11.3.1. Wirus keseller

Agzyň nemli bardasynyň wirus keselleri özleriniň giňden ýaýranlygy boýunça nemli bardanyň keselleriniň toparynyň arasynda ep-esli uly orny eýeleýärler. Uly adamynyň agyz boşlugynda wiruslaryň birnäçe görnüşi bardyr. Olar köplenç bedende keselleri ýüze çykarman, ukydaky, şol ýagdaýda bolýarlar. Bedeniň garşylyk görkezijiligi peselende olar keselleri ýüze çykarýarlar. Uly adamlaryň agyz boşlugynda ýönekeý gerpesiň wiruslary, sitomegaliýa wiruslary, adenowiruslar, käbir enterowiruslar, reowiruslar we käbir beýlekiler (alamatsyz wirus göterijili) bardyr.

11.3.1.1. Ýönekeý (adaty) gerpes

Ýönekeý (adaty) gerpes (herpes simplex)-ýönekeý gerpesiň wirusy tarapyndan ýa-da bol­masa gerpeswirus tarapyndan ýüze çykarylýan has ýygy-ýygydan duş gelýän wirus kese­lidir. Ýönekeý gerpesi wiruslary özleriniň antigenli häsiýetleri boýunça iki sany esasy topara bölünýärler.

1-nji we 2-nji topar. 1-nji toparyň wiruslary agzyň nemli bardasynda gerpetiki zeper­len­meleri dö­red­ýärler, 2-nji toparyňkylar bolsa-jyns sinalarynda. ýönekeý gerpesiň wiruslary DNK-saklaýjylardyr. Adam bedeninde ol esasan epiteliýanyň öýjüklerinde köpelýär. Adam bedenine aralaşmak bilen we ilkinji gerpetiki keselleriň alamatlaryny ýüze çykaryp, ol esa­san adamynyň bütin ömrüniň dowamynda gizlin ýagdaýda galýar ýa-da keseliň gaýta­lan­maklygyny ýüze çykarýar. Ýönekeý gerpesiň wiruslary uly ýaşly ilatyň 75-90 %-inde duş gelýär. Ilkinji ýokuşma köplenç 1 ýaşdan 3 ýaşa çenli ýaş döwürlerinde bolup geçýär. Ha­çan-da çaganyň ganyndaky enesinden alan antitelalaryň mukdary azalyp pese düşende ýa-da bütinleý ýok bolan ýagdaýynda we adam bedeni ýönekeý gerpesiň ýokuşmaklyga, zäherlenmegine ukyply bolýar. Çaganyň ilkinji ýokuşma duçar bolmaklygy köplenç duý­dan­syz bolup geçýär, ýöne weli birnäçe ýagdaýlarda çagalarda keseliň aýdyň bildirýän kliniki alamatlary ýuze çykýar ilkinji gerpes diýlip atlandyrylýan. Aýratyn-da bu kesel çaganyň doglandan soňky birinji aýynda agyr geçýär haçan-da deriniň, gözleriň we beýleki synalaryň nemli bardasynyň ýaýran zeperlenmesi bolanda. Seýrek ýagdaý­larda uly adamlarda ilkinji ger­pes bolup biler, ol hem haçan-da ýaşlykda ilkiji gerpes bilen gat­naşykda bolmadyk bolsa. Il­kin­ji gerpesden sagalandan soňra ýokanç kesel gaýtadan dö­rap bilmez, ýöne weli ol ukydaky ýagdaýyna-da geçip biler ýa-da bolmasa dürli-dürli amat­syz faktorlaryň (sowuklamak, stres­s­lik ýagdaýlaryň, anginanyň, gripiň, pnewmoniýanyň, aşgazan-içege ýolunyň keselleriniň we baş.) täsiri ýetmeginde gaýtalanyp biler.

Ýönekeý gerpesiň ýökuşmaklygy gerpesli näsag ýa-da wirus göteriji bilen göni gat­na­şykda bolanlara geçýär, çuňki ýökanç keseliň alamatlarynyň görnup durmadyk ýag­daý­daky adamynyň sülekeýinde, gerpetiki wirus ýüze çykarylan, hem-de howa-damja ýoly bilen hem ýokuşyp biler.

