11.3.1.5. Agsal keseli

Agsal ýa-da epidemiki stomatit (aphtae epizooticae)-adama näsag haýwan­lardan geçýän ýiti wirus ýokanç keselidir.

Agzyň nemli bardasynda, barmaklaryň aralygyndaky deride we dyrnaklaryň ýanynda pakga­ryk­laryň we ýaralaryň emele gelmekligi bilen sikilli bolup geçýär.

Agsalyň wirusy goşatoýnakly öý we ýabany haýwanlary zeperleýär (sygyrlary, geçileri, goýunlary, suwgunlary doňuzlary we baş.) we daşky tebigi gurşawa näsag haýwanlar tara­pyndan süýtl, sülekeý, peşew, tezek bilen bilelikde bölnüp çykarylýar. Agsalyň wirusy daşky gurşawda örän ýokary durnuklygy bilen saklanýar. Adamynyň oňa bolan kabul edijiligi o diýen bir ýokary däldir. Ýokuşma adatça alimentar ýoly arkaly ýeterlik derejede aşhanada gowy arassalanmadyk çig süýt önumleriniň we etiň iýilmekliginde bolup geçýär. Gaýnatma we pasterizasiýa edilme wirusy gyrýar. Ondan başgada kesel hünär taýdan häsiýete-de eýe bolýar, weternariýa işgärleri näsag haýwanlara ideg edýan döwründe gatnaşykda bolmak arkaly ýokuşmaklyga duçar bolup biler.

Wirus zeperlenen deri we agzyň, burnuň, gözleriň nemli bardasy arkalyda aralaşyp bil­ýär. Ondan başga-da howa-damja ýoly arkaly zäherlenip ýokuşmaklygyň hadysalary beýan edilendir.

Kliniki alamatlary. Agsal keseliň kliniki geçişinde üç sany dürli görnüş tapawutlanýar: deriniň zeperlenmegi agzyň nemli bardasynyň we bilelikde deri-nemli bardanyň zeperlenmegi.

2-10 güne çenli dowam edýan gizlin çykmadyk döwürden soň, kesel üşetmekden, gowşak­lykdan, bedeniň gyzgynlygynyň ýokarlanmagyndan (38-39 ⁰C), endamyň, biliň agyrylaryndan işdäniň kesilmeginden ýiti görnüşde başlaýar. 1-2 günden soňra näsaglarda ýagtydan-gorkmaklyk, agyz boşlugynyň guramaklygy ýakyjylyk duýgysy, gyzarma, nemli bardanyň çişmesi döreýär. Dodaklarda, dilde, ýumşak we gaty gaňşylawykda, ýiti gyzaran duluklaryň nemli bardasynyň esasynda (göwrümi boýunça 2-4 mm) dury suwklygy bar bolan wezikulalaryň örgünleri ýäze çykýar. Olaryň mukdary bir-iki sanydan ýüzlerçe sana çenli üýtgäp durýar. soňra olaryň içindäki suwklygy bulançagrak-sary reňke eýe bolýar. Bir ýa-da iki gije-gündizden soşra pakgaryklar köp­görnüşdäki sudurly ýagty-gyzyl eroziýalary emele getirmek bilen ýarylýarlar; dodaklarda erozi­ýa­lar kesmekler bilen örtülýärler. Pakgarçaklar ýarylandan soňra, düzgün bolşy ýaly, bedeniň gyz­gynlygy peselýär, ýöne weli näsaglaryň özüni duýuşy ýaramazlaşýar. Çenden aşa sülekeýin bölünip çyk­magy (gije-gündiziň dowamynda 4-5 l. çenli) bellenýär, hat-da suwuk iýmitiň-de ýuwdunmaklygy kynlaşýar, diliň göwrümi ulanýar, gürrüň düşnüksiz bolýar. Ýaralar burnuň nemli barda­syn­da, kon­ýünktiwalarda, jyns synalarynda-da ýüze çykýarlar. Sebitleýin limfatiki düwünçe­jik­ler ulal­ýarlar, agyryly bolýar. Köp sanly näsaglarda, nemli bardaň başga-da deri hem zeper­lenip bilýär. Agsal üçin pakgarygyň örgünleri eliň we aýagyň barmaklarynyň gasynlarynda we elleriň ahyrky-falan­ga­la­ry­nyň uçlarynda ýerleşmekligi häsiýetli bolýar ol ýagdaý eliň aýalarynyň we dabanlaryň sebtinde ýakyjyly we gijemek duýgylary bilen utgaşýar. Agzyň nemli bardasyndaky erozialar, 3-5 günden bitişýärler, özünden soň yz galdyrmaýarlar, ondan soňra bolsa näsagyň umumy ýagdaýy kadalaşýar we 10-15 günläp dowam edýän rekonwa­les­­sensiýa döwri gelýär. Agsal keseliň agyr derejelerde bolup geçmekliginde agzyň nemli bar­dasynda hem-de döşüň, boýnyň, arkanyň derisinde örgünleriň gaýtalanmaklygy bolup biler ýagny, tegmilt-düwinli örgünler. Keseliň agyr derejeli bolup geçme bilen bir hatarda umumy ýarawsyzlykly, ýönekeý görnüşi hem duş gelýär, olar bolsa keseliň, agyz boşlugynda we deride ýeke-ýekelikdäki (wezikulalaryň) bolmaklygy bilen häsiýetlendrilýär.

