hökmany suratda ganyň (umumy kliniki we süjä), arterial ba­sy­şyň barlaglary geçirilmelidir. Kaliý, kalsiý, poliwitaminleri bellenmeli, agzyň berhizini tutmagy maslahat berilmelidir.

Sgerde kortikosteroid dermanlaryň ulanylmagyna garşylyk görkezmeler bar bolsa, onda gyr­my­zy ýasy demrewiň eroziw-ýaraly görnüşinde giposensibilizirleýji bejergi gostoglogini gaýtadan ulan­mak bilen geçirmek maslahat berilýär (iki aý arakesmeli birnäçe doly bejergi; 2ml deri asty san­jym hepdede 2 gezekden edilýär, doly bejergi 8-10 sanjym).

Uzak wagtlap durýan, bejergä başartmaýan ýaralar we giperkeratoz, howyply çişe dön­meginiň mümkindigini ýatdan çykarmaly däldir. Şeýle ýagdaýlarda hökmany suratda olary kesip aýrylýar we ondan soň gistologiki barlag edilýär. Kriodestrusiýa bejerliş usuly gowy netije berýär.

Gyrmyzy ýasy demrew – bu keseli hemme wagyt gowy bejerip bolmaýar. Köplenç bejergi be­sedilenden soň täzeden beterleşip başlaýar. Keseliň öňüni almakda ýerli şikes ýetiriji faktorlary aýyr­­mak we iç kesellerini üstünlikli bejermek esasy aýgytlaýjy orny tutýandyr. Bedeniň goraýyş güýçlerini ýokarlandyrmak maksady bilen gaýtadan doly bejergi witaminler bilen, autoge­mo­bejergileri (gan alyp goýbermek) geçirilýär, hassahana şertlerinde pirogenal, prodigiozan, timogen we beýleki derman serişdeler ulanylýar.