Agyz boşlugynda gerpetiki ýokanç kesel iki hili kliniki görnüşde bolup geçýär: ýiti gerpetiki stomatit (ilkinji gerpes); üznüksiz gaýtalanýan gerpes (gaýtalanýan gerpetiki stomatit).

Ýiti Gerpetiki stomatit (stomatitis herpetika akuta). Öňler kesel “ýiti ýaraly stomatit” di­­ýen adyna eýe bolupdy. Umumy ýagdaýyň näsazlaşmalarynyň aýdyňlygyna we agzyň nemli bardasyndaky zeperlenilmäniň ýaýranlygyna baglylykda ýeňil, ortaça agyrlyk we ýiti gerpetiki stomatitiň agyr görnüşine bölünýär. Keseliň döremeginde bir näçe döwürler tapawutlandyrylýar; gizlin (inkubasion), prodormal (kataral) döwürler, örgün örme döwri (keseliň ýüze çykmaklygy), keseliň öçmekligi we kliniki sagalma (rekonwalesensii) döwri.

Kesel öň wirus bilen zäherlenmedik şahslar üçin ýokançly bolýar. Ilkinji gerpes täze dogan bäbeklerde örän agyr ýagdaýda bolup geçýär.

Kliniki alamatlary: Gizlin döwür 1-4 günläp dowam edýär. prodor­mal döwürde aşaky äňasty, agyr ýagdaýlarda bolsa boýun limfatiki düwünçekleriniň ulalmaklygy bolup geçýär. Kesel ýiti görnüşde başlaýar. Keseliň agyrlyk derejesine bagly­lyk­da bedeniň gyzgynlygy 37-41 ⁰C–a çenli beýgelýär, umumy ýarawsyzlyk, ysgynsyzlyk, kelleagyry, deriniň we muskulaturanyň ýokary duýujylygy, deri örtükleriniň reňkiniň gör­kü­niň solmagy, ýürek bulanma we beýni merkezinden gelip çykyşly bolan gaýtarma bellenýär, sebäbi diýseň ýönekeý gerpesiň wirusy ensefalotropen bolýar. Agyz boş­lu­gynda ilki başda guýulan, ýaýraň gyzarma, nemli bardanyň çişmekligi, soňra bolsa ýeketäk ýa-da toparlaýyn, içinde dury eksudat bar bolan pakgarçaklar (wezikulalar) döreýärler. Pakgar­çak­laryň örmegi, sanjylmakly, ýakyjylykly duýgulary bolýar, käbir halatlarda bolsa agzyň nemli bardasynyň çişmekligi bilen utgaşýar. Wezikulalaryň mukdary biri-birlerine ýakynlykda ýerleşip, 2-3-den dirnäçe onluklara çenli sanlar arasynda üýtgäp durýar. Pakgarçaklar çalt ýarylyp-açyl­ýar­lar we olaryň ýerinde aftalary ýatladýan çalymtyk-ak kesmegi bilen örtülen tegelek ero­zi­ýalar ýüze çyk­ýarlar. Köpsanly pakgarçaklaryň biri-birlerine goşulmaklygyndan emele gelen eroziýalar, nädogry köpaýlawly şekile eýe bolýarlar (11.11-nji surat). Wezi­ku­lalar köplenç gaty gaňşyrawykda, diliň arkasynda, kentlewükde, duluklarda, dodaklarda ýer­leş­ýärler. Köp­lenç dodaklaryň gyzyl gaýmasy we oňa degip duran deriniň meý­dançasy zeper­lenilýär. Birneme seýregräk keratokon­ýunk­tiwitler, ýüzde pakgarçakly örgünler, wul­wo­waginitler duş gelýär. Hadysalar sülekeýiň çenden aşa çykmagy guýçli agry bilen bolup geç­ýär. Zeper­len­me elementleriň birnäçe güniň dowamynda ýüze çykyp bilýändigi bilen bag­lan­şykda, agyz boşlugynyň barlagy geçirilende olaryň dürli-dürli döwürlerdäki ýüze çykmada görmek bolýar. Kent­lewigiň ýaýraň zeperlenmekligi mahsus–ýiti kataral gingiwiti, ol köp ýag­daý­larda gaňşyrawyk we dil taraplarynda has bildirýarler.

