Owunjak düwünçejikleri bolan gaty we ýumşak gaňşyrawgyň nemli bardasynyň gipertozy çykaryjy akabanyň giňeldilen nokatly bolan giperplazirlenen sülekeý mäzleri.

Olar sülekeý çykaryjy akabalaryň giperkeratiki maddalar bilen dykylmaklygynyň hasabyna döreýärler. Çilimkeşleriň leýkoplakiýasyndan gaňşyrawgyň zeperlenmeleri dulugyň, agyz burçlarynyň, aşaky dodagyň nemli bardasynda elementleriň ýelmeşmekligi bilen utgaşyp biler. Leýkoplakiýanyň bu görnüşi ýeňillik bilen yzyna gaýydýan hadysa degişlidir: çilim çekilmegiň bes edilmekligi keseliň ýok edilmekligine alyp barýar.

Werrikoz leýkoplakiýa (leuсoplakia werriсosa) ýasy leýkoplakiýanyň indiki tapgyry bolup durýar. Munyň döremegine bolsa ýerli gyjyndyryjylar; dişleriň we protezleriň ýiti gyralary bilen şikeslenilme, çilim çekmek, gyzgyn we ýiti iýmitleriň iýilmekligi, kiçi toklar we baş. ýardam edýärler.

Leýkoplakiýanyň bu görnüşiniň ýasy görnüşinden tapawutlandyrýan alamatlaryna şu aşak­dakylar degişlidir: has guýçli buýnuzlaşmada, buýnuz gatlagyň ep-esli galňamaklygy bel­lenýär. Leýkoplakiýa meýdany nemli bardanyň derejesinden ep-esli ýokary çykýar we reň­ki boýunça çürt-kesik tapawutlanýar (11.7-nji surat). Barmak bilen basyp barlap görlende ýüz­leý dykyzlanma bellenilýär. Adatça näsaglar nahar iýilende, aýratyn-da ýiti iýmitler bo­landa ýakyjylyga we agyrlyga nemli bardanyň büdür-südürligine we dartgynlylyk duý­gysyna arz edýärler.

Leýkoplakiýanyň örtükli we siňňilli görnüşleri tapawutlandyrylýar. Leýkoplakiýanyň örtükli gör­nü­şi aýdyň bildirýän gyralary bar bolan we gurşap alan nemli bardadan ýokarlygyna çykýan saman-sary reňkli, kähalatlarda bolsa süýt-ak reňkli çäklendirlen görnüşli örtüklerdir. Werrikoz leýkoplakiýanyň siňňilli gornüşi nemli bardanyň ýuzünden ýokaryk galýan büdür-südür ýa-da siňňil emele gelmeler bilen häsiýetlendirilýär. Leýkoplakiýanyň siňňilli görnüşi örtüklilere garanyňda has güýçli how­ply çişleriň bolmagyna eýedir. El bilen basyşdyryp gorülen halatynda zeperlenme elementleri dykyz, agy­rysyz, aşagynda ýatan nemli barda bilen birikdirilmedik bolýar. Giperkeratoz, ýokaryk galyp duran meý­dançalarynyň galyňlygy birsydyrgyn däldir we adaty gözden geçirlende örän kynlyk bilen ýuze çykarylýar. Elementleriň o diýen bir uly bolmadyk ýokaryk çykmaklygynda zeperlenme ýerleri barmak bilen basylyp görülende bütinleý kesgitlenmeýär. Leýkoplakiýa ojagynyň has aýdyň bildirýän galyň ýerini el bilen ellenilip görlen ýagdaýlarda dykyz bolýar we ony gasynly etmeklik mümkin bolmaýar.

