11.4. Allergiýa keselleri.

Allergiýa keselleri häzirki döwürde örän giňden ýaýrandyr, hem olaryň mukdary gitdigiçe artýar, keseliň geçiş agyrlygy, aýratyn wajyp bolup durýar, bu bolsa meseläni sossial tarapa öwürýär.

Allergiýa keselleriniň şeýle giňden ýaýramaklygynyň sebäpleri dürli-dürlidir. Munda ilkinji nobatda daş-töwerekdäki gurşap alýan senagat kärhanalarynyň işlenip çykarýan galyndylarynyň zyňyndylary bilen hapalanmaklygy, maşynlaryň tüseleri we gazlary, oba hojalygynda pestisidleriň we gerbisidleriň ulanylmaklygy we baş., uly rol oýnaýar. Himiýa senagatynyň güýçli ösmegi we onuň bilen baglanşykly bolan durmuşda we önümçilikde köpsanly sintetiki serişdeleriň, boýaglaryň, kir ýuwujy külkeleriň, görkberiji (kosmetiki) serişdeleriň we beýleki maddalaryň peýda bolmaklygy hem (olardan köpüsi allergenlerdir) allergiýa keselleriniň ýaýramaklygyna ýardam edýär.

Giňişleýin we gözegçiliksiz derman serişdeleriniň ulanylmagyda allergiýa keselleriniň sanynyň artmaklygyna alyp barýar. Derman maddalara bolan ýokary duýujylyk köplenç şol bir wagtyň özünde köpsanly dermanlaryň ulanylmaklygy (polipragmaziýa) zerarly ýüze çykýar. Şunuň bilen bir hatarda dermanlaryň esaslandyryl-madyk we gözegçiliksiz kabul edilmekligi, aýratynda antibiotikleriň, olardan başgada lukmanlar tarapyndan bellenilýän serişdäniň farmako-kinetikasynyň ýaramaz bilinmekligide köplenç allergiýa keselleriniň ýüze çykmakmagyna sebäp bolýar.

Allergiýa keselleriniň döremekliginde howa şertleriniň (ýokary bolan insolýassiýa, çyglylyk), nesil izarlaýjylyk, umumy ulgamlaýyn we iç keselleri, iýmitlenme häsiýeti we başgalar uly rol oýnaýarlar.

Allergiýa-bu antigen tebigatly belli bir antigenli substansiýalara bolan adam-bedeniň ýokary, şeýle hem üýtgeşen duýujylygydyr, olar bolsa kadaly ýagdaýda bolan şahslarda agyryly hadysalary döretmeýärler. Allergiýanyň döremekliginde nerw ulgamynyň hem-de endokrin ulgamynyň ýagdaýy, aşgazan-içege ýolunyň keselleri wajyp rol oýnaýar.

Dürli-dürli maddalar allergiýanyň sebäpleri bolup biler ýonekeýje himiki maddalardan (ýod, brom) başlanyp örän çylşyrymlylara çenli (beloklar, polisaharidler, hem-de olaryň birleşmelerine çenli ýetip bilýär), olar bolsa bedene gelip düşmegi bilen gumoral ýa-da bolmasa öýjüklik görnüşli immun jogabyny ýüze çykarýar. Allergiýany ýüze çykaryp bilýan täsir ediji maddalara allergenler diýilip at berilýär. Olardan birisi bedene daşardan gelip duşýärler, olar ekzo-allergenler diýip atlandyrylýar, beýleki birlerleri bolsa adam bedende emele gelýärler we hususy, ýöne görnüşi üýtgän bedeniň beloklaryny özünde jemlenýar olar endo allergenler ýa-da auto allergenler diýip atlandyrylýar. Ekzogen allergenleriň gelip çykyşly ýokançlylara degişli däldir. Olardan; (ösümlik gülleriniň tozanjyklary, durmuşy tozan, mallaryň ýüňi, derman serişdeleri, azyk önumleri, kir ýuwulýan külkeler we başg.) hem-de ýokanç häsiýetliler (bakteriýalar, wiruslar, kömelejikler hem-de olaryň ýasaýyş işiniň önümleri) degişlidir. Ekzoallergenler bedene dürli-dürli ýollar arkaly aralaşýarlar: dem alyş ýollary, iýmit-siňdiriş ýollary, deri we nemli bardalar arkaly aralaşmak bilen, dürli-dürli synalaryň we ulgamlaryň zeperlenmelerini döredýärler.

