11.6. Gipowitaminozlarda agzyň nemli bardasynyň ütgemeleri.

Witaminler – biologik aktiw organik maddalar bolup, olar beloklar, lipidler we uglewodlar bi­len bir hatarda adam bedeniniň kadaly ýaşaýyş ukyplylygy üçin zerurdyr. Witaminler biologik kata­lizatorlar bolup, fermentler we gormonlar bilen aragatnaşykly bolýarlar. Olar köp sanly ferment­leriň düzüminde bolup, olaryň sintezine gatnaşýarlar. Haýsydyr bir witaminleriň bolmadyk ýada ýetmez­çilik ýagdaýynda, bedende alyş-çalyş hadysasyny ugrykdyryjy fermentleriň we gormonlaryň döre­me­gini bozýar.

Agzyň nemli bardasy witaminleriň ýetmezçiligine örän duýgyrdyr. Witaminleriň ýetmez­çili­ginde agzyň nemli bardasynyň şikeslenmä, mikroblaryň täsir etmegine bolan durnuklylygy pesel­ýär, onuň ýara bitiriji ukyplylygy haýallaşýar.

Witaminler esasan iýmit önümlerinde bolýarlar. Witaminleriň bedene düşmegi diňe bir muk­darynyň sany dälde eýsem onuň iýmitde hiliniň düzimi we onda witaminleriň saklanýan möçberiniň arasyndaky gatnaşygynyň bozulmagy wajyp ornyna eýedir. Uglewodlara baý bolan iýmiter iýlende, B₁ – witaminlere bolan isleg ýokarlanýar, a eger beloklaryň ýetmez­çiliginde witamin B₂, nikotin we askorbin turşularyň we başgalaryň özleşmegi peselýär.

Gipowitaminoz ilkinji (ekzogenli) bolup biler, ol witaminleriň iýmitde az mukdarda saklan­ýanlygy bilen şertlenendir. Şeýle hem bir görnüşli we ýeterli derejede iýmit bolmadyk ýagdaýda ýüze çykýar.

Ikilenji (endogen) witamin ýetmezçiligi aşgazan – içege ýollarynyň kesellerinde, haçanda iý­mit önümleriniň we witaminleriň sorulmagy peselende ýüze çykýar; witaminler sorulyp - siňenden soň olaryň özleşmekleri bozulanda, mysal üçin bagyr keselinde, içki mäz kesellerinde we başgalarda. Aýratyn hem, haçanda witaminleriň bedene çenden aşa kabul edilmegi netijesinde witamin ýetmezçiliginiň ýüze çykýanlygyny bellemek gerekdir. Bu haçanda daşarky tebigi gurşawyň gyzgynlygy ýokary ýada pes bolyp täsir eden ýagdaýynda, fiziki taýdan köp işläp agram düşende, nerw-psihiki taýdan dartgynlykda, kislorod ýetmezçiliginde we başgalarda ýüze çykyp biler. Göwrelilik döwürde we göwusleýin iýmitlendirlende askorbin, piridoksin, foliewoý turşula­ryna, kalsiferola we tokoferola işleg ýokarlanýar.

Retinolyň (witamin A) ýetmezçiligi. Witamin A-nyň esasy işjeňliginiň biri, ol hem epiteliýa oýjikleriniň kemala gelmegini, tertipleşmegini we buýnuzlaşma hadysasynyň şeýle hem agzyň nemli bardasynyň ugrykdyryjysy bolup durýar. witamin A-nyň epitelial dokumada kadalaşdyryjy alyş-çalyş hadysasyna gatnaşmagy, onuň bedende esasy fiziologik işjeňligi diýip hasaplanýar. Hasda retinol diňe bir epiteliýanyň gurlyşly bitewligini dikeltmäge ukyply bolman eýsem birleşdirji dokumany hem öz içine alýa, hem-de kollagen we elastik süýümleriň galňamagyna alyp barýar.

Kliniki alamatlary. Witamin A-nyň ýetmezçiliginde epiteliýanyň epesli ütgemegine alyp barýar – atrofiýa we buýnuzlaşma, şonyň netijesinde deriniň we agzyň nemli bardasynyň goraýyş güýçleriniň ukyplylygy epesli peselýär.