Ýaraly leýkoplakiýa (leuсoplakia erosiwa) şikeslenme zerarly ýönekeý ýa-da werru­koz leýkoplakiýanyň hakykatdan agyrlaşmaklygydyr. Leýkoplakiýanyň bu görnüşinde nä­sag­lar agyrynyň bolmagyna arz edýärler we gyjyndyrmanyň ähli görnüşleriniň täsirine güýç­lenýär, (nahar iýilende, gürrüňleşende we başgalar). Adatça ýönekeý ýa-da werrukoz leýkoplakiýanyň ýerliginde

11.7-nji surat. Werrukoz leýkoplakiýa. Ýaňagyň nemli bardasynda ýokary çykýan büdür-südür üstli bolan giperbuýnuzlaşma örtükleri.

ýüzleý ýaralar, jaýryk­lar, seýrek halatlarda çuňňur ýaralar ýüze çykýarlar (11.8-nji surat). Eroziýalar kyn­lyk bilen epitelizas­siýalaşýarlar we köplenç gaý­ta­lanýarlar. Dodakla­ryň gyzyl gaýmasynyň buýnuz­laşan ýerindäki ýara­lar näsaglary aýratyn binjalyk edýär. Insolýasiýanyň we beýleki gyjyndyryjy faktor­la­ryň tä­siri astynda olar ölçegleri boýunça ulal­ýarlar we bit­mek­­lik ukyby bolmaýar. Munda agyry duýgylary güýçlenýär.

11.8-nji surat. Ýaraly leýkoplakiýa. Ýaňagyň nemli bardasyndaky buýnuzlaşan ýerinde bolan ýara.

Leýkoplakiýanyň patogistologiki üýtgeşmeleri buýnuz we däne-däne gatlagyň aşa ösmekliginiň hasabyna epite­liýanyň galňamaklygy bilen häsýetlendirilýär. Buý­nuz gatlagy, aýratynda leýkoplakiýanyň werrukoz görnüşin­de örän güýçli galňamaklyga eýe bolýar. Onda giper­keratozyň ýerleri köplenç parakeratozyň ýerleri bilen gezekleşip gelýärler. (11.9-nji surat)

Zeperlenen meýdançada epiteliýanyň däne-däne gatlagy dürli-dürli aýdyň derejä eýe bolýar. Werrukoz we ýaraly leýkoplakiýada giperkeratozyň we akantozyň hasabyna epiteliýanyň gowy bildirýan galňamaklygy bolýar. Nemli bardadaky birleşdiriji dokumasynda bolan stromanyň zeper­lenen meýdançasynyň ýuzleý gatlaklarynda limfatiki we plazmatiki öýjükler hem-de sklerozyň ýüze çykmaklygy bilen aýdyň bildirýän ýaýraň üznüksiz çişme hadysasy kesgitlenilýär. Iň soňy hem jaý­ryklaryň we ýaralaryň emele gelmekligi bilen erbet bitmeklik we ýygy-ýygydan bolýan gaýtala­nylmalaryň bolýandygy düşündirilýär, ol bolsa leýkoplakiýanyň örtükli görnüşi üçin has häsiýetlidir.

Leýkoplakiýa rak öňýany kesellere degişlidir, sebäbi onuň ähli görnüşleri dürli-dürli de­re­jeli mümkinçiligi bilen arkasellulýar rak keseline geçmekligi bilen howply dömmelere ukyply bolýar. Ýasy leýkoplakiýa 3-5% näsaglarda howply döme çişe geçýär özi hem näsag­laryň biri­sinde howply dömme çişe öwrülme hadysasy örän çalt (1-1.5 ýylyň dowamynda) bolup geçýär, beýleki birilerinde bolsa rak keseline geçmän onlarça ýyllap bolup geçýär. Leýkoplakiýanyň werrukoz we ýaraly görnüşleriniň howp­­ly dömme çişe öwrülmekligi köp ýagdaýda (20-30% halatlarda) bolup geçýär. Buýnuzlaşma ha­dy­sanyň güýçlenmegi howply dömmeleriň kliniki alamatlarydyr; göwrüminiň çalt ösmegi we oja­gyň dy­kyzlanmagy; ýaranyň, örtügiň dübiniň dykyzlaşmagynyň ýüze çykmagy; ýaranyň ýüzinde ösen em­zijekler bolýar; şikeslenende gan akmaklygy bolýar, wagtynda bitmeýan jaýryjaklar peýda bol­ýar. Keseliň kesgidi bahym-gyssagly sitologiki ýa-da gistologiki barlaglaryň netijesinde kesgitlenilýär.

