11.7.6.2. Tagam alyşyň bozulmagy

Tagam alyşyň bozulmagy (dysgensia) ýüz nerwiniň keseli bolan ýagdaýlarda, egerde zeperlenen ojak ýüz nerwiniň akabasynda (fallopiew akabasy)ýerleşen bolsa ýüze çykýar. Ol ýüz nerwiniň şol bölejik kesiminde onuň ýany bilen bir hatarda deprek tarlarynyň geçýänligi bilen baglanşyklydyr we onuň düzüminde tagam geçirjiler bolýar. Olar bolsa diliň 2/3 öň bölegindäki tagam alyş reseptorlardan beýnidäki uly ýarym sarynyň daşky gatlagyna maglumatlary alyp barýar. Şoňa laýyklykda şu ýagdaýda diliň 2/3 öň böleginde bir taraplaýyn tagam alyş duýgyrlygynyň gaçýanlygy ýüze çykarylýar.

Akabada bolmadyk ýüziň nerwisinde tagam alyş süýümleri dil nerwiniň düzüminde ýerleşýär. Şoňa laýyklykda onuň zeperlenmeginde diliň 2/3 öň bölegindäki tagam duýgurlygy gaçýar, ýöne beýleki alamatlar bilen bilelikde. Diliň 1/3 yzky bölegindäki birtaraplaýyn tagam duýgyrlygyň gaçmagynyň, dil bokurdak nerwiniň zeperlenmegi bilen baglanşyklydygyny bellemek zerurdyr. Merkezi nerw ulgamynyň organik zeperlenmeginde (beýniniň howyply çiş keselinde neýrosifilisde we başga.) doly iki taraplaýyn, seýrek ýagdaýlarda birtaraplaýyn tagam duýgurlygy gaçýar. Tagam almagyň bozulmagy onuň doly ýitmegi, peselmegi we ütgemegi ýaly görnüşde ýüze çykyp bilýär. Bu tagam duýgurlygyň hemme görnüşine (süýjä, turşa, duzla, aja) degişlidir. Tagam alyjy kökja­gazlar esasan diliň nemli bardasynda ýerleşýärler, şonyň üçin hem zeperlenmäni we tagam alyşyň bozulmagyny döredýän faktorlar köpdürlidir:

Wirusly ýokançlar, allergik dlossitler, şöhle zeperlenmeleri, şikeslenmeler, A we B awitami­nozlar, Şegreniň sindromy, aşgazan-içege ýollarynyň keselleri we başgalar. Şeýlelikde diliň epiteliýasynyň güýçli gopmagy ýa-da wagtlaýyn ýitmegi bellenýär, şonyň bilen baglanşykda onuň ýüzi açylýar we tagam alyş emzijekleri gyjyndyrylmak üçin elýeter bolýar.

Şeýle ýagdaýlarda tagam duýujylygy emzijekleriň bitişmegine görä gaýtadan dikelýär.

Bejerliş usuly. Tagam alyşyň bozulmagy köplenç zeper ýeten ojaklarda, ýüz nerwiniň akabasynda ýerleşende, haçanda tagam duýyjy süýmler ýüz nerwisiniň düzümi bilen geçende, dil nerwisiniň näsazlygynda, dil bokurdak nerwiniň bozulmagynda ýüze çykýar. Şonuň bilen baglanşykda keseli döredýän sebäpleri hasaba almak bilen bejergi köplenç newropatolog lukmany tarapyndan geçirýär.

11.7.6.3. Sülekeý çykmagyň bozulmagy

Sülekeý mäzleriniň nerw üpjinçiliginiň (innerwasiýasynyň) bozulmagy we göniden-göni sülekeý mäzleriniň hem-de agzyň nemli bardasynyň zeperlenmeklerinde seýrek bolmadyk ýag­daý­larda sülekeýiň bölünip çykmagy bozulýar. Sülekeý bölünip çykmagynyň bozulmagy iki görnüşe bölünýär: gipersaliwasiýa we giposaliwasiýa (onuň iň soňky derejesi – kserostomiýa).

Gipersaliwasiýa. Gipersaliwasiýany döredýän faktorlar; agzyň nemli bardasynyň ýiti çişme hadysalary, sülekeýiň şertsizreflektor bölünip çykmagynyň beýgelmegi bilen utgaşyp gelýan, nemli bardanyň gyjyndyrylmagy netijesinde bolup durýar.

Bir näçe ýagdaýlarda gipersaliwasiýa simabyň, ýodyň bedene düşmegi bilen sülekeý mäz­leriniň bölüp çykaryjy (sekretor) öýjikleriniň gujundyrylmagy netijesinde ýüze çykýar.