Gipowitaminoz A-da agzyň nemli bardasynda we deri örtügindegurakçylyk, buýnuz­laşma hadysanyň guýçlenmegi (giperkeratoz), çalnyk mäzleriň işjeňliginiň bozulmagyny görmek bolýar. Sülekeý bölünip çykmagy azalýar. Nemli bardada hadysa çişme bilen beterleşip soň ýaralara dönüp bilýär.

Gipowitaminoz A-keselinde gistologik barlag edilende epiteliýanyň metaplaziýasy kesgit­lenýär. Epiteliýanyň hatar öýjikleri bilen pytanakly gatlagyň buýnuzlaşýan öýjükleri garyşýarlar.

Bejerlişi. Retinol 50 000 – 100 000 ME bir gije-gündizde berilýär. Lukmanyň gözeg­çi­lik etme­ginde uly möçberde witamin A ulanylýar. Munda giperwitaminozyň ýüze çykmagy mümkindir. Ol ýaltaçylyk, ysgynsyzlyk, kelle agyry, ýüzüň gyzarmasy we ondan soň deriniň tozgalamasy bilen utgaşyp bolup geçýär. Witamin A nogul (drož) ýade konsentrat görnüşde bellenýär. Stomatologik amalynda witamin A agzyň nemli bardasyndaky ýaralaryň bit­me­gini çaltlandyryjy serişde hökü­minde ulanylýar. Şeýle hem giperkeratozlary (leýkoplakiýa, gyrmyzy ýasy demrew we başgalar) bejermek üçin; agzyň nemli bardasynyň guramagyny peseltmek üçin peýdalanylýar.

Witamin A içmek üçin nahardan soň girdejikler görnüşde 3300 ME-den günde 1-2 gezekden bellenýär; 3.44% retinol asetatyň ýagly görnüşini ýada 5.5% retinol palmitaty 8-10 damjadan günde 2-gezekden içmek bellenýar, doly bejergisi 1.5-2 aý. Witamin A-nyň ýagly ergini ýerli bejergide agzyň nemli bardasyndaky ýaralaryň bitmegini çaltlaşdyrmak üçin ulanýar.

Tiamin bromidiň (Witamin B₁) ýetmezçiligi. Witamin B₁ uglewodlaryň alyş-çalşy­gynda aýra­tyn möhüm orny tutup, fosforlanma peakiýany alyp barýar. Tiaminiň ýetmezçiligi uglewod­laryň doly möçberde bolmadyk ýanmagyna getirýär we bedene pirowinograd we süýt turşularynyň köpelmegine eltýär, ol bolsa nerw we ýürek-damar ulgamynyň işjeňligine ýaramaz täsir edýär. Witamin B₁ beloklaryň alyş-çalyş hadysasyna gatnaşýar.

Klinik alamatlary. Witamin B₁ dübinde ýok bolan ýagdaýlarynda adamda beri-beri keseli ýüze çykýar. Ol ýürek-damar we nerw ulgamynyň bozulmaklary bilen häsiýet­lendirilýär. Gipowitaminoz ýagdaýlarda nerw ulgamynyň dürli görnüşli işjeňlik näsazlyklary bolup biler: ysmazlyk (pares­teziýa), newrotik ýgdaýly, ukynyň ýaramazlaş­magy, ynjyk, gowşaklyk, horlanma ýaly alamatlar peýda bolýar.

Bejerlişi. Witamin B₁ üçem nerwiň newralgiýasy we newriti, gurşaýjy demrew, agzyň nemli bardasynyň ysmazlygy (paresteziýa), derman we kömelejikler stomatiti bejerlende ýakymly täsirini berýär. Bejermek maksady bilen witamin B₁ içmek üçin (nahardan soň) bellenýär. Aşgazan-içege ýollarynyň kesellerinden ejir çekýän näsaglara ezeleiçi ýada damariçi göýbermek bellenýär.