Deňeşdirilip anyklanyşy. Leýkoplakiýany şu aşakdakylardan tapawutlandyrmak zerurdyr:

• Gyrmyzy ýasy demrew;

• Gyzyl gurt;

• Ikilenji mereziýel keselinden;

• Üznüksiz giperplastiki kandidozdan;

• Epiteliýanyň bitmek hadysasynda onuň bulanmaklygyndan;

• Boueniň keselinden;

• Ýumşak leýkoplakiýadan;

• Buýnuzlaşýan ýasy öýjükli rak keselinden.

Leýkoplakiýa, gyzyl ýasy denrewden zeperlenmäniň elementleriniň häsiýeti boýunça: leýkoplakiýada – giperkeratiki tegmil ýa-da bolmasa örtükli. Gyzyl ýasy demrewde agzyň nemli bardasyndaky köpsanly papulalar; düzgün boluşy ýaly; biri-birine garyşyp, keşde şekilini döredýär, birnäçe ýagdaýlarda bolsa deride köpsanly papulalar hem bolýar. Leýkoplakiýada deri örtügi hiç haçan zeperlenmeýar we çişme hadysa bolmaýar. Gyzyl ýasy demrewde bolsa–agzyň nemli bardasynyň çişme hadysasynyň bardygy (hakyky görnüşden başgalarynda) hem degişlidir.

Leýkoplakiýa, gyzyl gurt hakyky görnüşde bolan aýdyň bildirýän eritemanyň, atrofiýalaryň we mahsus bolan deri zeperlenmeleriniň ýoklugy bilen tapawutlanýar.

Leýkoplakiýada, onuň bilen daşky meňzeşlige eýe bolan mereziýel papulalary bilen deňeş­dirilip anyklanmasy şu aşakdaky üýtgeşiklikler bilen tapawutlandyrylýar: leýkoplaki­ýa­daky buý­nuz gatlagy (massasyny) gazalan halatynda aýyrmak başartmaýar, şol bir wagtyň özünde weli me­re­ziýel papulalaryny ortýän çalymtyk-ak gatlak, ýarany ýeňillik bilen aýrylýar, onuň ýokary ýüzünde bolsa köpsanly aksolgin triponemalar ýüze çykarylýar. leýkoplakiýanyň esasynda mereziýel papulalaryna häsiýetli bolan ýellenme (infiltrat) bolmaýar. Wassermanyň reaksiýasy we çökdürme reaksiýalary, düzgün boluşy ýaly, ikilenji mereziýelde pložitel bolýarlar.

11.9-nji surat. Ýaraly leýkoplakiýa.

Epiteliýanyň aýdyň bildirýän giperkeratozy we akantozy.

Giperkeratozyň meýdançalary parankeratozyň ýerleri bilen gezekleşip gelýärler x 50 esse ulaldylan.

Leýkoplakiýadan tapawutlylykda üznüksiz giperplastiki kandidozdaky aksolgyn gatlagy gyr­çalanda aýrylýar we onda spora ýa-da psewdomissellalar görnüşinde, Kandida maşga­lasyna degişli bolan kömelejikler ýüze çykarylýar.

Käbir ýagdaýlarda özleriniň epiteliýasynyň ýüzi bitenden soňra birden ýok bolup gidýär dürli-dürli gelip çykyşy bolan ýaralaryň ýa-da bolmasa çuň ýaralaryň (epitelizasiýa) bitmek hadysasynda epiteliýanyň bulançakly görnüşine leýkoplakiýa diýlip ýalňyş kabul edilýär.