Egerde agyz boşlugyna ideg ýeterlik däl bolsa, onda karal gingiwit ýaraly-gingwite ge­çip biler. Ýiti gerpstiki zeperlenilmelerde gingiwit, keseliň kliniki alamatlarynyň ýok bolup git­­mek­liginden we eroziýalaryň bitenlerinden soňrada bellibir döwür içinde saklanyp gal­ýarlar.

11.11-nji surat. Ýiti gerpetiki stomatit.

Aşaky dodagyň gyzaran nemli bardasynyň düşeginde köpgörnüşli şekilleri bolan köpsanly aftalar we eroziýalar duşýar.

Prodormal döwürde ýüze çykýan (region) limfadenit. Keseliň bütin dowamynda we hatda eroziýalar bitenden soňra-da ýene-de 5-10 günlik saklanyp galýar.

Ganda ýiti çişme hadysasyna häsiýetli bolan, özboluşly ýörite bolmadyk üýtgeşmeler ýüze çykýar. Sülekeýiň jogap berijiligi keseliň ilkibaşynda turşulykly bolýar, soňra bolsa onuň aşgarlylyk tarapa üýtgemekligi kesgitlenilýär (pH 5,8-6,4). Lizosimin mukdary peselen bolýar, interferon ýok bolýar. Ýönekeý gerpetiki stomatitde agyz boşlugynyň nemli bardasynyň we deriniň gistologiki üýt­gemegi, epiteliýaň içinde pakgarçagyň bolmagy, ol hem tikenek görnüşli gatlakdaky öýjügiň bal­­lonirleýji we lentikulýar dargamagy netijesinde döreýär, şeýle-de akantoliziň ýüze çykmagy bolup geçýär. Dargamalykly epitelial öýjükleri ýa-da DNK saklaýjy goşulmalary görmek bolýar. Nemli bar­danyň hususy gatlagynyň edil aşagynda ýatan emzijekli gatlagyň çişmekligi, limfatiki we gan-damarlarynyň giňelmekligi we neýtrofillerden hem-de limfositlerden bolan ýellenmeler bellenilýär.

Ýiti gerpetiki stomatitiň anyklanyşyny tassyklamak üçin sitologiki usul ulanylýar. Barlaglar pakgaryklaryň emele gelenden soň, keseliň ilkinji 2-3-nji günlerinde geçrilýär. Eroziýalar sebi­tinden gyrdalyp alynan ýa-da bolmasa pakgarygyň içindäki suwuklyk barlag üçin serişde bolup hyzmat edýär. Preparatyň Romonowskiý-Gimzaniň usuly boýunça reňklenmekliginde ýüze çykýan köp özenli ägirt uly öýjükler bellenilýär. Olar özleriniň görnüşi boýunça birden poli­mor­fizmligi, reňki we ölçegleri (diametri boýunça 30-120 mkm) bilen tapawutlanýarlar. Öýjigiň mer­kezini ýadrodan durýan dykyz konglomerat eýeleýär (mukdary 2-3-den tä 10-20 sana çenli ýadrosjklary (nukleolar) kesgitlenmeýar (11.12. surat).

Sitologiki barlagda hem nekrobiozyň dürli-dürli tapgyrlarynda polimorf ýadroly neýtrofiller, epitelial öýjükleriň özeni polimorfizm hadysalary bilen bolan ýagdaýynyň sinsitiýewli görnüşinde, makrofaglar kesgitlenilýär.

Ýiti gerpetiki stomatitde keseliň ilkinji günlerinde, hem-de gaýtalanylmalar döwründe pakga­rygyň içindäkiden gerpesiň wirusyny tapmak bolýar. Gerpesiň wirusyna bolan antitelalar keseliň başynda tapylmaýarlar, ýöne weli kesel ösdügiçe antitelalaryň titri artýar. Ýiti gerpetiki stomatitiň anyklanylmaklygy üçin immunofloressensiýa usuly, ýöriteleşdirilen antigen bilen deri synaglary, serologiki barlaglary ulanylýar.

Deňeşdirilip anyklama. Su aşakdakylardan tapawutlandyrmak üçin geçirilýär:

• Beýleki wirusly zeperlenmelerden (gerpanginadan, ýuşşurdan, wezikulýar stoma­tit­den);

• Köp görnüşli şypyljaýan eritemadan;

• Allergiki zeperlenmelerden.

