Agyz burçynyň jaýrykly mikotik (hamyrmaýaly) çişmesi.

Bu göniden-göni uly ýaşy adamlarda duş gelýär. Esasan nädogry protezleriň nädogry goýyl­magy netijesinde dişleriň gysylyşmasyndaky beýikliginiň peselmeginde, dişleriň gaty dokuma­lary­nyň sürtilmesinde ýa-da dişlerini ýok bolmagynda ýüze çykýar (11.24. surat).

Agyz burçynda çuň gasynlaryň bolmagy we mydama sülekeý bilen şol ýerleriň derisini öläp sür­tüp durmagy bilen agyz burçynyň kandidozly çişmesiniň döremegi üçin amatly şertleri döredýärler. Nä­saglar agyz burçlarynyň awyşamagyna, agyrýandygyna arz edýärler. Bu kesel agzyň burçlarynda çal, açyk-dury teňňejikleriň, näzijek örtükleriň ýa-da kes­mek­leriň bolmagy, onuň ýeňillik bilen aý­ryl­ýandygy, ony sypyryp aýyrlandan soňra gury we sä­helçe çyglanýan ýaralaryň ýa-da jaýryklaryň ýüze çykýanlyklary bilen häsiýetlenýär. Bu hadysa köplenç iki taraplaýyn bolup we ol deri gasynynyň çäk­lerinde ýerleşýär. Agyz burçynyň zeperlenmesi bilen bir hatarda hadysa dodagyň gyzyl gaýmasynyň nemli barda­syna geçip bilýär, şonuň netijesindede kandidozly heýlit döreýär. Ol gyzarma, ýellenme, çalymtyl reňkde teňňejikleriň bolmagy we owynjak keseligine ýerleşen jaýryjaklaryň bolmagy bilen häsiýetlenýär. Dodagyň gyzyl gaýmasy dartylanda agyry ýüze çykýar.

Agyz borçynyň jaýryjakly mikotik çişmesini Streptokokkly agyz burçynyň jaýryjakly (za­ýeda) çişmesi bilen deňeşdirilip anyklanýar. Onuň üçin şypyljama alamatynyň çenden aşa bol­magy, gyzarmagyň deri gasynynda geçip töweregine ýaýramaklygy häsiýetlidir. Yş gör­nüş­li ýara sary gaty kesmek bilen örtülen. Şeýle hem deňeşdirilip anyklanmany gaty şankryň we mereziýel düwünjigiň agyz burçynda ýerleşýänleri, olaryň dübiniň dykyz bolmanlary bilen geçirmek gerekdir. Gutarnykly keseliň anyklanmasy zeperlenen ýerden alynan kes­me­giň mikroskopik barlaglardaky netijeleriň esasynda şeýle hem Wassermanyň reaksiýasynyň esasynda goýulýar.

Keseliň anyklanşy. Kandidozda keseliň anyklanşy näsaglaryň hakyky mahsus aryzlaryna, kli­niki alamatlaryna we laborator barlaglara (agzyň nemli bardasynyň ýüzinden alnan kesmegiň mik­roskopik barlagyna) esaslanýar. Şeýlede ganyň kliniki (analizi) barlagy hökmandyr we ganyň aýra­nynda glýukozanyň mukdaryny barlamak gerekdir. Deriniň we dyrnaklaryň barlagy gözden geçiril­ýär. Görkezmeler boýunça – mikologyň, endokrinologyň, ginekologyň maslahatlaryny geçirilýär.

Kandidozyň anyklanmasy zeperlenen nemli bardanyň ýüzünden alnan kesmekde Candida maşgalasyna degişli kömelejik görnüşli mikroblaryň ýüze çykarylmagynyň esasynda kesgitlenýär. Mikroskopik barlaglary agzyň nemli bardasynyň we aýyrlyp goýulýan protezleriň ýüzünden alnan kesmede geçirilýär. Barlag üçin alynýan serişdeler hökmany suratda aç-öze, agzyny çaýkamazdan we dişlerini ýuwmazdan öň, ýa-da iýmitlenip 4-5 sagat geçenden soňra alynýar.