Leýkoplakiýadan tapawutlylykda Boueniň keselinde onuň üstüni ak-çalymtyk kesmek örtýär we ol aýrylanda mahamal pisint goýy-gyzyl reňkli üsti açylýarda, başgada zeperlenme ojagynyň daştöwereginde çişme hadysasy bolýar. Ondan başga-da Boueniň keselindäki ze­per­lenme sebti, köplenç ýumşak kentlewükde, onuň ýaýynda, diljagazda, ýagny leýkop­la­ki­ýa­nyň ojaklary örän seýrek duş gelýän ýerlerde ýerleşýär.

Leýkoplakiýany daş ýüzi tozgalaýan hökmündäki agymtyk-çal reňke eýe bolan, ýumşak leý­koplakiýadan tapawutlandyrylýar. Hakyky leýkoplakiýadan tapawutlylykda ýumşak leý­kop­­lakiýada bu agymtyk-çal gatlagy gazalanda aýrylýar, sebäbi ol parakeratoz zerarly döreýär.

Buýnuzlaşýan ýasy öýjükli rak keseli leýkoplakiýadan tapawutlylykda dübiniň dykyz­laş­magy we sitologiki we gistologiki mahsus alamatlary – rak öýjükleriň barlygyny görmek bolýar.

Leýkoplakiýa dodagyň gyzyl gaýmasynda ýerleşen ýagdaýda ol çäklendirilen ragyň öňýany giperkeratozyndan tapawutlandyrylmalydyr. Ony leýkoplakiýadan onuň ýüzünde giperkeratiki teň­ňejikleriň bolmagy, zeperlenen ojagynyň aşak çökmegi we onuň kiçi ölçeg göwrüminde bolýanlygy boýunça tapawutlandyrylýar.

Bejerlişi. Leýkoplakiýada bejergi çäreleriniň möçberi ilkinji nobatda onuň bolup ge­çişine, hem-de zeperlenme ojagynyň göwrümine hadysanyň döreýän tizligine bagly bolýar. Ýasy leýkop­lakiýa gyjyndyryjy faktorlaryň, çilim çekmekligiň aradan aýrylmaklygyndan soňra giperkeratozyň ojak­larynyň doly suratda ýok bolmaklygy bilen yzyna gaýdyp biler. Ýöne weli, çilim täzeden çekip başlanan ýagdaýynda leýkoplakiýa täzeden ösüp başlaýar. Leý­koplakiýanyň ýasy görnüşiniň be­jer­lişi şu aşakdaky tapgyrlardan durýar: ýerli gyjyn­dy­ryjy faktorlary ýok edilmek, poliwi­taminleriň, ilkinji nobatda hem A witamininiň ulanyl­maklygy bilen epiteliýadaky alyş-çalyş hadysasyny kadalaşdyrylmak zerur bolup durýar.

Näsaglaryň agyz boşlugy gowy edilip saplanylýar we dişleriniň ýiti gyralary ýylman­ýar; göwne jaý protez goýmak; amalgamadan goýlan petigi, eger görkezme bar bolan ýag­daýda plastmassa ýada sement petigine çalşylýar. Leýkoplakiýa dodagyň gyzyl gaýmasynda ýerleşen ýagdaýynda näsaglar mümkin boldygyça ýele-güne (insolýasiýa) az çykmaly, a eger­de meýdança çykylanda, hökman gün şöhlesinden goraýan kremler “Şöhle” ýada dodaga ça­ly­n­­­ýan arassaçylyk kremi çalmaly. Çilim çekmekligi doly taşlamak, gyzgyn, ýiti nahar­lar­dan, spirtli içgilerden gaça durmak örän möhüm orny tutýar. Näsaglara çilim çekmekligiň howyp­ly­dygyny hökman düşündirmelidir we zerur bolan ýagdaýynda ýöriteleşdirilen bejergä ugrat­­maly. Ýakylyp aýrylýan we gyjyndyrýan serişdeler ulanmak dübinden gadagan. Sebäbi howyply çişme hadysanyň döremegi mümkin. Ýerli gyjyndyryjy sebäpleri aýyrmak bilen bir hatarda agzyň nemli bardasynyň durnuklylygyny ýokarlan­dyr­mak üçin aşgazan içege ýollarynyň kesellerini bejermek möhüm orny eýeleýär.