Deňeşdirilip anyklanma. Agsal keseli şu aşakdakylardan tapawutlandrylmak zerur bolýar:

• Ýiti gerpetiki stomatitden;

• Garamykdan (pakaryklar esasan göwrede we kelläniň saçly ýerlerinde ýerleşýärler);

• Derman täsirli allergiýa kesellerinden;

• Köp görnüşli şypyljaýan eritemadan;

Keseliň kesgidi agsal keseline mahsus bolan kliniki alamatlara görä (umumy ýökanç keseliň alamatlary, ýaraly stomatitler we dyrnak falanglarynyň sebtindäki deriniň zeperlenmeleri bilen utgaşmaklygynyň esasynda) epidemiologik anamnezi hasaba almak bilen (keselli haýwanlar bilen gatnaşykda bolmaklyk, çig süýdi içilmeklik), epizootologiki ýagdaýa we laborator barlaglaryň netijelerine esaslanyp goýulýar. Anyklaýyş laborator barlag usullaryndan, köplenç biologiki synag, serologiki barlag usuly ulanylýar.

Bejergisi. Keseliň başlanmaklygyndan başlap azyndan 14 günläp näsaglar hökmany suratda aýratyn saklap we hassahana ýerleşdirilmelidir. Näsaglara yhlasly ideg etmegiň uly ähmiýeti bar­dyr, günde 5-6 gezek suwuk iýmit maslahat berilýar. Ýerli bejergi hem edil ýiti gerpetiki stoma­tit­däki ýaly geçirilýär.

Gelejegi. Şowly. Doly ýagdaýda sagalmaklygy we zähmete ukyplylygyň dikelmekligi 2-nji hepdäniň ahyrlarynda bolup geçýär.

Keseliň önüni alnyşy. Adamlaryň agsal keseli bilen kesellemekliginiň öňüniň alynmaklygy­nyň esasy meselesi haýwanlaryň agsal keseli bilen kesellemegine garşy göreşmek, ony sanitariýa-we­ternariýa gullugy ýerine ýetirýär. Näsag haýwanlar bilen gatnaşykda bolýar iş­gär­ler ýöriteleşdirlen iş eşiginde bolmalydyr. Iýmit önümlerinden süýt arkaly kesel ýokuş­mazdan goramak üçin süýt 5 min. dowamynda gaýnadylmalydyr ýa-da ol 30 min. dowamynda 85⁰C pasterizassiýa edilen bo­lma­lydyr. Et bolsa örän gowy edip gyzgynlykda arassalanmalydyr.