Gerpanginadan tapawutlylygy ilkinji nobatda zeperlenmäniň ýerleşen ýerine görä bol­ýar. Gerpanginada bu agyz-bokurdak sebiti bolýar, şol zerarly hem köplenç halatlarda mial­giýa we disfa­gi­ýa bellenilýär. Keseliň gutarnykly anyklanmagy wirusologiki maglumatlaryň esasynda tassyklanyl­ýar.

Agsal keseli bilen deňeşdirilip anyklanylanda epidemiologiki ýagdaýyň we şol kesel­dä­ki özboluşly deri zeperlenmeleriniň hasaba alynmaklygy arkaly geçirilýär.

Anyklaýyş laboratoriýa usullarynyň netijeleri: biologiki synaglaryň, serologiki we wiru­so­lo­gi­ki barlaglaryň goýulmaklygynyň netijeleri, agsal keseliniň hakykatdan-da barlygynyň tassyklanylmasydyr.

Wezikulýar stomatit bilen deňeşdirip anyklamada, wirusologiki barlag usullarynyň esasy netijeleri keseliň anyklaýyş meselesini çözýän bolup durýar.

Köp görnüşli şypyljaýan eritema ýönekeý gerpesden tapawutlygy pasyllar boýunça gaýraü­zül­meleriň bolmagy (ýazda we güýzde) bilen tapawutlanýar. Şeýle hem elementleriň zeperlenmeginde köp görnüşligi-de bardyr: subepitelial pakgaryklar, deride we agzyň nemli bardasyndaky eritemalar, giňişleýin eroziýaly üstler. Deňeşdirilip anyklaýyş, allergologiki synaglaryň we wirusologiki bar­lag­laryň netijeleri arkaly tassyklanylýar.

Allergiki bullez-ýaraly zeperlenilmeler ýönekeý gerpesden anamnezi we allergologiki barlag­laryň netijeleri arkaly tapawutlanýarlar.

Bejergisi. Beýleki bir näçe ýökanç keseller ýaly ýiti gerpetiki stomatitli näsag hem birden sagalyp biler. Ol ortaça 2-3 hepde bolup geçýär. Bejerginiň ugry keseliň agyrlyk derejesine we ösiş döwrüne görä kesgitlenilýär. Ýiti gerpetiki stomatitde bejergi keseliň ilkinji günlerinden wirusa garşy derman serişdeleriň ulanylmaklygy we näsagyň ýagdaýyny ýeňilleşdirýän simtomatiki bejerginiň geçiri­l­mekligini öz içine alýar.

Umumy bejergi. Keseliň agyr görnüşlerinde ilkinji günlerden wirusa garşy dermanlar ulnylýar: bonofton (5 günläp, günde 0.1 gramdan günde 3-5 gezek) ondan başga-da 5 güniň dowamynda gün­de 5 gezekden 0.2 g. asiklawir ulanylýar, şol maksat bilen dezoksinukledza (DNKaza) ulanylýar onuň külkesini öňünden distillirlenen suwda ýa-da natriniň hloridiniň ergininde eredilmekligi bilen sanjym görnüşde ulanylýar. Sanjymlar günaşadan sanjylýar, bejerginiň dowamlylygy 6-10 sanjymlar.

Desensibilizirleýji we çişmä garşy bejergi geçirilýar.

Munuň üçin antigistamin serişdeler (suprastin, tawegil, fenkarol we baş.) ulanylýar; natriniň solisilaty ýa-da bolmasa assetilsalisil turşusy (nahardan soňra günde 3 gezek 0.25 g-dan). Kalsiniň glýukonaty (günde 3 gezek 0.5 g-dan) ulanylýar. Bedeniň berdaşlylygyny ýokarlandyrmak üçin wi­ta­minler, aýratynda C we P witaminleri, poliwitaminler belenilýar. Hassahana şertlerinde şeýle maksat bilen lizosim ulanylýar (7 güniň dowamynda günde 2-3 gezek 150 mg-dan), sanjym gör­nüşde prodigiozan goýberilýar 4-7 gün arakesme, bilen gije-gündiziň dowamynda 25-50mkg-dan; doly bejergi 3-6 sanjymadan ybarat. Fuzospirohetoz bilen gaýraüzülmede metronidazolyň içil­mek­ligi bellenilýär. Görkezmeler boýunça ýürek-gandamar serişdeleri ulanylýar. Ýokary kaloriýaly, witaminleşdirilen iýmitlenilme, köp mukdarda suwuk içgileriň içilmekligi bellenilýär.