Bejergi üçin tiamin hlorid girdejiler görnüşde 0.002; 0.005 we 0.01g; 2.5% we 5% -ampu­ladaky suwklyk 1 ml; tiamin bromid dermany: girdejik görnüşde 0.00129; 0.00645 g; 3% we 6% - ampuladaky suwklyk 1ml ulanylýar. Bejergi bir gije-gündiziň möçberi uly adamlar üçin 0.012g günde 1-3 gezekden. Doly bejergisi adatça 30 gün. Haçanda içege sorylyp-siňmesi bozulan bolsa onda tiamin hloridi 0.025-0.05g (2.5% - suwklygy 1 ml) ýada 0.03-0.06g tiamin bromidi (3% ýada 6% - suwklygy) ezeleiçine goýbermek bellenýär. Şeýle hem kokarboksilazany ampulada 0.05 g. ulanylýar. Doly bejergi 10-15 sanjym.

Şol bir wagytda witamin B₁ piridoksin (witamin B₆) suwklyklaryny bilen we sianoko­balamin (B₁₂) bilelikde (parenteral) goýbermek maslahat berilmeýär. Sianokobalamin tiami­niň allergiki täsirini güýçlendirýär, a piridoksin bolsa witamin B₁ aktiw (fosforlanmagyna) görnüşe geçmegini kynlaşdyrýar. Şeýle hem bir şipride witamin B₁ we ony dargadyjy nikotin turşysyny garyşdyrmak bolmaýar.

Riboflawinyň (witamin B₂) ýetmezçiligi. Riboflawin fermentleriň düzümine girýärler. Olar turşamaklyk – dikeldilme hadysalaryna gatnaşýarlar.riboflawin uglewodlaryň, lipidleriň we belok­laryň alyş-çalyş hadysasyna gatnaşýar.

Kliniki alamatlary. Riboflawiniň ýetmezçiliginde üç adalgaly alamatlar ýüze çykýar: dermatit, heýlit, glossit. Dermatit buryndodak gasynlarynyň sebtinde, buryn ganatlarynda, göz gabagynyň gyzarmagy, tozgalamagy, jayrylmagy we agyz burçynda gaty kesmekleriň bolmagy, olar gopandan soň ýaralaryň ýüze çykmak alamatlary bilen döreýär. Aýratyn hem aýdyň tozgalanma dodogyň gyzyl gaýmasynda bellenýär. Mundan başgada, onda köp sanly agyryly kä wagtlar ganjarýan jaýyjaklarpeýda bolýar. Diliň ütgemegi onuň gyzarmagyndan başlanýar, soň onuň emzijekleri (çökýärler) atrofirlenýär, tä olar doly ýitip gidýänçäler. Şonyň netijesinde diliň arkasy ýagty-gyzaran, ýylmanak, ýalpyldawyk we gury bolýar (11.35 surat).

Agzyň we dodagyň ütgemeleri awyşamak we agyry bilen geçýär, aýratyn hem gürlenende we iýmit iýlende. Keseli anyklamak üçin ganyň we peşewiň biohimiki barlaglary ulanylýar. Riboflawin agzyň nemli bardasyna, göze, ýüzüň deri örtügine aýratyn saýlama täsirini berýär. Riboflawiniň ýetmezçiliginde şu sebitler ilkinji nobatda zeperlenýärler. Şonuň üçin hem witamin B₂ heýlitleriň, glositleriň, agyz burçynyň (angulýar) stomatitlerinde tpolumlaýyn bejerlişe goşmak gerekdir.

Bejerlişi. Riboflawini 0.01g. günde 3-gezekden 1-1.5 aýyň dowamynda kabul etmek üçin bellenýär.

Nikotin turşysynyň (witamin PP) ýetmezçiligi. Adamlarda nikotin turşysynyň ýet­mez­­çi­li­ginde pellagra keseli döreýär. Nikotin turşysy aýratyn pellagra keseline garşy serişde bolup, ony “witamin PP” höküminde, keseliň öňüni almak üçin bellenilýär.

Nikotin turşysy alyş-çalyş hadysasynyň ugrykdyrylmagyna ilki bilen uglewodlaryňka gat­naş­ýar. PP witaminiň ýetmezçiliginde (gipowitaminoz) ýada dübinden ýok bolmagy (awitaminoz) ha­çan­da iýmit bilen bedene doly möçberde düşmese ýüze çykýar. Şunyň bilen birlikde iýmitde trip­tofanyň az möçberde saklanmagy, şeýle hem arakhorlyk (alkogolizm) belli bir (kesgitli) orny tutýar.