Endo allergen bedende dürli-dürli zeperleýji sebäpleriň täsiri astynda özüniň hususy belok­laryndan emele gelýärler, olar bolsa bakterial antigenler, hem-de olaryň toksinleri, wiruslar, ýakyjy (termiki) täsir edijiler (ýanyklar, aşa sowadylma), ionizirleýji şöhleler we başg. bolup bilerler.

Doly görnüşli antigenler we doly däller-gapdenler hem allergen bolup bilerler. Gap-tenler antitelalary indussirleýän bedeniň makromolekulalary bilen birikmek arkaly allergiki täsir etmäni ýüze çykarýarlar, munda bolsa immunologiki jogap berijiligiň özboluşly aýra-tynlygy bilen onuň göterijisine garşy gönükdirilmän, gapteniň garşysyna gönükdirilýär, bedeniň molekulalary bilen antigen toplumlary kemala geleninden antitelalar diňe toplumlar bolup, onuň komponentlerine garşy döremeýärler. Tebigatda we bedende duş gelýän aller-genleriň köpsanlylygy zerarly allergenli täsir edijileriň alamatlary-da köp görnüşli bolýar. Ýöne welin allergiki jogap berijiliginiň her dürli kliniki ýüze çykmalary bilen ol umumy patogenetiki döreýişlere (mehanizme) eýedir. Allergiki jogap berijiligiň 3 sany tapgyry tapawutlandyrylýar: immunologiki (biohimiki), patofiziologiki ýa-da işjeňlik tapgyry we gurluşy näsazlyklar tapgyrlary.

Immunologiki tapgyr: allergeniň beden bilen gatnaşygyndan soňra başlaýar, onuň neti-jesi bolsa bedeniň gowşamaklygydyr (sensibilizassiýalaşmaklygydyr), ýagny berlen allergen bilen täsir etmeklige ukyply bolan antitelalaryň ýa-da (sensibilizirlenen) gowşak ysgynsyz limfositleriň emele gelmekligidir. Eger-de antitelalaryň emele gelme pursatyna çenli beden-den allergen ýok edilen bolsa, onda hiç hili agryly alamatlar bolup geçmeýär. Bedene allergeniň ilkinji göýberilmekligi ysgyn alyjy täsir edýär. Allergeniň gaýtalanyp göýberilme-sinde eýýam oňa ysgynsyz-gowşak be­dende allergenler toplymy – antitelo ýa-da bolmasa allergen – ysgynsyz-gowşak limfosit emele gel­ýär. Şu pursatda biologiki işjeň maddalaryň, allergiýanyň mediatorlary ýagny gistaminiň, seroto­niniň, bradikininiň we başgalaryň bölünip çykarylmaklygy bilen häsiýetlendirilýän patohimiki tapgyry başlanýar.

Allergiki jogap berijiligiň patofiziologiuki tapgyry ýa-da zeperlenmäniň kliniki alamatlarynyň tapgyry dokumalara, synalara we bütin bedene bölünip çykýan biologiki işjeň maddalaryň täsiriniň netijesidir. Şu tapgyr gan aýlanşynyň näsazlyklaryny, bronhlaryň, içegeleriň, tekiz ezeleleriň gysyl­maklygy, ganyň lagtalanmaklygynyň näsazlaşmagy, ganyň suwklygynyň düzümindäki üýtgeşmesi bilen häsiýetlendirilýär.