Ýerli bejergi. Keseliň ilkinji günlerinde ýa-da hatda sagatlarynda-da wirusa garşy derman serişdeleriň ulanylmaklygy netijeli bolýar:

11.12-nji surat. Gaýtalanylmalykly gerpesdäki ägirt uly köp ýadroly öýjükler (1).

Sitogramma. Mikrosurata düşürme.

Leýkositar interferon-onuň ergini günde 6-7 gezek, ýapgylar görnüşinde azyň nemli bardasyna ýapylýar. Wirusa garşy melhemler üstünlikli ulanylýar: 2% teobrofen melhemi, 1-2%-li florenal mel­hemi, 1-5%-li holepin melhemi, 3%-li gossipoluň linimenti. Şu serişdeleri ulanmazdan öň agyz boş­lu­gyny proteolitiki fermentler we antiseptik dermanlar bilen arassalamak zerurdyr, soňra agzyň nemli bardasynyň ähli üstüne çalynýär. Wirusa garşy serişdeleriň diňe bir zeperlenen meýdançasyna çalyn­man eýsem ähli nemli bardasynyň bütin ýüzüne çalynmaklygy zerurdyr, çuňki olar bejergi netijelilikden başga-da keseliň öňüni alyş täsiri hem bardyr.

Agzyň nemli bardasynyň agyrsyzlandyrmaklygy derman serişdeleri bilen arassalanyp bejerilmekligi, nahar iýilmekligiň öňünden gelmelidir. Ol trimekaniň 1%-li ergini, piro­me­kai­niň 1-2%-li ergini, lidokainiň 1-2%-li ergini, “Lidestin”, “Ksilostesinýa” aýrazollary, şet­daly ýagly 5-10%-li anestezin ergini we baş. Bilen geçirilýär.

Dezoksiribonukleazanyň 0.2%-li ergininiň ýa-da bolmasa lizoamidozanyň 1%-li ergini­niň ulanylmaklygy hem maksada laýyk bolýar, sebäbi şeýle fermenler proteolitiki we wirusa garşy täsiri ukyplydyr.

Agyz boşlugyny antiseptiki arassalamak üçin agyz çaýkamalar ýa-da bolmasa agyz boş­lugynyň ýuwulmagy görnüşinde, ýyly erginler bolan: perekis wodorodyň 0.25-0.5%-li er­ginini, hlorominiň 0.25%-li ergini, firossiliniň (1:5000) erginini, etoniýanyň 0.5%-li erginini, gossipolyň 0.1%-li erginini we başgalary ulanylýar. Keseliň ilkinji günlerinde agyz boşlu­gynyň her bir 3-4 sagatdan arassalanyp bejerilmekligi maslahat berilýär.

Agyz boşlugynyň çalt bitmek hadysalaryny (regenerassiýa) gurplandyrmaklyk üçin witamin A, E-niň, karotoliniň, itburyn ýagynyň, solkoseriliň hem aktoweginiň melhemini we ýagyny, “Liwian”, “Spedian”, “Gipozol” aerozolyny ýapgy görnüşinde ulanylýar.

Keseliň ilkinji günlerinden doly derejede ýaranyň bitmegi üçin fiziobejerginiň ulanyl­maklygy netijeli bolýar: KUF-şöhlelendirme, geliýneon, (gyzylmelewşe), lazer be­jergisiniň ulanylmaklygy.

Deridäki zeperlenilme elementleri anilin, fukarsin boýaglary şol sanda hem wirusa garşy melhemler bilen arassalanylyp çalynýar.

Maglumat. Ýiti gerpetiki stomatitde gelejegi örän şowly bolýar, sagalma 1-3 hepdede bo­lup geçýär, eroziýalar bertiksiz bitýarler, kentlewükler özüniň görnüşini saklaýar. Sagal­dyl­ma işleri edilmeklik agyz boşlugynda we öz wagtynda bejerilmedik halatynda, fuzaros­-pirohetozyň ýokuş­masynda Wensanyň ýaraly-çüýreýän gengiwo stomatiti ýuze çykyp biler.