Gipersaliwasiýanyň uzak wagtlap bolmagy merkezi nerw ulgamynyň käbir organiki kesel­lerinde – parkinsonizmde, bulbar we psewdobulbar paraliç kesellerinde, bir näçe ýagdaýlarda insultdan (beýnä gan inmeden) soňky döwirlerde hem-de başgalarda ýüze çykýar. Ýudymagyň bozulmagy we beýleki kesellerde gipersaliwasiýa güýçlenýär. Gipersaliwasiýanyň dörediji sebäbi gelmintleriň, parazitleriň ýokuşmagynda bolup biler.

Gipersaliwasiýasy bolan näsaglar stomatolog lukmandan başgada görkezme boýunça newra­patolog we terapewt lukmanlaryň barlagyndan geçmelidir.

Bejerliş usuly. Gipersaliwasiýa bolanda bejergi hemme ýagdaýlarda esasy keseli ýok etmek­li­ge ugrykdyrlan bolmaly. Sülekeýiň bölünip çykmagyny wagtlaýyn peseltmek üçin atropin der­manlary ulanmak bilen ýerne ýetirip bolar.

Giposaliwasiýa. Giposaliwasiýanyň döremeginde onuň sebäpleri köpgörnüşli: awitaminoz A, B, E giposideroz; süýji keselinde sülekeý bölünmegi peselýär, birleşdirji dokumanyň ulgamlaýyn kesellerinde, şöhle zeperlenmelerinde, ikitaraplaýyn üznüksiz, parodontitde, uly sülekeý mäzleri hirurgiki aýyrlandan soň bolýarlar. Agyz boşlugynyň aýdyň gyrak bolmagy Şegreniň sindromy bilen kesellän näsaglarda bolýar. Tireotoksikozda, klimaterik döwürde simpatik nerw ulgamyndaky dart­gynlygynyň beýgelmegi giposaliwasiýa getirip bilýär. Kserostomiýa – (agzyň guramagy), wagtlaýyn hadysa höküminde ýiti ýokanç keselinde, botulizmde, käbir dermanserişdeleri kabul edilenden soň (meselem atropin toparlary) ýüze çykyp bilýär. Adamlaryň burundan demalyşy bozulan ýagdaýlarda (polipler, buryn germewiň gyşarmagy), mejbury ýagdaýda mydama agzyndan dem almagy, agyz boş­lugynyň suwklygy buglanyp aýrylmak şerti bilen agyz boşlugy guraýar (ýalan giposaliwasiýa). Agyz boşlugynyň guramagy diňe gijelerne adam agzy açyk uklasa, ol köplenç uly ýaşly adamlarda bolup biler. Uly ýaşly we garry adamlarda sülekeý bölünip çykmak peselýär, şonuň üçin hem ony peseldýän faktorlar şol ýaşdaky topar adamlara güýçli täsir edýärli­gini bellemek gerekdir.

Giposaliwasiýa esasan hem kserostomiýa näsaglarda agyz boşlugynyň guramagyna getirýär, iýmit iýende we gürlände kynçylyk döredýär, ýiti gaty iýmitlerden agyrynyň bolmagy, awyşaýan duýgurlyk, nemli bardanyň ýüzüniň büdir-südirligi bellenýär. Giposaliwasiýa köplenç beýleki nemli bardalaryň guramaklygy bilen utgaşýar. Ýerli gözden geçiriş barlagynda agzyň nemli bardasy bir az çyglanan ýada gury, reňki bulaşan. Sülekeý az çyglanan, ol köpürjikli ýada bütinleý bolmaýar. Mikrofloranyň tiz ösmegi agzyň nemli bardasynyň çişmegine alyp barýar hem-de iýmit iýlende ýaralaryň emele gelmegi ýüze çykýar. Näsaglarda uzak wagtlap giposaliwasiýanyň bolmagy dişleriň kesmeginiň möçberini beýgeldýär we dişleriň köpçilikleýin kariýesi ýüze çykýar.

Bejeriş usuly. Esasy giposaliwasiýanyň, döredýän sebäbi ýok etmekden ybarat. Hokmany suratda agyz boşlugynyň saplanmagy, protezleriň dakylmagy zerurdyr. Çişmä garşy ýerli derman­lary we nemli bardany gyjyndyrjylardan goraýan derman serişdeleri (gliserine goşylan tenekär, li­zosim, güne bakaryň, şetdalyň ýagy we başgalar) ulanmak maslahat maslahat berilýär. Düzgün bol­şy ýaly witaminler bilen bejergi (A, B₁, B₆, B₁₂, С, E) geçirmek bellenýär. Görkezmeler boýunça jyns gormanlary; ýod dermanlary içmek üçin berilýär. Uly sülekeý mäzleriniň sebtinde galwa­ni­zasiýa bejergisiniň geçirilmegi örän gowy netije berýar. Alamatlara garşy bejergide antiho­li­nes­te­ra­za dermanlary üstünlikli ulanylýar, hususanda 0.5% galantaminiňeggini 1.0ml deriasy 1-aýyň do­wa­mynda goýberip ulanylýar. Pilokarpin gidrohloridiň 1% - ergini 4 – damjadan günde 1-2 gezek­den bellenip berilýär.