Döreýşiniň, ösmegi boýunça, allergiki jogap berijiligiň 4 sany görnüşi tapawutlanýar:

1. jogap berijiligiň tiz döreýan görnüşi (raginlik görnüşi); 2. sitotoksiki görnüşi; 3. immun toplumlary bilen dokumalaryň zeperlenmegi (Artýusyň görnüşi); 4. jogap berijiligiň haýal döreýän görnüşi (öýjükli ýokary duýujylyk). Şu görnüşleriň her birisi aýratyn immun mehanizmine we özüne häsiýetli bolan mediatorlaryň toplumyna eýe bolýar, ol bolsa keseliň kliniki alamatlarynyň aýratynlygyny kesgitleýär.

Allergiki jogap berijiligiň 1-nji görnüşi ýa-da bolmasa jogap berijiligiň tiz döreýän görnüşi, ýene-de reagionly, anafilaktiki ýa-da jogap berijiligiň atopiki görnüşi diýlip hem atlandyrylýar. Ol reaginlar diýlip ada eýe bolmaklygy, esasanam lg E we IgG synplaryna de­giş­li bolan antitelalaryň emele gelmekligi bilen bagly. Reaginler ýognas öýjüklerde we ba­zofil leýkositlerde ýapyşyp (ak­gan bedenjiklerinde) berkeýärler. Reaginleriň degişli bolan allergenler bilen birleşen halatynda şeýle öýjüklerden mediatorlar bölünip çykýarlar olarden: gistamin, geparin, serotonin, trombosit işjeňleş­diriji faktor, prostoglandinler, leýkotriýenler we başgalar allergiki jogap berijiligiň tiz döreýän görnüşiniň kliniki alamatlaryny kesgitleýanler bolup durýar. Öz boluşly ýöriteleşdirilen allergen bi­len gatnaşykda bolandan soňra täsir edişmäniň kliniki alamatlary 15-20 minutdan ýüze çykarýarlar; şonuň üçin hem onuň “Allergiki jogap berijiliginiň tiz döreýän görnüşiniň” ady gelip çykýar.

Allergiki jogap berijiligiň 2-nji görnüşi ýa-da sitotoksiki jogap beriji edýan görnüşi. Bu görnüş antitelanyň öýjüklerine döreýänligi bilen häsiýetlendirilýär hem-de lgG we lgM synplar görnüşinde görkezilendir. Jogap berijiligiň şu görnüşi diňe komponenti işjeňleşdirmekligi ukyply bolan antitelalar bilen ýüze çykýarlar. Antitelalar bedeniň ýagdaýynyň üýtgän öýjükleri bilen birleş­ýärler, ol bolsa komplementiň işjeňleşmekligine alyp barýar, ol hem öýjükleriň zeper­len­megi­ne we hat-da dargamaklygyna-da alyp barmaklygy mümkindir. Allergiki täsir etmäniň sitotoksiki görnü­şiniň netijesinde soňundan fagositozyň bolmaklygy we dargadylan öýjükleriň we dokumalaryň aradan aýrylmaklygy bilen, öýjükleriň dargamak-lygy bolup geçýär. Täsir etmäniň sitologiki görnü­şine leýkopeniýa, trombositopeniýa, gemolitiki ganazlyk bilen häsiýetlendirilýän derman aller­giýa­sy degişlidir.