Kliniki alamatlary. Gipowitaminoz PP-de adamyň işdäsi kesilýär, ýürek bulanma we içigeç­me peýda bolýar. Dil ulalýar, ýellenýär, onuň emzijekleri ilki başda çenden aşa ösýärler. Diliň arkasy agatça galyň gatly kesmek bilen örtülýär, ol keşjagazlar bilen bölünýär. Ondan soň kesmek kem-kemden gopýar, diliň şol meýdançasy ýagty-gyzaran, ýalpyldawyk, agyryly bolýar. Agzyň nemli bardasynyň gyzarmagy we deriniň eritemasy ýüze çykýar. Şu ýagdaýdaky näsaglar gowşaklyga, çalt ýadaýandyklaryna, ýatkeşliginiň ýaramazlaşmagyna arz edýärler.

Pellagre keselinde mahsus bolan üç adalgaly alamatlary görmek bolýar. Demensiýa, guareýa, dermatit. Nerw ulgamynyň alyp barýan işjeňliginiň bozulmagy (demensiýa) psihiki näsazlyklar, susy peslik ýaly görnüşde, depressiýa ýagdaýda aňladylýar. Diareýa bu güýçli horukdyrýan içigeçme bilen häsiýetlendirilýär. Dermatit şu indiki alamatlar bilen ýüze çykýar: deri örtügi tegmilenýär, esasy hem gün şöhlesiniň täsir edýän meýdançasynda (goşaryň, boýnyň arka ýüzleri, ýüzüň derisi), sähelçe gyzaran, gury, tozgalaşýar, ýukalaýar. Diliň emzijekleri doly çökýärler (atrofirlenýär), dil syrçalanan ýaly ýalpyldawyk, ýagty gyzaran, agyryly bolýar. Agzyň nemli bardasy ýellenen, gyzaran, onda pakgarçaklaryň peýda bolmaklary mümkin we ondan soň onuň ýerine agyryly ýaralar ýüze çykyp bilýär. Näsaglar agzynyň guraýandygyny, tagam alşynyň bozulanlygyny aýdýarlar. Witamin PP-nyň ýetmezçiligi labotrator barlaglaryň netijeleri boýunça tassyklanylýar.

Bejerlişi. Nikotin turşysyny içmek (nahardan soň) üçin 0.1g günde 2-3 gezekden, 15-20 güniň dowamynda berilýär. Şol bir wagtyň özünde tiamin, riboflawin we piridoksin, şeýle hem umumy daýandyryjy derman serişdeleri berilýär.

Askorbin turşysynyň (witamin С) ýetmezçiligi. Askorbin turşysy iýmitiň düzüminde ýok bolanda ýada ýeterlik möçberde bolmasa ýada onuň doly özleşmedik ýagdaýlarynda Singa keseli (skorbut, Meller-Barlonyň keseli) döreýär. Witamin С – ýetmezçiliginde fermentleriň okislitel-dikeldilme ulgamy bozulýar, uglewodlaryň we beloklaryň alyş-çalyş hadysasynda ütgeşikler bolup geçýär, bedeniň garşylyk güýçleri peselýär (öýjükleriň fagositar tizligi we antitelalaryň emele gel­mekleri azalýar), kollagen süýümleriň sintezi we birleşdiriji dokumanyň kämilleşmegi bozulýar. Ol bolsa damarlaryň we dokumalaryň geçirjiliginiň beýgelmegine alyp barýar. Witamin ýetmez­çili­giniň ýüze çykmagy üçin askorbin turşysynyň iýmitde doly möçberde bolmanlygy bilen bilelikde birnäçe möhüm sebäpler esasy orny eýeleýär: bedene çenden aşa fiziki işleriň agram düşmegi, ýokanç keseller, sowuklamak, nerw ulgamynyň dortgynlygy.