Keseliň öňüni alyş. Ýiti gerpetiki stomatitiň gatnaşykda ýokuşýan kesel bolandygy zerurly nä­sagy aýratyn otagda saklamak zerur bolýar. Çagalar edaralarynda onuň geçişiniň agyrlyk dere­jesine we ýerleşen ýerine garamazdan näsag çagalaryň sagdyn çagalara galtyşmaklygyna ýol berilmeli däldir.

Üznüksiz gaýtalanýan gerpes (herpes chonicus residiwanç) ýönekeý gerpes tarapyn­dan ýüze çykarylýan endogen ýokanç keseliň has ýygy-ýygydan ýüze çykýan görnüşidir. Öň­den ýönekeý gerpesiň ýokuşan we wirusa garşy antitelalary bar bolan şahslaryň islendik ýaş döwründe ýüze çykýär. Gaýtalanýan üznüksiz gerpesiň döremeginde esasy rol öýjük im­mu­nitetini peseldýän şu aşakdaky ýaly faktorlary: sowuklamak, wirus ýokanç keselleri, pnew­maniýa, üznüksiz stresler, agyr derejeli umumy keseller (leýkoz, rak keseli we baş.) degişlidir. Üznüksiz gerpesiň zenanlarda beterleşmekligi köplenç aýbaşy bilen baglanyşykly bolýar. Beterleşmäniň ýüze çykmaklygyna sebäp bolýar ýerli faktorlara şikeslenme, insol­ýas­siýanyň ýokarlanmagy, dodaklaryň gyzyl gaýmasynyň guraklygyny degişli etmek bolar. Keseliň gaýtalanmasy dürli ýygylykda, ýylyň dürli-dürli döwürlerinde ýüze çykyp bilýärler we pasyl boýunça üýtgemek ukyby ýök. Käbir näsaglarda keseliň öjükmesi ýylda 1-2 gezek ýüze çykýarlar, beýleki birlerinde bolsa-aýda 3-4 gezek ýüze çykýarlar, kesel ýygy-ýygydan gaýtalanýan pormonentlilikli häsiýete eýe bolýar.

Kliniki alamatlary. Üznüksiň gerpetiki ýokanç keseliň gaýtalanmaklygynada gyzaran nemli bardada ýek-ýeke ýa-da göwrümi boýunça 1-2 mm bolan toparlaýyn pakgarçaklaryň örmegi bilen häsiýetlenýär. Hadysa ilki bilen örgünleri boljak ýerinde adatça ýakyjyly, gijilewikli kähalatlarda bolsa ýeňiljek agyryk duýgurlygy bilen başlaýar. Ondan soňra nemli bardanyň ýeňiljek gyzarmasy we çişginligi ýüze çykýar, onuň düşeginde bolsa owunjak toparlanan pagaryklar döreýärler (11.13-nji surat). Olar derrew ýarylyp onuň netijesinde ýagty-gyzyl agyryly, nädogry görukli owynjak jähek sudurly pakgarygyň we töweregindäki aýratyn owunjak eroziýalaryň biri-birine goşulmak­lygynda emele gelýarler. Ondan soňra eroziýalar dodaklaryň gyzyl gaýmasynda we derisinde agym­tyk-sary fibrinozly kesmek bilen ýagny gemorragiki kesmek bilen örtülýärler. Ýaranyň bitmegi yz galdyrman 8-10-nji günde bolup geçýär. Pakgaryklar köplenç dodaklaryň gyzyl gaýmasynda deriniň araçäkli sebtinde (herpes labialis).

11.13-nji surat. Üznüksiz gaýtalanýan gerpes.

Dodagyň gyzaran gyzyl gaýmasyndaky wezikulalar topary.

Gaty gaňşylawgyň öňki böleginde, diliň arkasynda, çekgelerde, burnuň ganatlarynda (her­pes na­zalis), seýrek halatlarda ýanbaşyň dersinde türre sebtinde, butlarda ýüze çyk­ýar­lar. Gaýtalanýan ger­pes agzyň nemli bardasynda esasan kadaly ýagdaýda buýnuzlaşýan ýer­le­rinde ýerleşýär. Ger­pesiň şol bir ýerde gaýtadan ýerleşme halatynda berkidilen gerpes diýip aýdylýar. Kähalatlarda pak­garyklaryň emele gelmekligi aşaky äňasty we dilasty limfatiki düwünçejikleriň ulalmaklygy bilen utgaşýär.