Allergiki jogap berijiligiň 3-nji görnüşi ýa-da bolmasa dokumalaryň immun toplum­lary (Artýusyň görnüşi, immun toplumlaýyn görnüşi) bilen zeperlenmegi. Allergiki jogap berijiligiň bu görnüşi işläp aýlanyp duran immun toplumynyň döremegi netijesinde ýüze çykýär. Bularyň düzümine antitelanyň IgG we IgM synplary girýär. Bu synpyň antitelasyna presipitirleýji diýip atlandyrylýar, sebäbi olar ylaýyk gabat gelýän antigenler bilen birigende presipitat döredýärler. Şu görnüşli allergiki jogap berijilikde allergenler (gyjyndyryjylar) bakterial we iýmitden bolmagy mümkindir. Allergiki jogap berijiligiň şu görnüşi gan-aýran keseliniň allergiki alweolitleriň, käbir ýagdaýlarda derman we iýmit allergiýasynyň, birnäçe autoallergiki keselleriniň, ulgamlaýyn gyzyl gurt, rewmatoid artriti we ş.m. döremeginiň alypbaryjysy bolyp durýar. Allergiki jogap berijiligiň IV – görnüşi, ýa-da allergiki jogap berijiligiň haýal döreýän görnüşi (haýal döreýän görnüşiň ýokary derejeli duýgurlygy, öýjükleýin ýokary duýgurlygy). Allergiki jogap berijiligiň şu görnü­şinde ysgynsyz-gowşak T-limfasitler, antitelanyň rolyny ýerine ýetirýär. Onuň öz membranasynda reseptorlar ýerleşýar, olar sensibilizirleýji antigen bilen ýöriteleşdirilen aragatnaşyk hereket etmäge ukuply. Şeýle limfositiň erän görnüşi ýa-da öýjüklerde ýerleşýani bilen allergen birleşende öýjükli immunitetiniň mediatorlary – limfokinler bölünip çykýarlar. 30-dan-da gowyrak limfokinler bel­lidir, olar bolsa allergeniň aýratynlyklaryna, limfositleriň genotipine we beýleki şertlere baglylykda dürli-dürli pursatlarda we mukdarlarda özleriniň täsirini bildirýärler. Limfokinler makrofaglaryň we beýleki limfositleriň toplanmaklygyny ýüze çykarýarlar, onuň netijesinde bolsa çişme döreýär. Ýöne weli limfositleriň ysgynsyz-gowşamagynda mediatorlaryň iň esasy funksiýalarynyň biri antigenleriň (mikroblaryň ýa-da del öýjükleriň) dargama hadysasyna olaryň goşulmagydyr. Eger-de ýokary duýujylygyň haýal döreýan görnüşini hyjuwlandyrýar, antigenli substansiýa hökmünde del görnüşli dokumanyň transplantanty öňe çykýan bolsa, onda ol dargaýar we gopyp aýrylýar. Ysgynsyz-gowşak bedende allergiki jogap berijiligiň haýal döreýän görnüşi adatça allergen bilen gatnaşykda bolandan sonra 24-28 sagadyň dowamynda döreýär. Allergiki jogap beri-jiligiň öýjükli görnüşi köpsanly wiruslaryň we käbir bakterial ýokanç keselleriň (inçeke-sel, merezýel, lepra, brusellýoz, tulýaremiýa), käbir görnüşli ýokanç–allargiki bronhial dem gys-manyň, rinitleriň, transplantasion we çişe garşy immunitetiň esasynda döremekligi ýatandyr.

Allergiki jogap berijiligiň haýsy görnüşde döreýänligini, özboluşly ukyplylygy hem-de bedeniň reaktiwliginiň ýagdaýy bilen kesgitlenilýär.

Allergiýa keselleriň ýörite anyklanşy. Allergologiki anamneziň ýygnanmaklygyndan, anyklaýyş synaglaryň we laborator barlaglaryň geçirilmeginden ybarat bolýar.

Allergologiki anamneziň ýygnalmagynda allergenler bolup hyzmat edip biläýjek dürli-dürli maddalar bilen öý-içeri durmuşdaky we önümçilikdäki gatnaşyklaryň ähli jemini, ýüze çykarmaklyga ünsüni şoňa bermek zerurdyr. Şunuň bilen bir hatarda anamnez, allergiýa duýgurlyga meýilliligiň (nesil yzarlaýjylykly ýa-da bolmasa gazanylan) barlygyny hem-de mümkin bolan ekzo we endogen faktorlary (ýaşaýyş howa şertinbaglylygy, endokrin, ruhy we baş.) ýüze çykarylmagyna mümkinçilik berýär. Anamneziň ýygnalmagynda näsa-gyň waksinalaryň we syworotkalaryň sanjylmagyna, dermanlaryň kabul edilmekligine we beterleşmekligiň ýüze çykýan ýagdaýyny, hem-de ýaşaýyş we önümçilik şertlerine nähili duýgurlyk bildirýändigini anyklamak zerurdyr.