Içmek üçin A witamini (retinol assetatyň 3.4% ýagly ergini ýa-da retinol palmitiniň 5.5%-li ýagly ergini) 1.5-2 aýyň dowamynda günde 2-3 gezek 10-damjadan bellenýär. Ýerli görkezilen A witaminiň ýagly erginler bilen günde 3-4 gezek ýüzleý ýapgy edilýär. Bejergi 1.5-2 aý dowam etdrilýär. Doly bejergini ýylda 2-3 gezek geçirilýär. Bu bejergi çäreleri leýkoplakiýanyň aýrylyp gitmekligine ýa-da onuň durnuklaşmagyna alyp barýar.

Eger-de leýkoplakiýa keselinde kandidoz ýüze çykarylsa, onda mikrob-kömelejiklere garşy serişdeler bilen bejergi geçirilýär.

Werrikozly we ýaraly görnüşli leýkoplakiýalarda ilkibaşda edil ýasy leýkoplakiýanyňky ýaly bejergi geçirilýär. Egerde ol netijeli bejergi bolmasa (werrikoz görnüşliniň ýasy görnüşe öwrül­mek­ligi) onda 1 aýyň dowamynda hirurgiki bejergini geçirmek zerur bolýar: sagdyn dokumalaryň çägi­ne çen­li zeperlenilen ojagy kesip aýrylýar, soňundan gistologiki barlag geçrilýär. Leýkop­laki­ýaly zeper­lenen meýdançany elektrokongulýatoryň ýa-da kriodest­ruk­siýa­nyň kömegi bilen aýyrmak bolýar.

Hadysanyň howply çişe öwrülmekliginiň öňüni almaklyk üçin leýkoplakiýa ojagynyň ýüzündäki ýaralary bejerilmeklige aýratyn üns berilmelidir. Leýkoplakiýanyň ýaraly gör­nüşiniň bejergisi, ýokarda görkezilenlerden başga-da, nemli bardada ýaranyň çalt bitme­gi­ni üpjün edýan serişdeleriň ýerli ulanylmaklygyny (A, E witaminleriniň ýagly erginlerini, it burun ýagynyň, oblepihanyň ýagynyň we baş.) ýüzleý ýapgylaryny göz öňünde tutmalydyr. Agyry duýgylary bar bolanda ýerli agyrsyzlandyryjy serişdeler (lidokain, trimek­nin, poro­me­kaon) ulanylýar. Eger-de ýaralar ýara bitiriji derman serişdeleriň täsiri bilen 2-hepdäniň dowamynda bitip başlamasa, onda hökman gyssagly şol ojagy kesip aýyrmalydyr we gistologiki barlag geçirmelidir. Leýkoplakiýa keselli näsaglar elmydama stomatolog-lukmanyň dispanser gözegçiliginde saklanmalydyr hem-de her 3-4 aýdan gözegçilik edip durmaly. Keseliň howply çişme hadysasyna dönmekligine çala duýulan – aňylan wagty, hökmany ýagdaýda şol dokumada barlag (biopsiýa) bölejik alynyp gistologiki barlagy geçirilýär, ondan soňra bejerginiň gelejekki geçirilmeli işleri çözülýär.

Öňüniň alnyşy. Leýkoplakiýanyň öňüni almaklygynyň esasy bolup, şu aşakdakylar durýarlar: agyz boşlugynyň nemli bardasynyň şikeslenmezliginiň wagtynda öňüni alynmak­lygy – çilim çekmekligiň, ýiti we gyzgyn naharlaryň iýilmekliginiň, ýaramaz hilli prortez­leriň, dişleriň ýiti gyralarynyň, galwaniki toklaryň we beýleki gyjyndyryjylaryň öňüni almak zerurdyr.