Kliniki alamatlary. Witamin С ýetmezçiligi bilen şertlendirlen ütgeşmeler ikilenç ýokanç­laryň döretmeginde gemorragik alamatlar toplumyndan we gaýraüzülmelerden yba­rat­dyr. Askorbin turşy­synyň ýetmezçiligi we awitaminoz С ýarawsyzluk, ysgynsyzlyk, çalt ýadamaklyk, işdäsiniň kesil­megi, teniň agramynyň azalmagy, injik etiniň agyrmagy bilen utgaşyp geçýär. Melaniniň ýygnan­magynda deri garamtyl reňke öwrülýär, gyraýar, sähelçe tozgalanýar. Owynjak damarjyklaryň geçir­jiliginiň beýgelmegi netijesinde ganöýme alamat­lary ýüze çykýar: agyz boşlugynyň nemli barda­synda, deriastynyň dübinde, bogunlaryň dürli meýdançalarynda menek-menek ganöýmeler peýda bolýar. Witamin С-niň ýetmezçiliginde mydama agyz boşlugynda ütgeşmeler bolup geçýär. Nemli bar­danyň şikes ýeten ýerlerinde giň göwrümli ganöýmeleri görmek bolýar. Keseliň ilki başynda diş etiniň emzijekleri ýellenýär, olar gögümtil – gyzaran bolýar, göwrimi boýunça ýuwaş-ýuwaşda ulal­ýar we ol dişiň täç bölegini örtýär, çala degilende guýçli ganaýar. Dişleriň yrgyldamagy we gopmagy bellenýär. Uzagyndan ganöýen ýerlerde çüreýän – ýaraly hadysa döreýär, ol ikilenji ýokanç mik­roblaryň goşulmagy bilen baglanşykly bolýar. Çüreýän dokuma köplenç bokurdak badamlaryň sebitlerinde we dişetiniň gyralarynda ýerleşýärler.

Deňeşdirilip anyklanşy. Gipowitaminoz С-niň başlangyç döwründäki dişeti emzi­jekle­riniň ösmegini gipertrofiki gingiwit bilen deňeşdirmek gerekdir. Agyz boşlugynyň nemli bardasynda nokat-nokat gan öýmeler bar bolanda, onda gan keselleriniň barlygyny ýada ýoklygyny anyklamak zerurdyr, sebäbi ol keselde hem şoňa meňzeş alamatlar bolup bilýär. Skorbute keselindäki garaly – çüreýan ütgeşmeleri Wensanyň ýaraly – çüreýan stomatiti we leýkoz (gan keseli) keselinde agzyň nemli bardasynyň ütgemeleri bilen deňeşdirilýär. Keseli anyklamakda keseliň döreýşini, gelip çykyşyny (anamnezi) bilmek, singa keseliň beýleki alamatlarynyň bolmagy, laborator barlaglaryň netijeleri aýgytly ähmiýete eýedir.

Gipo ýada awitominoz С ganyň düzüminde belli bir derejede saklanýan askorbin turşysynyň peselmeginde kesgitlenip tassyklanylýar.

Bejerlişi. Askorbin turşysynyň 0.1g (nahardan soň) bir gije-gündiziň dowamynda 4-5 gezek­den ýada 5% askorbinat natriýanyň suwlygyny 1-3ml (parenteral) ezele içine bellen­ýär. Bilelikde bir wagytda rutin (witamin P) (50-100 mg bir gije-gündizde 2-3 gezekden) bermek maksada okgunlydyr. Güýçli gan akma alamatlary ýüze çykanda kalsiý hlorid, witamin K berilýär.

Piridoksiniň (witamin B₆) ýetmezçiligi. Piridoksin aminoturşularyň (troptofan, metio­nin, sistein, serin, glýutamin turşysy we ş.m.) alyş-çalyş hadysasyna höwesjeň gatnaşýar. Witamin B₆ lipidleriň alyş-çalyş hadysasyna gatnaşýar, aýratynda ony atereskleroz keselinde kadalaşdyrýar.

Kliniki alamatlar. Witamin B₂–nyň ýetmezçiliginde merkezi we periferiki nerw ulga­my­nyň işjeňliginiň bozulmagy ýüze çykýar. Ysgynsyzlyk, ukytutmaklyk, ýokary duýgurlyk, newrit, neýrodermit, stomalgiýa, glossit, glossalgiýa, ekzematoz heýlit, seborreý dermatitler döreýärler.

Bejerilişi. Stomatologik amalynda piridoksin ekzematoz we atopik heýlitleriň, gurşaýjy dem­rewiň gyzyl gurt keseliniň toplumlaýyn bejerlişinde ulanylýar. Piridoksin içmek üçin (nahardan soň) girdejikler görnüşinde 0.002; 0.005 we 0.01g günde 1 - 2 gezekden berilýär. deriasty, ezele içine ýada damariçine uly adamlara 0.05-0.1g bir gije-gündizde (1-2 gezek) goýberilýär. Doly bejergi 1 aý.