Dürli-dürli maddalar bilen hünärment hunäri boýunça gatnaşyklaryň bardygyny kesgitlemek örän wajypdyr. Ýonekeý himiki maddalar bilen gatnaşmanyň köplenç ýagdaýlarda allergiki jogap beri­jiligiň haýal döreýän görnüşiniň (gatnaşykly dermatitler) ýüze çykýandygy mälimdir. Çylşy­rym­ly himiki maddalar Kwinkanyň çişgini, iteşen örgüni, allergiki rinit, bronhial dem gysma we başgalar ýaly allergiki jogap berijiligiň tiz döreýän görnüşi ýüze çykýar.

Yhlas bilen ýygnalan sorag-ideg (anamnez) allergiki jogap berijiligiň döräp biljek gör-nüşini we ähtimal bolan allergeni çaklamagy, aýdyňlaşdyrmaga mümkinçilik berýär. Keseliň ýüze çykmagyna sebäp bolan takyk allergen ýörite anyklaýyş synaglaryň we laborator barlaglarynyň kömegi bilen kesgitlenilýär.

Allergiki anyklaýyş synaglary – bedeniň ýöriteleşdirilen, özboluşly bedeniň ysgynsyz-gowşaklygyny ýüze çykarmak usulydyr.

Allergiki anyklaýyş synaglary keseliň beterleşme fazasynyň çäklerinden daşarda ýiti allergiki jogap berijilikden 2-3 hepde geçenden soňra, bedeniň allergene bolan duýgurly-gynyň peselen döwründe ýerine ýetirilýär. Deri we öjükdiriji allergiki anyklanyş synaglary tapawutlandyrylýar.

Deri synaglary allergeniň derä goýberilmegi arkaly we döräp ýetişen çişginiň jogap berijili­giniň häsiýetine baha bermekligi bilen, bedeniň özboluşly sensibilizasiýasynyň ýüze çykaryl­mak­ly­gyna esaslanýar. Deri synaglarynyň ýerine ýetirilişinde şu aşakdaky usullar bardyr: ýüzleý ýapgyly, skarifikassion we deri içire. Deri testirlenmesiniň saýlanyp alyn-maklygy, keseliň häsiýeti, allergiki jogap berijiligiň görnüşi we barlagdan geçirilýän allergeniň toparlaýyn degişliligi bilen kes­gitle­nil­ýär. Mysal üçin, derman sebäpli bolan allergi-ýany, ýüze çykarmak üçin ýüzleý ýapgyly (testleri) synagy ulanmak has amatly bolýar. Bakterial we kömelejiklilerden gelip çykyşy bolan aller­genlere bolan ýokary duýgurlygyň kesgitlenmekligi, deri içire synaglar usuly arkaly geçirilýär.

Öjükdiriji synaglar hem haçanda allergiki anamneziň maglumatlary, deri synaglarynyň netije­lerine laýyk gelmedik ýagdaýlarynda geçirilýär. Öjükdiriji synaglar, özleriniň zeperlen-mekligi ke­seliň kliniki alamatlarynda esasy bolup durýan synalara ýa-da dokumalara allergeniň goýberil­mek­ligi arkaly allergiki jogap berijiligiň täzeden dikeldilmekligine esasla-nandyr. Konýuktiwal, ingal­ýassion we Nazal-(burun) öjükdiriji synaglar tapawutlanýar. Öjükdiriji synaga sowuk, gyzgyn iteşen örgininde ulanylýan sowuk we gyzgyn synaglary öjükdiriji synaglara degişlidir.

Allergiki jogap berijiligiň ýörite anyklanmaklygy laborator barlag usullarynyň geçiril-mekligi arkaly hem amala aşyryp bolýar: bazofil leýkositleriň degranulýassiýasyna jogap berijilik. (Selliniň synagy), leýkositleriň (blasttransformassiýasyna jogap berijiligi, neýtrofil-leriň zeperlenilmä jogap berijiligi, lepkositoliza jogap berijilik we başg. ulanylmaklygy bilen geçirilýär. Allergiki jogap berijilik inwitro geçilýan anyklanylma usullarynyň gowy taraply-anafilaktiki şoguň ýüze çykma howpynyň ýoklygydyr.