Deňeşdirilip anyklanma. Üznüksiz gaýtalanýan gerpes şu aşakdakylardan tapawut­lan­dyrylýar:

• Gaýtalanýaň aftoz stomatitden;

• Allergiki stomatitden;

• Streptokok stomatitinden.

Deňeşdirilip anyklanma üznüksiz gaýtalanýan gerpesiň kliniki aýratynlyklaryna hem-de pakga­ryk­laryň içindäkiniň we köpürjikleriň açylmaklygynda soňky ilkinji 2-3 güniň dowa­myndaky emele gelýän eroziýalar sebitinden bolan gyrçap alynmalaryň sitologiki barla­gy­nyň maglumatlaryna esaslanýar.

Preparatlarda köp özenli (ýadroly) ägyrt iri öýjükler ýüze çykarylýarlar. Şeýle-de wiru­solo­giuki usul hem ulanylýar.

Bejergisi. Näsag keseli beterleşdirýän ýönekeý wiruslaryny basyp ýatyrar ýaly, onuň bedeni­niň ýöriteleşdirilen we ýöriteleşdirilmedik goraýyş güýçleriniň derejesini ýökarlandyryl­mak­lygyna gö­nük­dirilýär. Kliniki taýda sagdyn döwüriniň ep-esli uzaldylmaklygyny we gaýtala­nyl­malardan soň­ky kliniki alamatlaryň ýeňilleşdirilmekligini lewamizoluň (dekarisiň), ula­nyl­magynda bejerginiň üs­tünligini, 1-3 aýyň dowamynda 2 hepdede 1 gezek 150mg-dan içilmekligi arkaly gazanylyp bilner.

Bedendäki we şol sanda hem agyz boşlugyndaky (parodontit, periodontit, tonzellit, gaý­morit we başgalaryň) ýokanç keselleriň üznüksiz ojaklaryny ýok etmek maksady bilen, üznük­siz gaýtalanýan gerpesli näsaglary örän ünüsli gözden geçirilmek zerur bolýar. Gaýta­la­nylmalaryň ýüze çykmaklygyna üznüksiz zeperlenmäniň, dodaklaryň guraklygynyň, dodak­laryň üznüksiz jaýryk­lygynyň) ýardam edýän ýerli sebäpler aradan aýrylmalydyr.

Ýöriteleşdirilen gerpetiki polifaksiniň ulanylmaklygy gowy netijeleri berýär. Derman serişde gaýtalanma aralykdaky döwürde hepdede 2 gezek 0.1-0.2 mg möçberde göýbe­rilýär.bejergi kursy 5 sany sanjymdan ybarat bolýar. Birinji we ikinji doly bejerginiň araly­gyndaky arasalym 2 hepdeden we ondan soňkylaryň aralygyndakylar bolsa 3-4 aýlykdan ybarat bolýar. Öňünden külkäni distil­lerlenen suwda ýa-bolmasa natriniň hloridiniň ergi­nin­de eredilen dezoksiribonukleaza (DNKaza) 10-15 mg-lyk möçberde sanjym görnüşde goý­be­ril­mekliginde hem birneme azyrak bolan terapew­tiki netijelik gazanylýar. Sanjymlar günaşadan edilýar; bejergi 6-10 sanjymlardan ybarat.

Gaýtalanmalar aralyk döwürde sanjymlar 3-4 gün arasalym bilen 3 ml möçberde her günde gamma-globuliniň sanjymlary ulanylýar, her bir bejergi 6sanjymdan, doly bejerginiň aralygyndaky interwal bolsa -2 aýlyk bolmalydyr.

Dibazol gowy interferonemelegetrijilik täsire eýedir, ol bir aýyň dowamynda 0.01g möçberde günde 2 gezek bellenilýär.

Askorbin turşusy adatça köp möçberde içilmek üçin bellenilýär.

Gaýtalanylmalaryň ilkinji günlerinden başlap ýerli, zeperlenme sebtine ýapgylar görnüşinde çalynýan wirusa garşylykly bolan melhemleri, leýkosita interferony ulanylýar. Interferonyň ergini günde 5-6 gezek ýapgylar görnüşinde berlen sebte çalynýar.

Lazer bejergisiniň (geliý-neon, infragyzyl şöhleli bolan ulanylmaklygy-da netijeli bolýar.