Sianokobalaminiň (witamin B₁₂) ýetmezçiligi. Sianokobalamin kadaly gan öýjükle­ri­niň emele gelmegi we eritrosidleriň kemala gelmegi üçin zerurdyr. Ol nuklein turşysynyň we nukleoproteidleriň sintezinde alyş-çalyş reaksiýasynyň katalizatory bolup durýar. Bu bolsa kadaly gan öýjükleriniň emele gelmegi üçin gerekdir. Gan öýjikleriň emele gelmeginde witamin B₁₂ täsiri foliewa turşysynyň gatnaşmagynda bolup geçýär. Onuň täsiri boýunça höwesjeň görnüşe öwrilýär we kadaly gemopoeziň bolmagyna ýardam berýär. Witamin B₁₂ we foliewa turşysy gemoglobiniň sintezine gatnaşýar.

Kliniki alamatlar. Witamin B₁₂-niň ýetmezçiliginde Adissona-Birneriň howyply megaloblastik gan azlygy (anemiýa) döreýär. Gipowitaminoz B₁₂-de gan öýjükleriniň emele­gelmeleridäki işjeňliginiň bozulmalaryndan başgada, periferiki nerwleriň zeperlenmeleri (newrit, newralgiýa, agzyň nemli bardasynyň we diliň ysmazlygy) häsiýetlidir. Witamin B₁₂-ýetmezçilikli ganazlygyň başlangyç alamatlary diliň zeperlenmeleri bolup durýar: awyşaýan, sanjýan, diliň gurşmagy, diliň uçjagazy we gapdallarynyň gyzarmagy mümkin, onuň esasynda enzijekleriň çökmegi (atrofiýa) – “ýylmanan” dil ýüze çykýar (Meller – Gunteriň glossiti).

Bejerlişi. Addison – Birmeriň ganazlyk keselini bejermek üçin witamin B₁₂ ezele içine ýada eriasty 100-200 mkg 2-günden 1-gezek goýberilýär. Şol bir wagtda onuň täsirini güýçlendirer ýaly foliewa turşysy berilýär._­

Sianokobalamini şeýle hem kandidozyň, gyrmyzy ýasy demrewiň, Dýuringiň deri keseliniň, gyzyl gurdyň bejerlişinde ulanylýar. Sianokobalamin ampulada 30, 100, 200 we 500 mkg saklaýan witamin görnüşde göýberilýär. Bilelikde (bir şprisde) B₁₂, B₁ we B₆ witaminleri garyp goýbermek maslahat berilmeýär. Sebäbi sianokobalaminiň molekilasynda saklanýan kobalt iony beýleki witaminleriň dargamagyna getirýär.

Tokoferolyň (witamin E) ýetmezçiligi.

Tokoferol tebigy antioksidant bolup durýar. Ol ýaglaryň (lipidleriň) peroksid okislenme hady­sasyny we şoňa laýyklykda synalardaky we dokumalardaky önümleriniň okislenmesini gowşadýar. Öýjükleriň metabolizm hadysasyna şeýle hem gemaglobin we beloklaryň sintezine gatnaşýar. Wi­tamin E danarlaryň geçirijiligini we diwarlarynyň berlemegini kadalaşdyrýar ilki bilen diş etiniň ownyk damarjyklaryny.

Stomatologiýa amalynda witamin E parodontitleri bejermek üçin ulanylýar. Dermany ezele içine, şeýle hem dişetine daňy görnüşde ulanylýar. Agzyň nemli barda keselleri-bejerlende witamin E ýara bitmegini çalytlaşdyrmak üçin ulanylýar.tokoferol asetaty witamin Abilen bilelikde ýara sebtiniň üstüne ýüzleý ýapgy üçin ulanylýar. Tokoferol asetaty ezele goýberlende 50-100 mg bir gije-gündizde, 20-40 güniň dowamynda bellenýär. Onuň üçin 5%, 10% we 30% tokoferol asetatyň ýagly suwklygy ulanylýar. Içmek üçin 0.05g we 0.1g tokoferol asetatly kapsula hem peýdalanylýar.