Agyz boşlugynda şertli-patogen Candida maşgalasyna degişli kömelejik görnüşli mikroblar, köp bolmadyk möçberde tegelejik (ýaşajyk) ýa-da uzalan (ýetişen) öýjükler görnüşde bolýarlar. Ýekelikdäki öýjükleriň göwrümi 2-den tä 5 mkm çenli, beýleki heňleşen pisint öýjükleriň göwrümi 12-16 mkm çenli bolup bilýär. Kandidoz keselinde barlag edilýan preparatda-kesmekde heňlenen hamyrmaýa pisintli öýjükleriň we inçejik şahalanýan sapak ýaly psendomiselleriň toplanmasy ýüze çykarylýar (11.25. surat). Sapak ýaly psewdomiseliler öýjükleriň yzalmagy netijesinde emele gelýär we olaryň halka zynjyrynyň uzynlygynda ýerleşmegi psewdomişel diýip atlandyrylýar. Hakyky mimiseliýada hamyrmaýa pisintli kömelejikler hatda bolmaýar. Keseliň ýiti geçmegi öýjükleriň görnüşe gelmegi bilen utgaşýar, olar togolan görnişe eýe bolýar.

Keseliň üznüksiz geçişinde göniden-göni sapak ýaly psewdomisel we togalak, uzalan öýjüklerden dörän zynjyry ýüze çykarylýar.

Mikroskopik barlagy gaýtadan doly bejergi alyp gutarandan we keseliň kliniki alamatlarynyň ýok bolandan soňra geçirilýar.

Bejerlişi. Kandidoz keselli nasaglary bejermek kesel dörediji mikroblara garşy täsir etmekligi we çylşyrymlaşdyrýan iç keselleri bejermekligi, ýöriteleşdirlen we ýörite leşdirilmedik goraýyş faktorlary ýokarlandyrmaklygy, agyz boşlugynyň saplanmagyny, pähimli iýmitlenmegi öz içine alýar. Kandidozyň ýaýraň we wisseral görnüşleriniň bejergisini mukologiýanyň lukmanlary geçirýär. Kandidozyň şowly bejerlişiniň esasy şerti, näsaglary örän oňat barlagdan geçirmekdir we çylşyrymlaşdyrýan iç keselleri bejermek, aýratyn hem aşgazan-içege kesellerini, süji keselini gan keselini (leýkoz). Agyz burçynyň ýaýryjak kandidozly çişmesinde, hökman suratda protez goýmaly, ýöne, onda ilki bilen dişleriň gysylyşmasynyň beýikligini dikeltmelidir.

Umumy bejergi. Kesel dörediji mikroba täsir edýän dermanlar içmek üçin berilmeli. Kö­melejik güberçegini döredýän mikroblara garşy Nistati ýa-da lewozin ýaly dermanlary 500 000 ED günde 6-8 gezekden nahardan soň berilýär. bir gije-gündiziň dowamynda beri­l­meli möçberi 3000 000 ED az bolmaly däldir. Dermanlary 10-güniň dowamynda içilýän. Gir­dejikleri owradyp içmek maslahat berilýar we ony diliň aşagyna goýup sorulýar, sebäbi diýseň olar aşgazan-içege ýollarynda ýaramaz siňýärler. Leworini gerdejik görnüşde berilse gowy. Her gerdejikde 500 000 ED leworin saklanýar. Kömelejiklere garşy gowy täsir edýän sorulýan dekamin dermanydyr, ony karamel süýji höküminde 1-2 sanydan dünde 6-8 ge­zekden bellenýär (her 3-4 s). Bir – iki karameli diliň aşagyna ýa-da dulygyň aňyrsyna goýup tä gowy eräp sorulýança, mümkin boldygyça ýuwdynmak hereketini etmeli däl, sebäbi der­man agzyň nemli bardasy bilen köp gatnaşykda bolar ýaly. Bir karamelde 0, 00015g. dekamin saklanýär. Amfoglýukamini 200 000 – 500 000 ED günde 2 gezekden içmek üçin nahardan soň berilýär.

Agzyň nemli bardasynda Kandidozyň üznüksiz geçýän görnüiniň bejergisi üçin amfoterisin B ulanylýar, ony 250 SD hasapdan 1 kg bedeniň agramyna bellenýär. Şeýle hem ony çalgy melhem ýag görnüşde ýerli ulanylýär. Diflýunkan dermanyň kömelejiklere garşy has güýçli täsiri bardyr. Ony kapsula görnüşde 50-100 mg (keseliň agyrlyk derejesine baglylykda) bir gije-gündiziň dowamynda 1-gezekden berilýär.

Agyz boşlugynyň guramaklygyny peseltmek üçin we kömelejikli flora täsir eder ýaly 2 – 3% ýodida kaliýyň erginini 1 nahar çemçesinde günde 2-3 gezekden nahardan soň bellenýär. Ýod özü­niň fungistatik ukybyny haçanda ony deriniň agzyň nemli bardasynyň, nemli bardasynyň mäz­leriniň üsti bilen bölünip çykýan döwründe ýüze çykarylýar. Mundan başgada ýod sülekeýiň bölünip çykmagyny gowy hyjywlandyrýar. Kandidoz keselli näsaglara hökman ýokaryhilli iýmit­lenmek zerurdyr. Içmek üçin witaminleriň toplumy B (B₁, B₂, B₆), PP, C bellenýär.

Ýerli bejergi. Kömelejiklere garşy dermanlary ulanmagy öz içine alýar. Ýüzleý ýapgy we agzyň nemli bardasyna çalmak üçin 0.5%-li dekamin ýagyny, amfoterisin ýagy, klot­rimazolyň 1%-li ýag melhemi we 1%-li ergini ulanylýar. Agzyň nemli bardasyny we do­da­gyň gyzyl gaýmasyny päkizelemek üçin anilin boýaglary ulanylýar, ilkinji nobatda melewşe (1-2% gensian-melewşäniň ergini, 2% metilen gögi, fukorsiniň ergini) peýda­lanylýar. Agyz boşlugynyň sredasyny aşgarsyz­lan­dyrýan, ol bolsa kömelejikler flarasyny gyryp ýok edýän täsirli bolýan peýdaly serişde ulanmak ýerliklidir. Şol maksat bilen 2-5%-li tenekäriň (buranyň) erginini (natriýa tetroborata), 2%-natriý gidrokarbonatyň erginini, 2%-borny tur­şysynyň erginini agyz boşlugyny çaýkamak üçin ulanylýar. Şonyň bilen her gezek­de azyn­dan 1- stakan ergin bilen çaýkalýar, ony günde 5-6 gezek gaý­talamaly, ýüzleý ýapgy we çal­gy üçin 20% tenekäriň ergini gliserinde, lugolyň ergini gliserinde we başgalar ulany­lýar. Agyz burçynyň jaýryjakly çişmesinde we heýlitde öz gowy täsirini nistatin melhemi, 5%-leworin melhemi, 0.5%-dekamin melhemi berýär. Ýerli bejergi üçin gowsy birnäçe dürli der­manlary ulanmak ähmiýetlidir. Olary güniň dowamynda ýa-da gün aşa çalşyp ulanylýar.

Bejergide agyz boşlugynyň saplanmagy möhüm orna eýedir. Agyz boşlugynyň saplan­magyny kömelejiklere garşy bejergiden 2-3 gün geçenden soň başlamak bolýar. Kandidozyň ýiti we üznük­siz görnüşinde hökmany suratda, protezleri gowy edip şol agzyň nemli bar­da­syny päkizelemek üçin ulanylýan derman serişdeler bilen arassalamak gerekdir (boýaglarda özgesi).

Keseliň öňüni alnyşy. Ilki bilen agyz boşlugynyň we protezleriň dogry we yzygiderli edilmegi bilen baglydyr. Uzak möhletli bejergi üçin mikroblara garşy dermanlar, antibiotikler, kortokosteroidler ulanylanda, hökman keseliň öňüni almak maksady bilen nistatin ýada leworin dermany günde 1 500 000 ED, witaminler toplumy B (B₁, B₂, B₆), C aşgarly ergin bilen agyz boşlugyny çaýkamak bellenilýär.

Dişleri arassalap ýuwmak üçin “Borgliserinli”, “Ýagodka” ýaly düzüminde tenekäriň erginini gliserinde saklaýan diş ýuwyjy hamyrlary ulanmak maslahat berilýär.